Lược thuật từ và nhận diện từ trong tiếng Việt

1
Lược thuật Từ và nhận diện từ tiếng Việt

A- Đặt vấn đề

Trong số các đơn vị từ vựng, “từ”là một đơn vị cơ bản nhất, tập hợp các
từ là việc làm đầu tiên của những người làm từ điển và các nhà nghiên cứu ngôn
ngữ. Đây cũng là một trong những vấn đề khó nhất của ngôn ngữ học, bởi sự
thiếu thống nhất trong lý thuyết chung và sự chênh lệch khi đi từ lý luận tới hiện
thực một ngôn ngữ.
Do đó, “phân định ranh giới các đơn vị thường được gọi là từ” luôn được
coi là việc làm hàng đầu, có tầm quan trọng đặc biệt.
Trong khuôn khổ bài tiểu luận, chúng tôi xin lược thuật cuốn sách Từ và
nhận diện từ Tiếng Việt (Nxb: Giáo dục, H: 1996) của Giáo sư Nguyễn Thiện
Giáp dựa trên haiphương diện: nhận diện “từ” và xác lập định nghĩa “từ”
trong tiếng Việt. Đối với mỗi phần, xin được triển khai theo các ý chính:
1. Cơ sở lý thuyết trong ngôn ngữ học thế giới.
2. Thực trạng áp dụng các cơ sở lý thuyết đó vào tiếng Việt.
3. Bình luận và hướng giải quyết.

B- Nội dung vấn đề
I. Vấn đề nhận diện từ
1. Cơ sở lý thuyết trong ngôn ngữ học thế giới
Các tiêu chuẩn nhận diện từ và hiệu lực đối với tiếng Việt:
1.1. Tính tách rời
A.I.Xmirnixkiy là người đầu tiên phân biệt rõ ràng hai bình diện khác
nhau khi nhận diện từ: tính tách rời và tính đồng nhất của từ.
Vấn đề thứ nhất - vấn đề tính tách rời của từ - chính là vấn đề nhận diện
từ trên trục tuyến tính. Đối với tiếng Việt, với tư cách là một từ - trên trục tuyến
tính - phải có những tiêu chí sau đây:

THÖ VIEÄN ÑIEÄN TÖÛ TRÖÏC TUYEÁN

2
- í ngha: õy chớnh l tiờu chun phõn bit t vi nhng n v ng õm
thun tỳy nh õm v, õm tit...
- í ngha t vng - ng phỏp: t thuc vo mt phm trự t vng - ng
phỏp no ú, cũn hỡnh v thỡ khụng. Mt cu to ngụn ng ó l t thỡ phi cú
tớnh t loi v quan h ng phỏp. Nhng i vi ting Vit - l ngụn gn khụng
bin hỡnh - nu coi t loi v quan h cỳ phỏp l du hiu nhn din t thỡ
khú m thc hin c. Cho nờn nhn din t ting Vit khụng th cn c vo
t loi m ch cú th cn c l ý ngha phm trự ca nú.
- Tớnh hon chnh v ng õm: Cng nh t ca cỏc ngụn ng khỏc, t
ting Vit phi c nh hỡnh v ng õm, chỳng phi l nhng õm tit nht
nh ch khụng phi ch l nhng mụ hỡnh tru tng. Trong ting Vit cng cú
dng liờn h c biu th bng hỡnh thc zờro tc l vng mt hỡnh thc ng
õm.
- Tớnh hon chnh v ch vit: Trong ting Vit t ch nụm trc õy
cho n ch quc ng ngy nay, nhng n v cú ngha c vit tỏch ri nhau,
vỡ vy ch vit cú vai trũ nht nh trong vic nhn din t. V mt chớnh t, cú
th xem t ting Vit l khong cỏch gia hai ch trng trờn ch vit. Núi cỏch
khỏc, mi t ting Vit phi l mt khi vit lin.
- Tớnh hon chnh v cu to: Tớnh hon chnh v cu to ca t th hin
ch khụng th chen thờm mt t khỏc vo gia. õy l du hiu phõn bit t
vi cm t c nh v cm t t do.
1.2. Tớnh ng nht ca t ting Vit
Vn tớnh ng nht ca t ang c quan tõm l xỏc nh cỏc bin th
ng õm v bin th t vng - ng ngha ca t. Xỏc nh tớnh ng nht ca t
tc l xem xột nhng s khỏc nhau cú th cú gia cỏc trng hp s dng c
th, cỏ bit ca cựng mt t l nh th no.
- Bin th ng õm ca t ting Vit: hin tng cựng mt ý ngha t

vng c nh hỡnh mt cỏch khỏc nhau. Mun nhng cỏch nh hỡnh khỏc
nhau ú l nhng bin th ca mt t thỡ chỳng phi cú phn gc t chung v do
THệ VIEN ẹIEN Tệ TRệẽC TUYEN

3
ú cú s ging nhau v ngha c th hin c th trong v ng õm ca chỳng.
VD: nhỏt lỏt, dn nhn, ging - trng, gii tri, dũm nhũm...
- Bin th t vng - ng ngha: Mt t cú th cú nhiu ý ngha khỏc
nhau. Mi ln s dng ch mt trong nhng ý ngha khỏc nhau ca nú c hin
thc húa. Mi ý ngha c hin thc húa nh vy l mt bin th t vng - ng
ngha.
Xỏc nh cỏc bin th t vng - ng ngha ca t l ng chm n vn
phõn bit t a ngha v t ng õm (cựng mt v ng õm liờn h vi nhiu ý
ngha khỏc nhau). Cú cỏc cỏch x lý khỏc nhau v hin tng ny: hoc coi tt
c l cỏc n v a ngha hoc coi tt c u l ng õm. Nhng ngi ch
trng phõn bit t a ngha v t ng õm cng cú nhng quan im khỏc
nhau. Truyn thng ngụn ng hc trc õy cho rng cỏc t khỏc nhau v ngun
gc, ging nhau v ng õm l cỏc t ng õm, cũn cỏc t ging nhau c v
ngun gc ln t ng õm l cỏc t a ngha. Cũn quan im th hai cho rng, t
ng õm khụng nhng bao gm cỏc t khỏc nhau v ngun gc trựng nhau ngu
nhiờn v ng õm m cũn bao gm c nhng trng hp khi cỏc ý ngha khỏc
nhau ca t a ngha b phõn húa xa n mc khụng nhn ra mi liờn h gia
chỳng na.
i vi ting Vit vic phõn bit t a ngha v t ng õm ch yu da
vo tiờu chun ng ngha: Cỏc ý ngha ca cỏc t ng õm hon ton khỏc nhau
cũn t a ngha cú s liờn h, quy nh ln nhau, ý ngha ny phỏi sinh t ý
ngha kia. Ting Vit l ngụn ng khụng bin hỡnh nờn tiờu chun hỡnh thỏi ca
t t ra hon ton khụng cú tỏc dng. Vn l phi khc phc tỡnh trng tựy
tin thiu nht quỏn thng thy trong cỏc cun t in ó vn dng quan im
ny.

2. Thc trng ỏp dng cỏc c s lý thuyt ú vo ting Vit
- Cỏc tỏc gi theo tiờu chun tớnh c lp cú 2 nhúm vi quan nim khỏc
nhau: Trng Vn Trỡnh v Nguyn Hin Lờ da vo tiờu chun ng õm,
chớnh t; H Lờ, Nguyn Ti Cn da vo v trớ v chc nng. Tuy nhiờn nú ch
THệ VIEN ẹIEN Tệ TRệẽC TUYEN

4
cú tỏc dng kim nghim ch khụng l thao tỏc chia ct, cỏc tỏc gi dựng tiờu
chun ny vn ó mc nhiờn tha nhn n v ang xột l t.
H Lờ: da vo t hp, nu t hp l cú sn thỡ nhng ting tham gia cu
to nờn nú l khụng c lp, ngc li nu t hp khụng phi l cú sn thỡ ting
tham gia cu to l c lp. Tuy nhiờn, vic phõn nh th no l n v ng
ngụn cú sn li nng tớnh ch quan, v li theo quan nim ny thỡ cũn quỏ nhiu
trng hp trung gian. Bn thõn vic xỏc nh õu l ting c lp ó thiu
thuyt phc thỡ dựng tớnh c lp phõn nh ranh gii t li cng khú thc
hin c.
H Lờ cng vn dng tớnh thnh ng (hay tớnh nht th) nh 1 trong 2 tiờu
chun phõn nh t v cm t. Tớnh hon chnh v ngha l c trng thuc v
ngụn ng (khụng ph thuc vo li núi), t cú tớnh hon chnh v ngha, tuy
nhiờn khụng phi mi cu to ngụn ng hon chnh v ngha u l t.
- Nguyn Ti Cn: quan nim ting c lp l cú th tỏch khi t hp
cha nú tham gia thnh lp t hp mi. Cỏch hiu ny khc phc c nhng
trng hp trung gian. Tuy vy vn cũn nhng cỏch x lý thiu nht quỏn. VD:
Cú nhng ting kh nng kt hp rt hn ch li c coi l t (nheo, king,
nhm, bn...), trong khi nhiu ting kh nng kt hp khỏ t do li coi l t t
(xe trong xe p, cỏ trong cỏ vng...).
Hu Chõu vn dng tiờu chun quan h cỳ phỏp vo phõn nh t
cu to vi cm t. Tuy nhiờn, s vn dng ny l i ngc chiu tip cn, vỡ
trong khi cha xỏc nh c õu l t thỡ ly õu ra c trng cu to ca t
lm tiờu chun nhn din chớnh nú. Cao Xuõn Ho cng cho rng s i lp cỳ

phỏp cng ging nh hỡnh thỏi hc, khụng th coi l mt ph nim din dch ca
ngụn ng nhõn loi.
Khi nhn din t ting Vit, Hu Chõu ó chỳ ý n c tớnh tỏch bit
v tớnh ng nht ca t. Nhng nhng tiờu chun v t ca ụng khụng phõn
bit vi c trng ca cm t c nh. ng thi trờn trc m tỏc gi gi l trc
tuyn, Hu Chõu nhn mnh mụ hỡnh cu to nhn din t ting Vit.
Song, mụ hỡnh cu to khụng phi l tiờu chun ca tớnh ng nht ca t. Cn
THệ VIEN ẹIEN Tệ TRệẽC TUYEN

5
c vo mụ hỡnh cu to ch cú th tp hp c nhng ụi khỏc nhau cú chung
mt mụ hỡnh cu to ch khụng nhn din c cỏc t khỏc nhau.
3. Bỡnh lun v hng gii quyt
Trong thc t ting Vit, vic phõn nh ranh gii t vi t t, t vi cm
t l rt khú bi c trng ngụn ng n lp, khụng phõn bit nhau v du hiu
hỡnh thc. Theo chỳng tụi, hng gii quyt vn nh sau:
- Cn chp nhn v lu ý vic gia cỏc n v ting Vit cú nhng
ng ranh gii m.
- X lý trit v nht quỏn cng v t vng hc ca cỏc ting, vỡ vic
xp ting vo t hay t t quyt nh ranh gii gia t (t ghộp) ng. Tỏc gi
Nguyn Thin Giỏp ó phõn tớch khỏ rừ v cng v ca cỏc loi ting trong
ting Vit:
1/ Cỏc ting loi 1 (t do, c lp v ngha) l cỏc t nũng ct, in hỡnh
ca t vng ting Vit.
2/ Cỏc ting loi 2 ch khỏc cỏc t in hỡnh ca ting Vit ch chỳng
khụng cú tớnh c lp v ngha, thng biu th cỏc i tng bờn trong ngụn
ng trong khi cỏc t in hỡnh thng biu th cỏc i tng bờn ngoi ngụn
ng.
3/ Nhng ngi coi cỏc ting loi 3 l cỏc t t ch da vo ch chỳng
khụng hot ng t do. C coi cỏc ting loi 3 l cỏc t t s dn n nhng

mõu thun sau õy: ng trc nhng t hp gm mt ting t do v mt ting
khụng t do s phi coi nhng ting t do cng l t t m bo nguyờn tc
cỏc n v cựng bc kt hp trc tip vi nhau.
Thc tin s dng ngụn ng cho thy cỏc ting loi 3 cú th m rng
phm vi s dng ca mỡnh, VD: Chn qua l y ỳng l thõm.
ng trc nhng thnh ng gc Hỏn nh: lang bt kỡ h, du th du
thc... gii thớch cỏch no cng mõu thun.
4/ Nhng ting loi 4 c xỏc nh cng v ngụn ng l t. Nú khỏc vi
nhng t in hỡnh ch: + Khụng c lp v ngha.
THệ VIEN ẹIEN Tệ TRệẽC TUYEN