Nâng cao hiệu quả hoạt động nhóm môn Địa lý

Hoạt động theo nhóm là một trong những phương pháp học tập có
hiệu quả trong việc tổ chức hoạt động nhận thức cho học sinh THCS.
Khi hoạt động theo nhóm học sinh sẽ được thảo luận theo từng vấn
đề của bài học. Đó là cơ hội cho mọi học sinh tham gia hoạt động học tập.
Học sinh có cơ hội học hỏi lẫn nhau, hổ trợ lẫn nhau về cách tìm kiếm
những giải pháp để giải quyết những tình huống trong bài học
Khi học theo nhóm, học sinh có thể đạt được những điều mà các
em không làm được một mình mà phải bằng cách là mọi người trong
nhóm đóng góp một phần hiểu biết của mình rồi cả nhóm tập hợp thành một
cách giải quyết tốt nhất nhiệm vụ nhận thức mà giáo viên giao cho. Qua đó
tính tích cực , chủ động của học sinh được phát huy đến cao độ.
Tuy nhiên trong thực tế giảng dạy hiện nay, phương pháp học theo
nhóm vẫn còn một số giáo viên ít khi thực hiện hoặc có thực hiện thì cũng
mang tính hình thức, chưa phát huy được hiệu quả tích cực của nó.
Vì vậy nhiều năm qua bản thân tôi rất quan tâm nghiên cứu, tìm hiểu
về phương pháp học nhóm để tìm những giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả
của phương pháp này, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục ở môn học mà
bản thân tôi phụ trách.
Đến nay, sau gần 10 năm thực hiện đổi mới chương trình SGK và
PPGD, nhưng qua các tiết dự giờ, tham khảo giáo án, trao đổi chuyên môn
với đồng nghiệp. Tôi thấy vẫn còn một số giáo viên hiểu chưa đúng, lúng
túng trong thực hiện và thực hiện chưa có hiệu quả phương pháp thảo
luận nhóm.
Những hạn chế đó thể hiện như sau:
1. Phần lớn các tiết có tổ chức thảo luận nhóm đều vượt quá thời gian
một tiết dạy (cháy giáo án), hoặc để đảm bảo thời gian thì giáo viên cắt xén
thời gian của các phần, các khâu khác dẫn đến phân phối thời gian trong
tiết dạy không hợp lý
2. Do tâm lí của GV trong dạy học không tổ chức hoạt động nhóm
thường xuyên trong dạy học,chỉ khi nào thao giảng có người dự giờ mới tổ

chức hoạt động nhóm nên việc tổ chức còn lúng túng và ít khi thành công
tốt hoạt động nhóm.
3. Một số giáo viên lại có quan niệm là tổ chức bao nhiêu nhóm thì
phải đưa ra bấy nhiêu câu hỏi nên khi tổ chức 6 nhóm thì đưa ra 6 câu hỏi
thảo luận
Khi các nhóm thảo luận và lần lượt báo cáo xong 6 câu trả lời, tiếp
đến học sinh các nhóm nhận xét, bổ sung chéo lẫn nhau và cuối cùng giáo
viên nhận xét, chuẩn xác xong 6 đơn vị kiến thức thì cũng sắp hết thời gian
tiết học .
Phần thảo luận nhóm kéo quá dài như vậy sẽ gây nên tâm lí nhàm
chán trong học sinh, làm cho tiết học lẽ ra sinh động nhưng lại trở nên không
sinh động.
4. Có giáo viên muốn rút ngắn thời gian thảo luận nhóm để đảm
bảo thời gian tiết dạy bằng cách đưa ra những câu hỏi rất đơn giản ở dạng
“câu hỏi đóng” (dạng đúng, sai, có, không) hoặc nhìn vào sách giáo khoa
hay hình ảnh là đã biết được nội dung trả lời.
Cách làm này làm cho cuộc thảo luận trở nên tẻ nhạt, mang tính
hình thức. Học sinh trong nhóm không cần đóng góp ý kiến, chỉ cần một
mình thư ký hoặc nhóm trưởng mở sách giáo khoa, ghi lai nội dung trả lời
là xong, không cần phải xin ý kiến các bạn trong nhóm.
- Ví dụ : Khi dự giờ một đồng nghiệp dạy Địa 6. bài 10. Cấu tạo bên trong
của trái đất.
Khi dạy đến phần 2. Cấu tạo của lớp vỏ khí.
Câu hỏi thảo luận: Em hãy tìm những đặc điểm cấu tạo của lớp vỏ trái đất.
Những nội dung này đã có sẵn chỉ nhìn vào SGK là có thể trả lời được
ngay.
5. Có nhiều GV khi tổ chức hoạt động nhóm. Sau đó yêu cầu HS
đọc kết quả của các nhóm. GV chuẩn xác bằng bảng phụ. Cách làm này
không phát huy được tính tích cực của HS.
6. Có một số GV khi thảo luận nhóm, đặt ra 3 đến 4 câu hỏi thảo

luận. Khi HS thảo luận xong, GV thu phiếu của HS. Kết quả là HS không
có phiếu để nhận xét.
8. Chưa có hình thức, biện pháp kích thích những học sinh lười
biếng hoặc học sinh yếu tham gia thảo luận. Vì vậy trong nhóm chỉ có
một số ít học sinh hoạt động .
7. Nhiều GV phân nhóm chung chung, phân nhóm nhưng không
cử nhóm trưởng, thư kí.
9. Tổ chức qui mô nhóm không hợp lý : một lớp học có khoảng
40 học sinh mà chỉ tổ chức có 2 nhóm ( đối với phòng học có 2 dãy bàn )
hoặc 4 nhóm ( đối với phòng học có 4 dãy bàn ) thì rất khó thảo luận ,
nhiều học sinh không có chổ ngồi, phải đứng vây quanh gây mất trật tự và
chỉ mang tính hình thức …
Nhận thức được những hạn chế trên, chúng tôi đã dần tìm ra được
những biện pháp phù hợp với tình hình thực tế giảng dạy của nhà trường.
Qua đó góp phần nâng cao hiệu quả hoạt động nhóm, nâng cao chất lượng
bộ môn .
1. Chuẩn bị hoạt động nhóm:
+ Trước khi đưa hoạt động nhóm vào một bài dạy giáo viên cần phải trả
lời được các câu hỏi sau :
2) Hoạt động này cần bao nhiêu thời gian ? Thời gian còn lại có
đủ để hoàn thành bài dạy không ?
1) Mục tiêu của hoạt nhóm trong bài này là gì ? Liệu nó có phù
hợp với các mục tiêu tổng thể của bài giảng không ?
3) Hoạt động này yêu cầu giáo viên và học sinh cần chuẩn bị
những phương tiện, thiết bị gì ? học sinh cần phải tham khảo trước các tài
liệu nào ? Liệu những yêu cầu đó thầy và trò có đáp ứng được không ?
a) Cách xếp (chia) nhóm :
Vấn đề đặt ra là xếp bao nhiêu học sinh vào một nhóm là vừa?
+ Kinh nghiệm thực tiễn cho thấy xếp từ 4 đến 8 học sinh vào một nhóm
là hoạt động có hiệu quả nhất và nhanh nhất vì khi giáo viên yêu cầu thảo luận

nhóm thì từng cặp bàn (loại 4 chỗ ngồi = nhóm 8 HS ; loại 2 chổ ngồi =
nhóm 4 HS) quay lại với nhau là xong, ít tốn thời gian di chuyển và không gây
mất trật tự
+ Số lượng nhóm ít nhất phải gấp đôi số lượng câu hỏi thảo luận. Nghĩa là
một câu hỏi thì ít nhất phải có hai nhóm cùng thảo luận câu hỏi đó thì mới
thực hiện được khâu quan trọng tiếp theo là nhận xét đánh giá lẫn nhau giữa
các nhóm. Nhóm này có ý kiến thảo luận khác với nhóm bạn, hoặc đề xuất kết
quả hợp lý hơn nhóm bạn thì cuộc thảo luận mới sôi nổi .
Để hoạt động thảo luận nhóm đạt hiệu quả, giáo viên phải thực hiện đầy
đủ các bước sau :
1. Cử trưởng nhóm điều khiển thảo luận và thư ký ghi những ý kiến của các
thành viên trong nhóm .
2. Phổ biến rõ các câu hỏi thảo luận cho từng nhóm (đã chuẩn bị sẵn trong
bảng phụ, hoặc phiếu học tập), giải thích rõ yêu cầu thực hiện cho từng câu
hỏi để học sinh đi đúng hướng và qui định thời gian thảo luận sao cho hợp lí.
Tuyệt đối không phát trước các dụng cụ trình bày (giấy khổ to, bảng phụ,
viết……) trước khi hướng dẫn thảo luận vì nếu phát trước học sinh sẽ tiến
hành hoạt động chứ không nghe hướng dẫn
b) Chọn (cử) Trưởng nhóm; thư ký.
Khuyến khích mọi thành viên trong nhóm tham gia thảo luận :
-
Trong các tài liệu hướng dẫn yêu cầu giáo viên cho mỗi nhóm tự bầu
nhóm trưởng, thư ký . Tuy nhiên qua thực tế áp dụng tôi thấy không hiệu
quả bằng việc giáo viên chỉ định và bồi dưỡng lần lượt từng học sinh trong
nhóm luân phiên theo thứ tự làm nhóm trưởng hoặc thư ký.
+ Làm như vậy để mỗi học sinh đều có khả năng hướng dẫn thảo luận
trong nhóm mình. (cách làm này nên áp dụng ở những lớp học khá, năng lực
đồng đều)
-
Đối với những lớp học yếu, giáo viên cũng không nên để cho nhóm tự cử

đại diện báo cáo, mà giáo viên chỉ định bất kì một thành viên trong nhóm.
Có như vậy thì mọi thành viên trong nhóm mới tập trung tham gia thảo luận,
khắc phục được tình trạng chỉ có nhóm trưởng và thư kí làm việc, còn các
học sinh khác (đa số là những học sinh yếu hoặc lười biếng ) cứ ngồi làm
việc riêng hoặc có thái độ ỷ lại, bất hợp tác, chờ đến khi nào giáo viên đưa
kết quả chuẩn xác rồi ghi vào vở mà không hiểu gì cả .
2. Giao nhiệm vụ cho các nhóm (hoặc từng nhóm)
+ Việc chuẩn bị câu hỏi cho các nhóm thảo luận là một khâu quan trọng .
Những câu hỏi quá đơn giản sẽ làm cho thời gian thảo luận buồn tẻ và rất dễ
đi đến tình trạng thờ ơ của nhiều học sinh.
Do đó nên chuẩn bị những “câu hỏi mở”, tức là câu hỏi có nhiều hướng
phát triển, nhiều cách lí giải, đòi hỏi học sinh phải tư duy và trình bày nhiều ý
kiến, thậm chí có phần tranh luận để tìm ra kết quả đúng nhất thì mới lôi
cuốn được nhiều học sinh tham gia .
- Ví dụ : Khi giảng về sông ngòi khu vực Đông Á, giáo viên có thể khai thác
tình huống có vấn đề cho học sinh thảo luận như: “Tại sao thuỷ chế của hai
sông Hoàng Hà và Trường Giang hoàn toàn trái ngược nhau ?” .
Chọn câu hỏi ( nêu vấn đề) cho học sinh thảo luận :
Cách đặt câu hỏi thảo luận cũng cần dựa vào nội dung kiến thức
trong bài học có nhiều bài học trong một mục có thể đặt được nhiều câu hỏi
thảo luận.
Trường hợp GV đặt 6 câu hỏi cho 6 nhóm thi việc hoạt động trao
đổi nhận xét lẫn nhau khó thành công. Trường hợp 4 câu hỏi mà tổ chức 6
nhóm thì có 2 nhóm sẽ hoạt động độc lập vì vậy chúng ta nên cần tìm câu
hỏi thảo luận như thế nào cho phù hợp.
Ví dụ. ở Địa lí lớp 8. Bài 20. KHÍ HẬU CẢNH QUAN TRÊN TRÁI ĐẤT
Trong mục 1: Khí hậu trên trái đất.
Hình 20.2 phân tích nhiệt độ lượng mưa ở 4 biểu đồ (SGK)
-
Thông thường có nhiều GV thảo luận 4 biểu đồ 4 câu hỏi. Nhưng tổ chức

họat động 6 nhóm.
-
Theo tôi nên cho 3 câu hỏi phân tích 3 biểu đồ.(do bài học dài).
3. Tiến hành thảo luận
- Học sinh tiến hành thảo luận nhóm, GV không giải đáp thắc mắc ngay mà
chỉ giúp học sinh hướng thảo luận hoặc gợi ý các nguồn dữ liệu hoặc cho
học sinh xem lại các tình huống ở trong SGK; tài liệu phim ảnh … để học
sinh không đi lệch vấn đề, điều chỉnh đúng hướng thảo luận. GV nên chú ý
phát hiện những điều thống nhất và chưa thống nhất vẫn còn tranh chấp ở
các nhóm.
- Kết quả thảo luận có thể được trình bày dưới nhiều hình thức: bằng lời,
đóng vai, viết hoặc vẽ trên giấy to…có thể do một người thay mặt nhóm
trình bày, nhiều người trình bày, mỗi người một đoạn nối tiếp nhau…
- Trong quá trình học sinh thảo luận, GV cần quan sát, lắng nghe các ý kiến
của học sinh. Đối với những đề tài nhạy cảm, thường có những tình huống
mà học sinh cảm thấy xấu hổ, bối rối khi phải nói trước mặt GV, nên tránh
không xen vào hoạt động của nhóm khi thảo luận.
4. Tổng kết thảo luận
Tổ chức chung cho cả lớp, giáo viên yêu cầu:
1. Các nhóm cử đại diện lên trình bày trước lớp kết quả thảo luận của
nhóm mình hoặc nêu các ý kiến khác, các đề xuất hợp lý khác…
2. GV tổng kết các nhận xét, đi sâu làm rõ các nội dung nhận thức kèm
theo sự uốn nắn các sai sót, sửa chữa lệch lạc, giải đáp thắc mắc hoặc làm
sáng tỏ các vấn đề lý thú nảy sinh trong quá trình thảo luận.
Để phần nào làm rõ hơn phần trình bày ở trên, tôi xin nêu một vài ví dụ cụ
thể như sau :
Ví dụ 1: Bài 10 (Địa 8): Điều Kiện Tự Nhiên Của Khu Vực Nam Á
-
Ở bước chuẩn bị :
+ Tôi chọn câu hỏi mở đầu là“Bằng kiến thức đã học ở bài 2 hãy nhắc lại

khu vực Nam Á chủ yếu nằm trong đới khí hậu nào ? Có lượng mưa ra
sao ?”
+ Chọn câu hỏi thảo luận là “Dựa vào lược đồ hình 10.2 hãy nhận xét và giải
thích lượng mưa ở 3 địa điểm : Se-ra-pun-đi, Mum-bai, Mun-tan ?
+ Dự kiến thời gian cho hoạt động này là 6 phút
+ Phương tiện thực hiện biểu đồ,bảng phụ(dành cho giáo viên ) và phiếu học
tập in sẵn ( dành cho học sinh )có nội dung như sau :
PHIẾU HỌC TẬP
Nhóm…………
Địa điểm: ……………………………………………………………………….
Lượng mưa: …………………………………………………………………….
Giải thích: …………………………………………….
…………………………………….
…………………… ……………………………………………………………
+ Tổ chức nhóm: Phòng học đang dạy có 4 dãy bàn kê lại thành 2 dãy, mỗi
dãy 6 bàn nên chúng tôi dự kiến chia làm 6 nhóm, mỗi nhóm 2 bàn (khoảng 8
HS/nhóm)
Tiến hành hoạt động
+ Giáo viên mở trang đầu bảng phụ có ghi sẵn nội dung câu hỏi mở đầu, gọi
một học sinh trả lời, sau đó giáo viên đặt vấn đề để gây sự chú ý cho học sinh
+ Giáo viên mở trang 2 của
bảng phụ có ghi sẵn nội dung
thảo luận
+ Giáo viên phân nhóm theo dự
kiến, cử nhóm trưởng, thư kí
+ Giáo viên treo lựơc đồ hình
10.2 phóng to
+ Giáo viên dựa vào lược đồ
giao nhiệm vụ cụ thể cho từng
nhóm ( Một địa điểm có 2 nhóm

nhận xét và giải thích )
+ Phát phiếu học tập và công bố
thời gian thảo luận
+ Giáo viên đi quan sát từng nhóm, nhắc nhở học sinh trong nhóm tập trung
thảo luận, nếu nhóm nào không biết giải thích giáo viên gợi ý từng bước như
“Các em hãy quan sát xem địa điểm này chịu ảnh hưởng của hướng gió nào,
nó từ đâu thổi đến, có tính chất ra sao?, so với hướng của địa hình thì như thế
nào?… ”, tuỳ tình hình mà giáo viên có gợi ý giúp học sinh tư duy
+ Còn khoảng 2 phút giáo viên nhắc học sinh thống nhất ý kiến và ghi vào
phiếu học tập
- Kết thúc hoạt động :
+ Yêu cầu học sinh quay lại vị trí ngồi học ban đầu
+ Giáo viên thu 2 phiếu của 2 nhóm, 2 câu hỏi khác nhau và đọc ý kến
của nhóm 1 cho cả lớp nghe và nhắc đây là ý kiến của nhóm 1.
Nhóm khác nghe và bổ sung ý kiến (hoặc ngược lại), giáo viên
yêu cầu cả lớp có thêm ý kiến nếu thấy còn chưa đủ .
Các ý kiến bổ sung giáo viên ghi tóm tắt nhanh lên bảng . Khi
không còn ý kiến, giáo viên dựa vào lược đồ để chuẩn xác kiến thức, sau
đó giáo viên liên hệ lại những ý kiến học sinh vừa phát biểu để đánh giá kết
quả thảo luận, khen ngợi những ý kiến đúng
+Tương tự như vậy, thầy-trò cùng phân tích, giải thích hai địa điểm còn lại
+ Cuối cùng để kiểm tra mức độ nhận thức cũng như khả năng khái quát
vấn đề, giáo viên đặt thêm hai câu hỏi và chỉ định bất kỳ học sinh nào để
trả lời
- Em hãy rút ra kết luận về sự phân bố lượng mưa ở Nam Á ?
- Nguyên nhân của sự phân bố đó
Nếu học sinh trả lời được hai câu hỏi trên coi như đã đạt yêu cầu .
Ví dụ 2: Bài 22 (Địa 6 ): Các Đới Khí Hậu Trên Trái Đất
Khi thiết kế bài này chúng tôi xác định trọng tâm là mục 2 : Sự phân chia bề mặt
trái đất ra các đới khí hậu theo vĩ độ

Ở mục này cần phải đại được hai mục tiêu :
+ Kiến thức: Học sinh trình bày được vị trí của các đai nhiệt, các đới khí hậu và đặc
điểm của các đới khí hậu theo vĩ độ trên bề mặt Trái Đất .
+ Kĩ năng : Biết xác lập mối quan hệ nhân quả giữa góc chiếu sáng, thời
gian chiếu sáng của Mặt Trời với nhiệt độ của không khí .
Để đạt hai mục tiêu trên, tôi chọn phương pháp thảo luận theo nhóm.
- Ở bước chuẩn bị :
+ Tôi thiết kế phiếu học tập phục vụ cho hoạt động nhóm
Phiếu học tập: Thiết kế dạng bảng tổng hợp để học sinh dựa vào đó làm rõ
các đặc điểm của từng đới khí hậu trình bày trong sách giáo khoa
PHIẾU HỌC TẬP
Nhóm :……………

Đới
Vị trí
( vĩ độ)
Góc chiếu của ánh
sáng Mặt Trời
Nhiệt độ
Gió thổi
thường xuyên
Lượng mưa
trung bình
năm (mm)
+ Phương thức thực hiện là tổ chức hai hoạt động nhóm nối tiếp nhau
+ Dự kiến thời gian thích hợp cho từng hoạt động : hoạt động là 6 phút
+ Chuẩn bị phương tiện thực hiện gồm :
Bút dạ, hình 58 SGK phóng to, quả Địa Cầu .
+ Tổ chức nhóm: Chia 6 nhóm, mỗi nhóm 2 bàn
- Tiến hành hoạt động :(hoàn thành phiếu học tập ).

+ Giáo viên treo hình 58 phóng to và đặt vấn đề.
+ Giáo viên hướng dẫn mẫu phiếu học tập và hướng dẫn học sinh thu thập
thông tin từ hình 58 và kênh chữ (mục 2) SGK điền vào các ô trống của phiếu
học tập .
+ Phân nhóm theo dự kiến, cử nhóm trưởng, thư kí
+ Giáo viên giao nhiệm vụ cho từng nhóm (nhóm 1+2 tìm hiểu đới nóng,
nhóm 3,4 tìm hiểu đới ôn hoà, nhóm 5,6 tìm hiểu đới lạnh).