HÌNH ẢNH ĐẤT NƯỚC TRONG “DI CẢO THƠ” CỦA CHẾ LAN VIÊN

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
KHOA VĂN HỌC
------
NIÊN LUẬN
HÌNH ẢNH ĐẤT NƯỚC RONG “DI CẢO THƠ” CỦA CHẾ LAN VIÊN
Giáo viên hướng dẫn : PGS.TS. Nguyễn Bá Thành
Sinh viên thực hiện : Nguyễn Duy Tụ
Lớp : Văn K46
Hà Nội, 11-2003
1
PHẦN MỞ ĐẦU
Suốt đời mình , Chế Lan Viên đã sống cho đất nước, cho thơ. Suy
nghĩ, trăn trở về Tổ quốc là một niềm say mê lớn của Chế Lan Viên. Và
ông đã thực hiện một phần không nhỏ những suy nghĩ, trăn trở ấy qua
thơ - một niềm say mê lớn khác của đời mình. Từ đây, Chế Lan Viên đã
để lại cho chúng ta một di sản lớn : những bài thơ ông viết về đất nước.
Nếu nói rằng nhận thức là một quá trình thì điều đó hoàn toàn đúng
đối với hình ảnh đất nước trong thơ Chế Lan Viên. Là một nhà thơ với
phong cách suy tưởng, Chế Lan Viên luôn để cho những suy tưởng in
dấu ấn đậm nét trong thơ mình. Ông cũng là một người suy tưởng nhiều
về đất nước. Đất nước trong quá khứ, hiện tại, tương lai, đất nước với
lịch sử, tư thế, vận mệnh luôn là điều khiến Chế Lan Viên băn khoăn,
trăn trở. Trải qua quá trình trưởng thành của nhà thơ, đất nước trong cái
nhìn luôn mới mẻ cũng có nhiều đổi khác.
Trước cách mạng tháng Tám, trong thơ Chế Lan Viên đất nước
chưa được nhận thức một cách rõ ràng. Ông đã đi từ chỗ phiêu lưu trong
bộ ba thế giới “Bãi tha ma - cái tôi - Vũ trụ”, “làm bóng ma thời sờ
soạng đêm mơ” (Điêu tàn) đến chỗ trở về Cõi ta, leo lên những Đài thơ,
Tháp Nghĩ của riêng mình với tham vọng sẽ có một tầm nhìn xa rộng đủ
để lí giải tất cả mọi điều (Vàng sao), nhưng cuối cùng “Cửa vẫn đóng và

đời im ỉm khoá”, bất chấp mọi nỗ lực “gõ nát tay trước của cuộc đời”.
Chế Lan Viên biết mình phải đi tìm một điều gì, nhưng chưa tìm ra được,
ông vẫn ẩn mình trong một “thung lũng đau thương”.
Nhưng khi cách mạng tháng Tám thành công thì cũng là lúc Chế
Lan Viên từ bỏ “Thung lũng đau thương” để đến với những “cánh đồng
vui”. Với những định hướng mới, suy tưởng thơ của Chế Lan Viên đã
thay đổi. Ông thực sự đã trở về “gặp lại nhân dân”. Thơ ông bắt đầu
hướng nhiều về “cái chung”. Và trong những vần thơ viết về “cái chung”
ấy, đất nước là một đề tài trung tâm. Trải qua các giai đoạn của đời mình
2
cũng như của lịch sử dân tộc, Chế Lan Viên đã phản ánh đất nước vào
thơ mình trên nhiều mặt, nhiều khía cạnh khác nhau. qua mỗi tập thơ, đất
nước mang một bộ mặt mới mẻ. Cho đến những tập “Di cảo thơ”, đất
nước đã được nhà thơ nhận thức bằng cái nhìn thực sự chín chắn, nghiêm
khắc - cái nhìn trầm tĩnh của một con người đã từng sôi nổi hết mình, cái
nhìn giờ đây đã trĩu nặng những suy tư của một nhà thơ đang đua với
thời gian để giành lấy từng phút sống. Cái nhìn như vậy chắc hẳn là sâu
sắc.
Nhưng, như đã nói, nhận thức là một quá trình. Trước khi có đất
nước trong “Di cảo thơ”, Chế Lan Viên đã có đất nước của mình trong
nhiều tập thơ trước đó.
I. HÌNH ẢNH ĐẤT NƯỚC TRONG THƠ CHẾ LAN VIÊN
TRƯỚC “DI CẢO THƠ”
“Ông sinh vào thời cứu nước. Ông đã dâng cả đời ông, cả thơ ông
cho sự nghiệp ấy. Ông là con người như mọi người, ông có phút yếu
lòng, ông có nỗi đau riêng. Hãy hiểu cho ông” (8).
Có lẽ với những lời chân thành ấy, nhà thơ Vũ Quần Phương đã nói
giúp Chế Lan Viên rất nhiều điều. Chế Lan Viên là một con người yêu
đất nước mình đến thiết tha, thậm chí là day dứt. Trong những bài thơ
viết về dân tộc, ông có một tình cảm rất nồng nàn.

“Ôi Tổ quốc, ta yêu như máu thịt
Như mẹ như cha, như vợ như chồng
Ôi Tổ quốc, nếu cần, ta chết.
Cho mỗi ngôi nhà, ngọn núi con sông …”
(Sao chiến thắng)
Tình yêu Tổ quốc của Chế Lan Viên bắt đầu từ lòng tự hào rất hồn
nhiên, trong sáng. Khi miền Bắc được giải phóng hoàn toàn sau chiến
dịch Điện Biên Phủ, bước vào giai đoạn hồi sinh thì cũng là lúc hồn thơ
Chế Lan Viên vừa hồi xuân sau những ngày “lột xác”. Cuộc gặp gỡ ấy
3
trở thành một duyên may, làm hừng lên trong thơ Chế Lan Viên vẻ đẹp
diễm lệ của non sông, đem lại cho đất nước vẻ tươi sáng, trong trẻo đến
vô ngần :
“Tâm hồn tôi khi Tổ quốc soi vào
Thấy ngàn núi trăm sông diễm lệ
Con ngọc trai đêm hè đáy bể
Uống thuỷ triều bông sáng hạt châu”
(Chim lượn trăm vòng - ánh sáng và phù sa)
Đất nước sau nhứng năm tháng tăm tối đau thương giờ đây đã thực
sự bừng sáng, vươn mình sống dậy trong buổi bình minh của lịch sử.
“Khắp Trung Châu những xóm làng thoát khổ
Hết đêm rồi, đời lật giở sang trang”
Chế Lan Viên đã không giấu niềm tự hào của mình khi đứng trước
Tổ quốc tươi đẹp đang hồi sinh từng ngày. Có thể nói âm hưởng chủ đạo
của thơ Chế Lan Viên viết về đất nước ở giai đoạn này là âm hưởng trữ
tình, ngợi ca. Nhưng khi cả nước bước vào cuộc kháng chiến chống đế
quốc Mỹ thì âm hưởng thơ đã chuyển hẳn từ trữ tình đằm thắm sang tính
chất anh hùng ca rõ nét. Đất nước ở vào một tình thế cam go hơn bao giờ
hết khi phải đối mặt với một tên đế quốc sừng sỏ vào loại mạnh nhất thời
đại. Lúc này, ngay cả thiên nhiên trong thơ Chế Lan Viên cũng không

chỉ diễm lệ, mà giờ đây đã ánh lên những sắc màu chiến thắng và vang
lên những âm hưởng hào hùng :
“Đêm nay sao chín vàng như thóc giống
Phải đêm nay trời cũng được mùa ?
Trời sao cao như là chiến trận
Sao sáng ngời vũ khí lòng ta”.
(Sao chiến thắng)
Hướng về quá khứ nơi mà cha ông đã phải bó tay trước cuộc đời,
Chế Lan Viên không khỏi xót xa :
“Cả dân tộc đói nghèo trong rơm rạ
4
Văn chiêu hồn từng thấm giọt mưa rơi”
Giờ đây “khi đã có hướng rồi”, cuộc sống và con người đều đổi
khác. Ngay trên mảnh đất mà xưa kia cha ông đã quằn quại không tìm
nổi lối ra, giờ đây những lớp con cháu đang phá tung những khuôn khổ
thông thường, vươn tới những tầm cao lịch sử.
“Mỗi gié lúa đều muốn thêm nhiều hạt.
Gỗ trăm cây đều muốn hoá nên trầm
Mỗi chú bé đều nằm mơ ngựa sắt
Mỗi con sông đều muốn hoá Bạch Đằng.
Tự hào biết bao khi được sống lại những trang lịch sử vẻ vang của
cha ông :
“Khi Nguyễn Trãi làm thơ và đánh giặc
Nguyễn Du viết Kiều đất nước hoà thành văn
Khi Nguyễn Huệ cưỡi voi vào cửa Bắc
Hưng Đạo diệt quân Nguyên trên sóng Bạch Đằng…
Nhưng, đứng trong khí thế xung phong hừng hừng của cả một dân
tộc chống Mỹ, Chế Lan Viên thấy rằng những ngày mình đang sống mới
là những ngày đẹp hơn tất cả, “dù mai sau đời muôn vạn lần hơn” :
“Nhưng đáng tự hào nhất vẫn là thời đại của chúng ta :

Cho tôi sinh giữa những ngày diệt Mỹ
Vóc nhà thơ đứng ngang tầm chiến luỹ
Bên những dũng sĩ đuổi xe tăng ngoài đồng
và hạ trực thăng rơi”.
(Tổ quốc bao giờ đẹp thế này chăng).
Cảm hứng anh hùng, cảm hứng dân tộc đã nâng thơ Chế Lan Viên
lên một tầm vóc mới. thơ ông đã cất lên những bản anh hùng ca bất hủ về
những năm tháng hào hùng của một dân tộc anh hùng.
Viết về đất nước, Chế Lan Viên không bao giờ nguôi quên những
nỗi đau. Ngay cả ở đây, những âm hưởng bi hùng trong thơ ông vẫn
5
không mất đi. Nỗi đau Tổ quốc bị chia cắt lúc nào cũng canh cánh trong
lòng, làm ông nhức nhối, đau thương :
“Cho tôi nghe tiếng kêu gào thấu ruột.
Tiếng đau thương người dở mái kêu trời.
Tiếng đồng chí gọi nhân dân. Tiéng thét
Tiếng trẻ cào chảy máu cả vành nôi”.
Nỗi đau thương trong lòng ông đã làm bùng lên một niềm khát
khao cháy bỏng :
“Ôi ! Tôi yêu đất Bắc bởi miền Nam
Bởi cháy ruột trông một ngày thống nhất
Thấy quân thù đền tội trước nhân dân”
Bài hát đau thương trong thơ Chế Lan Viên cũng là những khúc ai
ca bi tráng. Đó là những vần thơ hào hùng, mãnh liệt, sôi nổi. Nhưng
càng về sau, cái nhìn của ông đối với đất nước càng hướng về chiều sâu,
hướng về truyền thống lịch sử để lí giải và nhận chân những xu hướng
vận động tất yếu của dân tộc. Chất suy tưởng ngày càng bộc lộ rõ nét
trong những vần thơ Chế Lan Viên khi ông ngày càng đi sâu vào tâm hồn
mình và hồn dân tộc. Mạch vận động ấy sẽ còn tiếp diễn đến “Di cảo
thơ”, ở đó Chế Lan Viên sẽ nhìn dân tộc, nhìn đất nước ở nhiều điểm

nhìn hơn, nhiều bình diện hơn, sâu sắc hơn và thâm trầm hơn.
II. HÌNH ẢNH ĐẤT NƯỚC TRONG “DI CẢO THƠ” CỦA CHẾ
LAN VIÊN:
1. Đôi nét về “Di cảo thơ”:
Được xuất bản sau khi nhà thơ qua đời, nhưng “Di cảo thơ” lại
chiếm hơn một nửa số bài thơ của Chế Lan Viên. Trong số 558 bài thơ
thuộc ba tập “Di cảo thơ” thì lại có tới 309 bài được tác giả sáng tác vào
hai năm 1987 - 1988 - những ngày tháng cuối cùng của ông. Đó là một
cuộc chạy đua nước rút của Chế Lan Viên với thời gian. Ý thức rõ ràng
về “thời gian nước xiết”, luôn bị ám ảnh khi thấy quỹ thời gian sống của
6
mình đang vơi đi một cách đáng sợ, Chế Lan Viên đã dốc hết sức lực và
trí tuệ của mình ra để viết. Cường độ lao động sáng tạo đã lên đến đỉnh
điểm trong cuộc đời ông.
Về mặt khác, với tư cách là một người sắp từ giã cõi đời này mãi
mãi, Chế Lan Viên không còn phải giấu giếm một điều gì. Dường như
ông rất sợ mình phải ra đi mà mọi người còn chưa hiểu nổi mình. Những
điều ông vẫn giữ kín trong sâu thẳm cõi tâm linh mình, đến giờ chót ông
không còn phải giấu nữa. Và khi mà ông “công khai hoá” các tư tưởng
nghệ thuật của mình ở giai đoạn cuối đời, ông đã tự đặt mình lên một
tầm vóc nghệ thuật mới. Độc giả một lần nữa lại bàng hoàng, như hơn
năm mươi năm trước họ đã từng bàng hoàng trước “Điêu tàn”, khi mà
Chế Lan Viên xuất hiện giữa làng thơ “như một niềm kinh dị”.
Nhà phê bình Hoài Thanh đã đúng với những lời tiên đoán rằng cái
tháp chàm Chế Lan Viên đứng sừng sững giữa đồng bằng thơ, “Chắc
chắn và lẻ loi, bí mật” (5). Năm mươi năm sau nó vẫn còn lẻ loi và bí
mật. Đi từ tháp Chàm đến tháp Bay-on là một chặng đường dài, nhưng
suốt chặng đường ấy Chế Lan Viên vẫn chỉphơi bày một bộ mặt trong số
bốn bộ mặt Bay-on của mình mà thôi. Vì thế mà khi đã thành người thiên
cổ rồi, ông vẫn còn làm cho người ta phải bàng hoàng kinh ngạc về

những tâm sự còn giấu kín của mình.
2. Nhận thức hoàn toàn mới mẻ về đất nước :
“Anh là tháp Bay-on bốn mặt
Giấu đi ba, còn lại đấy là anh
Chỉ mặt đó mà nghìn tròn cưới khóc
Làm đau ba mặt kia trong cõi ẩn hình”
Đó là bài thơ Chế Lan Viên viết vào mùa bệnh 1988, trong những
phút giây còn tỉnh táo sau cùng của cuộc đời một nhà thơ. Một ván bài
đã được lật ngửa. Người ta hiểu rằng Chế Lan Viên đã viết để phơi bày
ba mặt còn lại trong cõi ẩn hình của lòng mình. Có người cho rằng Chế
Lan Viên đã là một người cơ hội khi giấu đi ba mặt tháp Bay-on - nghĩa
7
là thơ ông không thật. Nhưng không nên nhìn một chiều như thế. Cái
chung, cái ta suốt ba chục năm cách mạng có phần lấn át cái riêng, cái
tôi. Đó là cuộc sống. Chế Lan Viên cũng như bao nhiêu người Việt Nam
khác phải đáp ứng đòi hỏi của thời đại theo cái lí của lịch sử. Mọi người
trong đó có Chế Lan Viên đã tự nguyện hiến thân cho sự tồn vong của
đất nước này. Thơ ông cũng vậy.
“Giữa hai con người, con người cá nhân và con người xã hội, ông
chọn con người xã hội với trách nhiệm công dân cao cả; giữa hai mặt
siêu hình và hiện thực, ông chọn mặt thứ hai ; giữa thơ hướng ngoại và
thơ hướng nội, ông chọn mặt thứ nhất ; giữa đau khổ và niềm vui, ông
chọn niềm vui ; giữa bè cao và bè trầm, ông chọn bè cao để hát bài ca
cách mạng” (8). Chế Lan Viên đã không chỉ giấu mình với mọi người,
mà còn giấu mình với chính bản thân mình. Ông đã ghìm nén con người
cá nhân của mình lại, hướng ra cuộc đời rộng lớn, cất lên những tiếng hát
hào hùng, hoà mình vào khí thế xung phong của dân tộc.
Nhưng đó là một chuyện của một thời khác.
Chế Lan Viên viết đa số những bài thơ trong “Di cảo thơ” vào
những ngày cuối đời. Tất nhiên chẳng ai nghĩ rằng thơ làm lúc cao tuổi

nhất thiết phải hay hơn thời trai trẻ, bởi thời gian và nghệ thuật có mối
quan hệ không hề đơn giản. Nhưng “Di cảo thơ” là một trường hợp đặc
biệt. Nó được mọi người chờ đón bởi nó được viết trong thời điểm đáng
đọc nhất của đời thơ Chế Lan Viên. Đứng trước hoàn cảnh thế giới đang
xao động, xã hội có nhiều đổi thay, người ta muốn biết người nghệ sĩ
từng trải này đã nghĩ gì. Và Chế Lan Viên đã không để mọi người phải
thất vọng. Ông đã đưa vào thơ cái nhìn hoàn toàn mới mẻ của mình.
“Khi tôi cưỡi trên mây
Thì máu người rên trên đất
Mẹ hỏi tôi :
Con leo cao mà làm chi
Mẹ ở dưới này cơ cực
8
Về đi”.
Nhà thơ Vũ quần Phương có lí khi cho rằng những vần thơ ấy Chế
Lan Viên không chỉ nói về thời lãng mạn, mà còn có cả thời cách mạng
nữa. “Thơ cách mạng thì cũng vẫn là thơ, cao vời sang trọng quá, mơ
mộng quá…” (8).
Thời cách mạng, thơ Chế Lan Viên là những lời ca. Giờ đây, ông
hầu như chỉ nói - cái cách nói như đang chuyện trò, lập luận, bình dị,
bình dân. Mà ông cũng nói ít hơn, ông để cho cuộc sống nói, để cho thơ
nói, “xưa tôi làm thơ, giờ thử để thơ làm”. Vì thế mà hình ảnh ngôn ngữ
trong “Di cảo thơ” như còn mang theo cả bụi bặm phố phường, tươi rói
màu sắc thật của đời, phập phồng hơi thờ cuộc sống. Đất nước đi vào đây
trong một cái nhìn nhiều chiều hơn, qua lăng kính nhiều màu sắc hơn,
chân thực và nghiêm khắc hơn.
Cho đến những phút giây cuối cùng của đời mình. Chế Lan Viên đã
sống không hề thanh thản. Thơ ông càng về cuối đời càng trĩu nặng
những suy tư về cuộc đời. Giờ đây ông muốn “ngụp lặn” vào đáy sâu “bể
loài người”, hoà nhập hết mình vào cuộc đời trần thế đầy trăn trở. Khi

đất nước bước ra khỏi chiến tranh cũng là lúc cả dân tộc bước vào một
giai đoạn mới đầy biến động, nhiều quan điểm, cách nhìn thay đổi ghe
gớm, nhiều giá trị đảo lộn, phức tạp, hiển nhiên là những suy nghĩ, cảm
xúc con người cũng không thể giản đơn. Đối với Chế Lan Viên - một nhà
thơ đã trải qua nhiều thăng trầm của lịch sử dân tộc, bây giờ đối mặt với
hiện thực cuộc sống đổi thay như thế, suy nghĩ, cảm xúc lại càng không
thể giản đơn.
Nếu như trước kia Chế Lan Viên nói về đất nước bằng những tráng
ca, những khúc bi hùng, những khẩu lệnh, những tiếng thét phẫn nộ của
một cộng đồng, một dân tộc, giờ đây, ông dùng một giọng thơ không
kém mạnh mẽ nhưng sâu lắng hơn, trầm tĩnh hơn, ngày càng nghiêng
nhiều về suy tưởng. Đó là con đường mà Chế Lan Viên đã đi ngày càng
sâu hơn, đối diện với tâm hồn mình, đối diện với ba mặt tháp Bay-on còn
9
lại của mình, tự chất vấn mình và tự trả lời những chất vấn đó. Từ đây,
Chế Lan Viên hiện lên trong thơ mình chân thực hơn bao giờ hết. Và đất
nước hiện lên trong thơ Chế Lan Viên cũng chân thực hơn bao giờ hết.
Chưa bao giờ thơ Chế Lan Viên giàu có, cao rộng minh triết thấm
đẫm tình người, tình đời như ở “Di cảo thơ”. Càng đến gần cái chết, thơ
ông viết càng hay, càng bớt đi chất chính luận, càng thêm cảm xúc và
sâu lắng. Đất nước đi vào đó chưa trang sức gì, vẫn còn mang trên mình
bụi bặm của cuộc sống, tươi rói màu sắc của đời thường, không có gì
phải che giấu cả.
3. Đất nước trong những kí ức về chiến tranh :
Chế Lan Viên đã đi qua và trải nghiệm những cuộc chiến tranh
khốc liệt nhất của dân tộc trong thế kỉ XX. Ông có nhiều bài thơ viết về
chiến tranh với âm hưởng đau thương và hào hùng. Đó cũng là những
đặc điểm cơ bản của thơ Chế Lan Viên khi viết về đất nước. Nhưng khi
đứng giữa cuộc chiến tranh để nói về nó, giữa đau khổ và niềm vui, ông
chọn niềm vui, giữa đau thương và hào hùng, ông nói nhiều hơn về cái

hào hùng. Do yêu cầu của thơ cách mạng, thơ chiến đấu, giấu chặt đau
thương trong sâu thẳm lòng mình.
Khi năm tháng đã qua đi, chiến tranh lùi dần vào dĩ vãng, hồi
tưởng lại quá khữ, trong thơ mình Chế Lan Viên lại nói nhiều hơn đến
cái đau thương, cái xót xa - những điều trước đây ông ít khi bộc bạch.
Nhưng cũng chính ở đây, con người thơ Chế Lan Viên mới hiện lên chân
thực và nhân bản hơn bao giờ hết.
Trong bất cứ cuộc chiến tranh nào, trẻ em luôn là những nhân vật
phải chịu thiệt thòi. Dẫu sao thì chiến tranh không phải là chỗ của trẻ
em, nhưng chúng đã bị người ta đặt vào đó. Chế Lan Viên đã viết về
chúng với niềm xót thương vô hạn. Ông định nghĩa về “trẻ con Việt
Nam”
“Những em bé tiểu sử đầy bom bi và dặm đường sơ tán
Ngủ trên các giường xa lạ mênh mông quá sớm…”
10