Phát huy tính tích cực của học sinh trong môn văn

Cách tiếp cận tác phẩm Ngời lái đò sông Đà của nhà văn
Nguyễn Tuân
I. Đặt vấn đề
1. Lý do chọn đề tài:
Những năm gần đây, vấn đề đổi mới phơng pháp dạy học trong nhà trờng
phổ thông lại đợc đặt ra một cách cấp bách và khẩn thiết hơn bao giờ hết. Nói nh
vậy, có nghĩa là vấn đề này đã đợc nêu lên từ nhiều lần và từ rất lâu. Từ những năm
bảy mơi của thế kỷ trớc, khẩu hiệu Phát huy tính tích cực của ngời học sinh đã đ-
ợc dơng cao. Bản thân câu khẩu hiệu ấy đã nói ra đợc mục đích và ý nghĩa của nó.
Tiếp đến những năm tám mơi, vấn đề dạy học theo thiết kế với chủ trơng:
Thầy thiết kế, trò thi công và khẩu hiệu Chống đọc chép thực chất cũng nhằm
phát huy tính chủ động tích cực của ngời học sinh.
Rồi những năm chín mơi, vấn đề đổi mới lại dấy lên mạnh mẽ với hàng loạt định h-
ớng nh: Lấy học sinh làm trung tâm; Tích cực hoá hoạt động của ngời học;
Phơng pháp giáo dục tích cực hoặc cụ thể hơn trong môn Văn nh: Học sinh là
bạn đọc sáng tạo.
Và giờ đây, những năm đầu của thế kỷ XXI, thế kỷ bùng nổ công nghệ thông
tin, học sinh chỉ thích ngồi trớc màn hình vi tính hơn là việc đọc Văn, học Văn; vấn
đề đổi mới phơng pháp dạy học nhất là dạy học Văn quả là một sự thôi thúc, một
đòi hỏi chính đáng của ngành giáo dục. Nh vậy đổi mới phơng pháp dạy học Văn
thực ra không phải là một vấn đề mới, tuy mỗi thời kỳ có những quan niệm, thể
hiện ở những phơng châm cụ thể ít nhiều khác nhau. Nhng tất cả đều có chung một
mục đích là nhằm phát huy tính tích cực chủ động, sáng tạo của học sinh.
Trên thực tế, những năm gần đây, học sinh dờng nh rất thờ ơ với môn Văn -
Một môn học chính của chơng trình THPT, một môn thi tốt nghiệp và là môn trụ
cột của khối C. Mở rộng ra, môn Văn là môn học làm ngời. Vậy lý do nào đã khiến
học sinh ngày càng rời xa môn Văn. Phải chăng vì môn Văn và khối C có ít trờng
1
Cách tiếp cận tác phẩm Ngời lái đò sông Đà của nhà văn
Nguyễn Tuân
Đại học, CĐ tuyển chọn hay còn vì một lý do nào khác từ những giáo viên trực tiếp

giảng dạy môn Văn?
Quả thực, suốt mấy chục năm liên tục suy nghĩ để đổi mới việc dạy và học
trong nhà trờng nh thế, nhng cho đến nay kết quả dờng nh vẫn cha có gì khởi sắc.
Một bộ phận lớn giáo viên vẫn dạy theo cách dạy từ mấy chục năm nay- dạy nặng
về ghi nhớ, dạy nhồi nhét, dạy theo kiểu đọc chép... (Trần Kiều - Một vài suy nghĩ
về đổi mới phơng pháp dạy học trong trờng phổ thông ở nớc ta). Nh vậy, phải thừa
nhận rằng, chính giáo viên Văn đã làm mất đi sự hấp dẫn của môn Văn, cha khơi
dậy đợc niềm yêu thích và đam mê văn học ở học sinh. Vì thế vấn đề đặt ra là phải
tìm ra một Con đờng sáng, mang lại hiệu quả cao và vững chắc trong dạy học
Văn; biến mỗi giờ Văn là một giờ học hứng thú bởi học sinh đợc khám phá, đợc
phát hiện cái hay, cái đẹp của tác phẩm. Và quan trọng hơn, giáo viên còn phải
hình thành và rèn luyện cho học sinh kỹ năng phân tích, tiếp cận tác phẩm văn học,
cách tìm hiểu, cách đáng giá thẩm định những giá trị văn học. Nghĩa là cung cấp
cho các em con đờng để các em tự tìm ra cái hay cái đẹp đó.
Trong chơng trình Văn học 12, có một tác phẩm văn học mà dờng nh khoá
học nào học sinh cũng rất sợ, và cũng rất đáng suy nghĩ là chính bản thân giáo
viên cũng rất ngại. Đó là tuỳ bút Ngời lái đò sông Đà của tác giả Nguyễn Tuân.
Đã nhiều năm giảng dạy khối 12, chúng tôi thấy đó là một thực tế đáng phải
bận tâm. Đúng là chỉ ra cái hay cái đẹp của tác phẩm này là rất khó. Nêu vấn đề,
gợi mở vấn đề để học sinh suy nghĩ tìm tòi tự tìm ra đợc cái hay cái đẹp của nó lại
càng khó hơn. Vì thế chúng tôi nghĩ cần phải đa ra một giải pháp về Cách tiếp cận
tác phẩm Ngời lái đò sông Đà của nhà văn Nguyễn Tuân.
2. Mục đích:
Đặt ra vấn đề này chúng tôi không ngoài mục đích làm thay đổi thái độ của
các em đối với thiên tuỳ bút nổi tiếng này. Đồng thời nhằm ít nhiều tháo gỡ cho
2
Cách tiếp cận tác phẩm Ngời lái đò sông Đà của nhà văn
Nguyễn Tuân
một số giáo viên khi giảng dạy tác phẩm Ngời lái đò sông Đà của Nguyễn Tuân.
Trên cơ sở đó bài viết hy vọng khơi dậy chút ít niềm yêu thích văn học của học sinh

dù chỉ qua một tác phẩm cụ thể.
II. Giải quyết vấn đề
1. Một số điều tra cụ thể:
Trớc thực tế học sinh khối 12 có vẻ rất mệt khi học tác phẩm Ngời lái đò
sông Đà của Nguyễn Tuân mà chúng tôi đã nhận thấy qua nhiều năm giảng dạy
khối 12 và ôn luyện vào Đại học và cao đẳng, chúng tôi đã tiến hành điều tra 4 lớp
12 năm học 2005-2006 bao gồm:
- Một lớp chuyên A: Lớp 12E
- Một lớp chuyên C: Lớp 12C
- Một lớp công lập: Lớp 12D
- Một lớp bán công: Lớp 12N
Qua một số câu hỏi chúng tôi thu đợc kết quả nh sau:
- Trên 80% số học sinh dợc hỏi cho rằng, đây là một tác phảm khó học, khó
nhớ
- 90% lại tỏ ra yêu thích Nguyên Tuân khi đợc tiếp cận tác phẩm Ngời lái đò
sông Đà.
- Nhng cũng có đến 85% học sinh sợ gặp tác phẩm Ngời lái đò sông Đà
trong các kỳ thi tốt nghiệp và đại học, cao đẳng.
Nh vậy, học sinh ít nhiều đã cảm nhận đợc cái hay cái đẹp của tác phẩm nh-
ng sợ thi cử mà gặp phải tác phẩm này là vì các em thấy khó học, khó nhớ nghĩa là
một phần các em cha chịu khó tìm hiểu tác phẩm; mặt khác chắc chắn các em cha
biết cách tiếp cận tác phẩm, khám phá cái hay cái đẹp của tác phẩm. Đó là cha nói
đến Ngời lái đò sông Đà của Nguyễn Tuân đợc tạo nên bởi một phong cách nghệ
3
Cách tiếp cận tác phẩm Ngời lái đò sông Đà của nhà văn
Nguyễn Tuân
thuật độc đáo, tài hoa, uyên bác hơn ngời. Tác phẩm lại thuộc thể tài tuỳ bút - một
thể tài có phần xa lạ với các em trong chơng trình văn học phổ thông. Đây là tác
phẩm thuộc thể tài tuỳ bút duy nhất các em đợc học trong 3 năm ở trờng THPT.
Chính những lý do đó khiến Ngời lái đò sông Đà trở thành một tác phẩm khó, vợt

quá sức học, sức cảm thụ của các em. Sách giáo khoa Văn 12 cũng khẳng định:
Văn Nguyễn Tuân (...) không phải ai cũng a thích, huống hồ là học sinh - một
đối tợng chỉ phù hợp với những tác phẩm giản đơn, rõ nghĩa.
Vì thế chúng tôi quyết định chọn đề tài này với niềm tin làm cho các em
không còn cảm giác sợ gặp Nguyễn Tuân, gặp Ngời lái đò sông Đà, không những
thế còn có thể đem đến cho các em niềm hứng thú sự say mê cùng với tác giả về vẻ
đẹp trần đầy chất thơ mà cũng rất hùng vĩ của thiên nhiên và con ngời Tây bắc; yêu
cái tài hoa uyên bác, lịch lãm của nhà văn Nguyễn Tuân.
2. Khái quát chung:
Sách giáo khoa Văn học 12 có nhận định: Nguyễn Tuân là một cái định
nghĩa về ngời nghệ sỹ. Đối với ông, văn chơng trớc hết phải là văn chơng, nghệ
thuật trớc hết phải là nghệ thuật và đã là nghệ thuật thì phải có phong cách độ đáo.
Quả thực, Nguyễn Tuân là một ngời nghệ sỹ luôn luôn đề cao tính nghệ
thuật, đề cao cái tôi cá nhân của ngời nghệ sỹ. Bởi chính ông là một phong cách vô
cùng độc đáo trong nền văn xuôi hiện đại Việt Nam. Nguyễn Tuân luôn có ý thức
viết sao cho không giống ai từ đề tài, nhân vật, lối kết cấu cho đến hành văn, cách
dùng từ, đặt câu,...và trong thực tế sáng tác, Nguyễn Tuân đã làm đúng đợc nh thế.
Tác phẩm Ngời lái đò sông Đà đợc rút từ tập tuỳ bút Sông Đà, xuất bản lần
đầu năm 1960 thể hiện rõ phong cách nghệ thuật độc đáo của Nguyễn Tuân sau
cách mạng. Tìm hiểu tác phẩm này, chúng tôi cho rằng nên từ phong cách của
Nguyên Tuân soi chiếu vào tác phẩm để có thể cảm nhận đợc cái hay cái đẹp của
tác phẩm. Tức là ở một khía cạnh nào đó chúng ta đã dạy học tác phẩm theo thi
4
Cách tiếp cận tác phẩm Ngời lái đò sông Đà của nhà văn
Nguyễn Tuân
pháp tác giả. Cần hớng dẫn học sinh biết cách tiếp cận tác phẩm, phân tích tìm hiểu
tác phẩm từ phong cách tác giả.
Mặt khác, Ngời lái đò sông Đà của Nguyễn Tuân nh trên đã nói là một tác
phẩm thuộc thể tài tuỳ bút, thể tài rất không quen thuộc đối với học sinh phổ thông,
vì thế chắc chắn có ít nhiều khó khăn trong việc khám phá tác phẩm của các em.

Huống hồ Ngời lái đò sông Đà lại là tuỳ bút của một lối viết thực sự rất độc đáo,
phong phú và tài hoa đậm cái tôi nghệ sỹ của Nguyễn Tuân. Và vì thế trong nền
văn xuôi hiện đại Việt Nam chỉ có Nguyễn Tuân mới có thể trở thành nhà tuỳ bút
xuất sắc.
Vậy tiếp cận tác phẩm này còn cần phải đi từ thi pháp thể loại - một thể loại
mới, khó đối với các em nên lại càng phải chú trọng hơn. Có nh vậy, học sinh mới
thấy đợc cái hay của tác phẩm và còn rõ hay ở chỗ nào vì sao nh thế lại hay. Và
chắc chắn các em cũng không những không sợ gặp Nguyễn Tuân gặp Ngời lái đò
sông Đà mà biết đâu lại còn mong đợc gặp để trình bày để phat biểu về vẻ đẹp của
tác phẩm theo con mắt, cái nhìn, trí tuệ, trái tim của chính các em.
Với riêng Ngời lái đò sông Đà thì giữa phong cách nghệ thuật của nhà văn
với thể loại của tác phẩm lại có mối quan hệ mật thiết với nhau. Bởi vì một dặc
điểm trong phong cách của Nguyễn Tuân chính là ở sở trờng tuỳ bút. Chỉ có tuỳ
bút mới có thể giúp Nguyễn Tuân thể hiện đợc phong cách tự do, phóng túng và cái
tôi độc đáo, tài hoa, uyên bác của chính ông. Chung quy lại, cách khám phá Ngời
lái đò sông Đà của Nguyễn Tuân vẫn đi từ phong cách của Nguyễn Tuân (chú
trọng thêm thể loại của tác phẩm) để cảm nhận vẻ đẹp của thiên tuỳ bút xuất sắc
này.
3. Cụ thể:
a, Tiếp cận tác phẩm từ thi pháp tác giả tức là từ phong cách nghệ thuật của
nhà văn:
5
Cách tiếp cận tác phẩm Ngời lái đò sông Đà của nhà văn
Nguyễn Tuân
Nguyễn Tuân là ngời a mới lạ độc đáo, thích biến ảo, biến hoá nên văn của
ông cũng bắt ngời đọc phải thực sự tham gia vào trò chơi rợt đuổi nghệ thuật đầy
thú vị mà cũng rất nhọc nhằn, công phu. Vốn là kẻ có sẵn máu phiêu lãng giang hồ,
luôn có nhu cầu săn tìm cảm giác lạ, Nguyễn Tuân đã tìm đến với sông Đà, một
dòng chảy vĩ đại của núi rừng Tây bắc nên thơ hùng vĩ. Đó là một con ngời hiếu
động, thích xê dịch, vì thế mà hay đi. Đi để thay thực đơn cho giác quan. Tất

nhiên phải là mới lạ bất ngờ và mãnh liệt. Nguyễn Tuân quyết không chấp nhận,
không chịu nổi những gì bằng phẳng, nhợt nhạt, yên ổn, mực thớc, khuôn phép,
những cái quẩn quanh đơn điệu. Chỉ có đi, mà đã đi thì đi đến đầu sông, ngọn
nguồn tới những nơi tận cùng của tổ quốc, xê dịch trên bộ, trên sông, trên trời,
trên biển. Nên nhớ là Nguyễn Tuân xê dịch có mục đích: đi thực tế, đi công tác,
đi mà gắn bó, mà thấy đâu cũng là quê hơng; chứ không nh trớc cách mạng, xê
dịch vì chán đời, vì bất mãn với thời cuộc, vì có chỗ để bỏ.
Và thế là Nguyễn Tuân đến với Đà giang và ông đã in cái bản ngã độc đáo
và vẻ đẹp rất chủ quan của tâm hồn, thêm cái tởng tợng vào cải vẻ đẹp khách quan
của dòng sông để dới ngòi bút của nhà văn tuôn chảy một Đà giang mang dấu ấn
thật riêng của Nguyễn Tuân. Không phải ngẫu nhiên mà Nguyễn Tuân tìm đến
sông Đà để thoả mãn sự khát thèm cảm giác lạ; sông Đà thực sự là cả một nguồn
cảm hứng vô cùng mãnh liệt của ngòi bút Nguyễn Tuân. Bởi sông Đà cũng độc đáo
nh sự độc đáo của chính tác giả nó. Cái độc đáo của Đà giang nằm ngay ở lời đề từ:
Chúng thuỷ giai đông tẩu
Đà giang độc bắc lu
Sông Đà đi ngợc với mọi dòng sông. Chỉ riêng điều đó đã kích thích mạnh
giác quan của ngời nghệ sỹ vốn a sự độc đáo duy nhất này. Một đối tợng độc lạ rất
thích hợp với một ngòi bút độc chiêu. Và Nguyễn Tuân đã làm cho sông Đà thêm
phần độc đáo bởi cách nhìn lạ lẫm, tài hoa của mình: Một dòng sông vừa hung bạo
6
Cách tiếp cận tác phẩm Ngời lái đò sông Đà của nhà văn
Nguyễn Tuân
lại vừa trữ tình. Tính cách của sông Đà là một hệ thống những phảm chất đối chọi
nhau, và phải từ những nghịch lý ấy, con sông mới có điều kiện phô bày hết vẻ
phức tạp, sự phong phú đầy hấp dẫn của nó.
* Nguyễn Tuân thực sự chỉ có cảm hứng mãnh liệt với những hiện tợng gây cảm
giác lạ:
Sông Đà của Nguyễn Tuân trớc hết là một con sông tột cùng của sự dữ dội,
bạo liệt với những cái hút nớc khủng khiếp làm chóng mặt ngời, những thác gềnh

ngang ngợc, lấc cấc, đặc biệt là cảnh gió thác man dại, cuồng loạn, bủa vây và sẵn
sàng nhấn chìm tất cả. ở cảnh này Nguyễn Tuân đã đem đến cho ngời đọc cái cảm
giác thót tim, có ngời còn cho rằng ông thích gây áp lực lên hệ thần kinh ngời đọc,
bắt họ phải chiêm nghiệm cảm giác lạ lùng ấy cùng với ông. Còn ông thì hứng
khởi, say mê thích thú nh một đứa trẻ thơ trớc một trò chơi mới lạ. Thế mới biết
ngời nghệ sỹ luôn là ngời trẻ trung luôn là kẻ đam mê trớc vẻ đẹp muôn màu muôn
vẻ của cuộc sống.
Nguyễn Tuân bằng sự đam mê ấy đã làm chô sông Đà dậy sống, dậy đá.
Sóng dữ và đá cũng dữ - đó là tâm điểm dữ dội của sông Đà. Nguyễn Tuân đã dựng
đá dậy cho lộ bản chất của nó ra. Những kẻ yếu bòng vía chắc phải rờn rợn trớc
những hòn đá mà mặt hòn nào cũng ngỗ ngợc, nhăn nhúm, méo mó trong dáng
vẻ đầy oai phong lẫm liệt, đầy sự khiêu khích kiêu căng, đang Hất hàm thách
thức ông đò. Nguyễn Tuân không những tạo khắc hình ngời cho đá và còn truyền
vào đấy những hình ngời. Sông Đà đã bày một thạch trận để ăn chết con thuyền.
Cái dữ tợn hung bạo của nó chính là ở chỗ đó. Hãy xem cách bày binh bố trận của
Đà giang: rất bài bản. Đám đá hòn đá tảng chia làm ba vòng chặn ngang trên sông,
dàn trận địa sẵn để đánh giáp lá cà với ông lái đò. Mỗi chặng có một nhiệm vụ khác
nhau. Chặng thứ nhất hai hòn tiền vệ canh cửa mới nhìn thì có vẻ sơ hở nhng nhiệm
vụ của chúng là dụ đối phơng đi sâu vào tuyến giữa để đánh khuýp quật vu hồi lại.
7
Cách tiếp cận tác phẩm Ngời lái đò sông Đà của nhà văn
Nguyễn Tuân
Nếu thuyền chọc thủng tuyến hai thì boong ke chìm pháo đài ở tuyến ba phải đánh
tan cái thuyền lọt lới tuyến trên, phải tiêu diệt thủy thủ thuyền trởng ở ngay chân
thác. Rõ ràng trí tởng tợng của Nguyễn Tuân quả là đáng thán phục bởi vì Đà giang
trong sự cảm nhận của ông không chỉ độc ác dữ tợn mà còn mu mô, quỷ quyệt,
nham hiểm đến không ngờ. Đã thế Nguyễn Tuân còn nhìn ra từng sắc mặt ngời đầy
xấc xợc, hỗn hào, mất nết, du côn trong từng hình thù đá vô tri vô giác nh đã nói ở
trên. Rồi Nguyễn Tuân còn cho sông Đà thêm một lần đáng sợ mà cũng rất đáng
phục đối với chúng ta ở cách nó bố trí cửa sinh cửa tử để lừa ông lái đò. Vòng một

nó mở năm cửa trận: bốn cửa tử, một cửa sinh lệch nhau. Vòng hai tăng thêm nhiều
cửa tử để lừa đối phơng, cửa sinh vẫn chỉ một và bố trí ngợc với vòng đầu. Còn
vòng ba ít cửa hơn song bên phải bên trái đều là cửa tử. Luồng sống duy nhất nằm
ngay ở bọn đá hậu vệ. Phối hợp với đá, nớc thác reo hò làm thanh viện cho đá một
cách rất hào hứng, nhiệt tình và đắc lực. Chúng xông tới đối phơng và đã dùng đến
ngón đòn độc hiểm nhất để tấn công ông lái đò. Và thế là với Nguyễn Tuân sông
Đà ghê gớm khủng khiếp nh một loài thuỷ quái khổng lồ mang diện mạo và tâm địa
của thứ kẻ thù số một của con ngời. Nó đang trong đỉnh điểm của sự cuồng loạn,
man dại: cơn dận dữ chết ngời. Đọc Nguyễn Tuân ngời đọc không thể dửng dng
mà còn bị cuốn hút, lôi kéo, nhập cuộc cùng tác giả để rồi có thể hãi hùng, rợn
ngợp, căng thẳng; thần kinh phải hoạt động thậm chí có lúc căng lên nh sợi dây
đàn. Nhng có một điều rất lạ là sao vẫn thấy thú vị ngạc nhiên ngỡ ngàng đến nh
vậy. Cứ nh là có ma lực ấy. Phải chăng đó là cảm giác lạ mà chỉ có Nguyễn Tuân
mới đem lại đợc cho độc giả. Sao lại không yêu thích những trang văn đầy ấn tợng
nh thế của Nguyễn Tuân! Chẳng phải chúng ta hầu nh cũng khát thèm cảm giác lạ
đó sao? chẳnh phải cũng ta cũng dễ dàng bị chinh phục bởi những gì mới mẻ, lạ
lẫm đó sao? Vậy thì Nguyễn Tuân đã thực sự thuyết phục chúng ta bằng sự khám
phá đầy tinh tế của ông ở những cảnh trí gây ấn tợng mạnh, hiếm có.
8