Người nghèo ở đâu? Cây cối ở đâu? Đặt mục tiêu xóa đói giảm nghèo và bảo tồn rừng tại Việt nam

Người nghèo ở đâu?
Cây cối ở đâu?
Đặt mục tiêu xóa đói giảm nghèo
và bảo tồn rừng tại Việt nam
Working Pape r N o . 3 4 ( V )
Daniel Müller
Michael Epprecht
William D. Sunderlin
Người nghèo ở đâu?
Cây cối ở đâu?
Đặt mục tiêu xóa đói giảm nghèo
và bảo tồn rừng tại Việt nam
Daniel Müller
Viện Kinh tế Nông nghiệp và Khoa học Xã hội
Đại học Humboldt tại Berlin
Luisenstr. 45, 10099 Berlin, CHLB Đức

Michael Epprecht
Trung tâm Quốc gia Thụy sĩ về Năng lực trong Nghiên cứu „Bắc-Nam“ (NCCR)
Trung tâm Phát triển và Môi trường
Viện Địa lý, Trường Đại học Bern
Steigerhubelstrasse 3, 3008 Berne, Thụy sĩ

William D. Sunderlin
Trung tâm Nghiên cứu Lâm học Quốc tế (CIFOR)
Bogor, In-đô-nê-xi-a

© 2006 của CIFOR
Bản quyền thuộc về CIFOR. In năm 2006
Được in bởi SMK Graka Desa Putera, Jakarta
Ảnh bìa của Trần Hữu Nghị

Xuất bản bởi
Trung tâm Nghiên cứu Lâm nghiệp Quốc tế
Địa chỉ liên lạc: Hòm thư 6596 JKPWB, Jakarta 10065, Indonesia
Địa chỉ văn phòng: Jalan CIFOR, Situ Gede, Sindang Barang, Bogor Barat 16680,
Indonesia
Tel.: +62 (251) 622622; Fax: +62 (251) 622100
E-mail:
Trang web:
Chú thích tác giả
Những quan điểm đề cập trong tài liệu này thuộc về các tác giả và không nhất thiết đại diện chính
sách hoặc quan điểm chính thức của tổ chức CIFOR.
Các bản đồ trong tài liệu này được dùng với mục đích minh họa mà không có ý trình bầy quan điểm
của các tác giả, của tổ chức CIFOR hoặc các tổ chức hỗ trợ nào liên quan tới phạm vi pháp lý của
bất kỳ một đất nước hay lãnh thổ nào hoặc liên quan tới vấn đề phân định ranh giới.
Mục lục
Lời nói đầu v
Lời cảm ơn vi
Tóm tắt vii
1. Giới thiệu 1
2. Chỉ số nghèo đói tại Việt nam 2
2.1. Ước tính diện tích nhỏ về chỉ số nghèo đói 2
2.2. Phân bố nghèo đói theo không gian tại Việt nam 4
2.3. Tỷ lệ nghèo đói và mật độ nghèo đói 4
2.4. Các đặc tính khác của tình trạng nghèo 7
2.5. Các cụm tỷ lệ nghèo đói 7
3. Diện tích rừng 9
4. Mối quan hệ nghèo-môi trường 11
4.1. Bằng chứng từ kinh nghiệm 11
4.2. Các mối tương quan không gian trong quan hệ nghèo-rừng 13
5. Kết luận 16

Chú thích 18
Tài liệu tham khảo 19
Chữ viết tắt
ADB NgânhàngPháttriểnChâuÁ
GDP Tổngsảnphẩmtrongnước
GIS HệthốngThôngtinĐịalý
GSO TổngcụcthốngkêcủaViệtnam
IDS ViệnNghiêncứuPháttriển
IFPRI ViệnNghiêncứuChínhsáchLươngthựcQuốctế
CHDCNDLào CộnghòadânchủnhândânLào
LISA Cácchỉsốvùngcủatươngquankhônggian
MDG CácMụctiêuPháttriểnThiênniênkỷ
MEA ĐánhgiáHệsinhtháiThiênniênkỷ
P0 Tỷlệnghèođói
P1 Chỉsốkhoảngcáchnghèo
P2 Mứcđộnghèođói
PHC ĐiềutraDânsốvàNhàở
VDG CácMụctiêuPháttriểnViệtnam
VLSS NghiêncứuMứcsốngViệtnam
iv
Lời nói đầu
TronghaithậpkỷquaViệtnamđãđạtđượcnhữngthànhtựuđángkểtrong
việcxóađóigiảmnghèoởcảcácvùngthànhthịcũngnhưcácvùngnông
thôn.CũngtrongthờigianđóViệtnamđãthựchiệncácbướclớnhạnchế
tìnhtrạngphárừng,cảitạorừngvàbảotồnđadạngsinhhọc.
Trongtàiliệutómtắtnàychúngtôixinđềxuấtmộtviễncảnhgiúp
củngcốcáckếhoạchgiảmhơnnữatìnhtrạngđóinghèocòntồnđọngđồng
thờinângcaobảotồnvàquảnlýrừng.Nhữngđónggópcủachúngtôiđặt
trọngtâmmôtảcácmôhìnhliênkếtgiữavùngnơingườinghèosinhsống
(vàcácphươngthứcxóađóigiảmnghèoliênquan)vàvùngcòndiệntích

rừngtựnhiêntạiViệtnam.Tàiliệunàynhấnmạnhphươngphápvàphân
tíchcácmôhìnhnàyởcáccấpxãbằngcáchsửdụngcácnguồnsốliệuđịa
lýcảvềtìnhtrạngnghèocũngnhưvềrừng.Chúngtôiđưaratómtắtminh
họatrênđồthịvềcácmốiquanhệgiữahaiyếutốnày,mặcdùchúngtôi
cũngnhậnthấyrõrằngcáckhuyếnnghịchínhsáchcủacácmôhìnhliên
kếtnàyđòihỏicácbướcthựchiệncụthểhơnsovớinhữngđềxuấttrong
tàiliệunày.
Chúngtôihyvọngrằngtàiliệunàysẽthuhútsựchúýđặcbiệtcủa
cácnhàlậpchínhsáchvàcácbanngànhchịutráchnhiệmvềxóađóigiảm
nghèovàquảnlýtàinguyênthiênnhiêntạiViệtnam.Chúngtôirấtmongcó
nhiềuđónggópýkiến.CácquýngàicóthểliênlạctrựctiếpvớiÔngDaniel
Müller().
Cáctácgiả
Ngày7thánggiêng,năm2006
v
ÔngDanielMüllervàôngMichealEpprechtxincảmơnsựtàitrợ
củaViệnNghiêncứuĐức(DeutscheForschungsgemeinschaft,DFG)
trongChươngtrìnhEmmyNoethervàTrungtâmQuốcgiaThụysĩ
vềNănglựctrongNghiêncứu„Bắc-Nam“(NCCR).Chúngtôixin
cảmơnDarlaMunroe,PhạmMạnhCườngvàRonnieBabigumirađã
đónggópnhữngýkiếnhữuích.Chúngtôixinchânthànhcảmơnchị
NguyễnHoàiAnđãcộngtáchiệuquảđểdịchtàiliệunàytừtiếng
AnhsangtiếngViệt.
Lời cảm ơn
vi
Tàiliệunàynêubậtnhữngmốiliênhệgiữachấtlượngrừngvớitỷlệ
vàmậtđộnghèođóiởViệtnam.Phầnlớnnhữngthànhphầnnghèoở
Việtnamsốngtạicácvùngđồngbằngvàcácthànhphốđôngdâncư,
trongkhicácvùngcaohẻolánhcótỷlệnghèođói,khoảngcáchnghèo
vàmứcđộnghèocaonhất.Cáckhurừngcóýnghĩalớnđốivớiđịa

phươngvàtoàncầunằmtạinhữngvùngcótươngđốiítngườinghèo
sinhsốngnhưnglạicótỷlệnghèođói,khoảngcáchnghèođóivàmức
độnghèocaonhấtvàphươngcáchkiếmsốngchỉdựatrêncáchoạt
độngnônglâmnghiệp.
Cácphântíchđượcthựchiệnkếthợpcácsốliệuphạmvitoàn
quốcvềướctínhtỷlệnghèođóitạicácxãvàphânbốđịalývềchất
lượngrừng.Cáckếtquảkiếnnghịtínhhữuíchtrongviệcđặtmụctiêu
đầutưvàocácvùnghẻolánh,kếthợpxóađóigiảmnghèovàduytrì
bềnvữngmôitrường.
Từtrọngtâm:Diệntíchrừng;tỷlệnghèođói;mậtđộnghèođói;mối
tươngquankhônggian;Việtnam
Tóm tắt
vii
1. Giới thiệu
Cácnhàlãnhđạothếgiớiđặtxóađóigiảm
nghèovàpháttriểnbềnvữnglàmtrọngtâm
củaChươngtrìnhnghịsựtoàncầubằngcách
đưaraCácMụctiêuPháttriểnThiênniênkỷ
(MDG).CácMDGđược189nướcthôngqua
tạiCuộcgặpcấpcaoThiênniênkỷcủaLiên
hợpquốcnăm2000(Chủđộngtrongvấnđề
nghèođói và môi trường năm 2002 - PEI).
Nhữngbănkhoănngàycàngtăngvềmốiliên
hệgiữatìnhtrạngnghèođóivàsuythoáimôi
trườngcũngđượcthểhiệnrõrệttrongĐánh
giáHệsinhtháiThiênniênkỷ(MEA)lầnđầu
tiên.Tàiliệunàyphântíchcáclựachọnđể
nângcaovấnđềbảotồnhệsinhtháivànhững
đónggópcủacáchệsinhtháichoansinhcủa
conngười(ĐánhgiáHệsinhtháinăm2003;

năm2005-MEA).Tàiliệunàyđánhgiáquan
hệgiữacácbiệnphápmôitrườngvàphúclợi
xãhộibằngcáchđềcaomốiliênhệgiữaan
sinhcủangườidântạicácxã,giớihạnởđịnh
nghĩathôngthườngcủatìnhtrạngnghèotúng
vềkinhtế,vàdiệntíchrừngchínhlàmộttiêu
chívềchấtlượnghệsinhthái.
Chính phủ Việt nam bắt đầu thực hiện
cácMụctiêuPháttriểnViệtnam(VDG)trong
năm2002.BámsátcácMDG,cácVDGbao
gồmcảcácmụctiêuxóađóigiảmnghèovà
cácmụctiêumôitrường.Cácmụctiêuphát
triểnkinhtếxãhộiđầythamvọngcủaViệt
namchonăm2010baogồmviệcgiảm40%
tỷlệngườidânsốngdướimứcchuẩnnghèo
quốctếvàgiảm75%sốnguờidânsốngdưới
mứcchuẩnnghèotínhtheolươngthực,thực
phẩm(NướcCộnghòaXãhộiChủnghĩaViệt
namnăm2002:trang120).Đểđảmbảotính
bền vững môi trường, một trong những chỉ
tiêutrọngđiểmtrongviệcgiámsátpháttriển
hướng tới cácVDG là mở rộng quy hoạch
diện tích rừng từ 33% trong năm 1999 lên
tới43%trongnăm2010.Cácmụctiêunày
củaChínhphủViệtnamđượctuyênbốtrong
ChiếnlượctoàndiệnvềTăngtrưởngvàXóa
đói giảm nghèo, được Chính phủ Việt nam
phêduyệtnăm2002(NướcCộnghòaXãhội
ChủnghĩaViệtnamnăm2002).
Trongtàiliệunàychúngtôinghiêncứu

cácmốiliênhệgiữacácchỉsốnghèođóiước
tínhtạicấpxãvàcáctìnhtrạngrừngnhưmột
đạidiệnchomôitrườngthiênnhiên.Mốiliên
hệrừng-nghèođượcđiềutranghiêncứudựa
trênbộsốliệudiệntíchrừngchínhthứctại
Việtnamkếthợpvớicácướctínhdiệntích
nhỏvềtỷlệnghèođói.Nhữnghiểubiếtsâu
sắcnhờkinhnghiệmđượcrútratừviệcso
sánhbảnđồ,lậpbảnđồtươngquanvàtừcác
thôngtinthốngkêhọapháp.
Trongmụctiếptheochúngtôimôtảcác
nguồnsốliệuvềtìnhtrạngnghèođóitạiViệt
nam,tậptrungvàophươngphápchỉsốnghèo
đóivàcácxuhướngquốcgiavềtỷlệnghèo
đói.Ngoàirachúngtôicũngsosánhsốliệu
mớinhấtvềtỷlệnghèođóivớimậtđộnghèo
đóitạicấpxã.Mục3trìnhbầysốliệuvềdiện
tích rừng của năm 1999. Các mối quan hệ
giữachỉsốnghèođóivàchấtlượngrừngsẽ
đượcxemxétởmục4trênphạmvitoànquốc
cũngnhưởcấpxã.Trongmụckếtluậnchúng
tôisẽtómtắtkếtquảvàthảoluậncáckhuyến
nghịvềchínhsách.
1
Working Paper No. 34 (V)
Người nghèo ở đâu? Cây cối ở đâu?
ChỉsốnghèođóichínhthứctheoTổngcục
thốngkêcủaViệtnam(GIS)làtỷlệnghèo
đói, có nghĩa là tỷ lệ người dân sống dưới
mứcchuẩnnghèoquốcgia.Mứcchuẩnnghèo

củaViệtnamdựatrênchitiêuđòihỏiđểcung
cấp2.100kilôcalomộtđầungườimộtngày,
sửdụngrổlươngthực,thựcphẩmcủacáchộ
giađìnhtrongnhómthứba(trongsố5nhóm
cáchộđiềutra)cộngvớiphụcấpngoàilương
thực,thựcphẩmtươngđươngvớichitiêucho
hànghóaphilươngthực,thựcphẩmcủacác
hộgiađìnhđó.Mứcchuẩnnghèotươngđương
với1.789.871đồngmộtđầungườimộtnăm
1
,
cộngvớihệsốđiềuchỉnh,sửdụngchỉsốgiá
cảbùchogiásinhhoạtchênhlệchtrongquá
trìnhđiềutravàgiữacácvùng(Minotvàcác
đồngnghiệp2003).Việcsửdụngcácsốliệu
chitiêulàcólợivìnóđềcậptớivấnđềcác
hoạtđộnglâmnghiệpgópphầnthunhậpbù
chocáckhoảnchitiêu.
Chỉ tiêu ước tính tỷ lệ nghèo đói này,
cònđượcgọilàtỷlệnghèođóitínhtheođầu
người,rútgọnkháiniệmbaoquátvàbảntính
đa khía cạnh của tình trạng nghèo về một
chỉtiêuduynhấtbaogồmchỉmộtkhíacạnh
“phúc lợi xã hội-nghèo” dựa trên chi tiêu
ướctính(ReardonvàVosti1995).Chúngtôi
không đề cập tới cácthông tinvề “đầu tư-
nghèo”môtảkhảnăngtránhsuythoáinguồn
tài nguyên và đầu tư nâng cao nguồn tài
nguyên(ReardonvàVosti1995).Chúngtôi
nhậnthấymặthạnchếđó.Tuynhiêncũngcó

nhiềulýluậnthuyếtphụctạisaochỉtiêuước
tínhnghèovềchitiêuvẫnđápứngđượcmục
đíchbấtchấptínhquimôhạnhẹp.Phương
phápnàydễhiểu,dễtruyềnđạtvàcóthểgiúp
đánhgiágiámsáttiếnđộxóađóigiảmnghèo
(Ravallion1992).
TrongthậpkỷvừaquaViệtnamđãthực
hiện các bước đáng kể trong xóa đói giảm
nghèo về lương thực, thực phẩm cũng như
vềthunhập.Tỷlệnghèođóitoànquốc,được
ướctínhlàtỷlệphầntrămtổngdânsốdưới
mứcchuẩnnghèoquốcgia–cònđượcgọilà
P
0
–đãgiảm21%từnăm1993đếnnăm1998
vàgiảm8%trongnăm2002(Hình1).Chỉsố
2. Chỉ số nghèo đói tại Việt nam
khoảngcáchnghèo–cònđượcgọilàP
1
–tính
bằngtỷlệphầntrămthiếuhụttrongchitiêu
củamỗicánhândướimứcchuẩnnghèonhân
vớimứcchuẩnnghèo.P
1
giảmtừ19%xuống
7%dânsốtừnăm1993đếnnăm2002.Kết
quảthànhcôngcủaViệtnamvềxóađóigiảm
nghèo chính là nhờ phát triển kinh tế toàn
quốcbắtđầutừcuốinhữngnăm80.Hình1
chothấycácxuhướngtỷlệtăngtrưởngTổng

sảnphẩmtrongnước(GDP)tạiViệtnam.Tỷ
lệ tăng trưởng trung bình là 6,5%trong 20
năm vừa qua.Tỷ lệ tăng trưởng trung bình
GDPtừnăm1993đếnnăm1998là8,3%và
6,3%từnăm1998đếnnăm2002.
Các đánh giá nghèo có sự tham gia có
xuhướngkhẳngđịnhbằngchứngđịnhlượng
(NgânhàngPháttriểnChâuÁ(ADB)vàcác
đồngnghiệp2004).Cácđánhgiánàychothấy
rằngtìnhtrạngđóiđãgiảmvàthunhậpđược
đadạnghóavàổnđịnhhơn.Cácthànhtựu
pháttriểnnàyđạtđượclànhờtăngnăngsuất
nôngnghiệp,mởmangcơsởhạtầngvànâng
caokhảnăngtiếpcậncácdịchvụ.Tuynhiên
tìnhtrạngnghèovẫncònphổbiếnvànhiềucá
nhânthoátnghèovẫnởtrongtìnhtrạngmong
manh và tình thế có thể đảo ngược (Ngân
hàngPháttriểnChâuÁvàcácđồngnghiệp
2004).
2.1. Ước tính diện tích nhỏ về
chỉ số nghèo đói
Các nhà nghiên cứu tại Viện Nghiên cứu
ChínhsáchLươngthựcQuốctế(IFPRI)và
ViệnNghiêncứuPháttriển(IDS),cộngtác
vớiNhóm tác chiến Lập bảnđồ Nghèo đói
liênbộđãlậpướctínhdiệntíchnhỏvềnghèo
đói.Phươngpháp“ướctínhdiệntíchnhỏ”kết
hợphaibộsốliệu-mộtbộsốliệuđiềutra
đặcthùvớiítmẫuđiềutranhưngnhiềuthông
tincụthể,vàmộtbộsốliệuđiềutradânsố

vớirấtnhiềumẫuđiềutranhưngítthôngtin
hơnnhiều.Mộtbiếnsốnhưthunhậphoặcchi
tiêugiađình(nhưtrườnghợpđềcậptrongtài
liệu)cótrongquátrìnhđiềutramàkhôngcó
trongsốliệuđiềutradânsốthìcóthểđược
2
Working Paper No. 34 (V)
Daniel Müller, Michael Epprecht, William D. Sunderlin
ướctínhchotoànthểdânsốtrongđiềutradân
sốtheobabước.Bướcmột:ướctínhcáchệsố
giữamộtnhómcácbiếnsốvàbiếnsốchitiêu
trongsốliệuđiềutra;bướchai:quycáchệsố
ướctínhvàocácbiếnsốtươngđươngtrong
sốliệuđiềutradânsốđểướctínhchitiêucho
từngmẫuđiềutra;vàbướcba:tổnghợpchi
tiêugiađìnhướctínhchocácđơnvịquảnlý
vàlậpbảnđồchotoànthểkhuvựcđượcxét
trongđiềutradânsốvàchocáckhuvựcđang
đượcđiềutra.Phươngpháptiếpcậnnàyđã
đượcápdụngtrongnhiềulĩnhvựcquyhoạch
và đặt mục tiêu (Ghosh và Rao 1994), và
trongnhữngnămgầnđâycũngđượcápdụng
đểướctínhdiệntíchnhỏvềtỷlệnghèođóiở
tạicácquốcgiađangpháttriển.Cácnghiên
cứucủaHentschelvàcácđồngnghiệp(2000)
vàElbersvàcácđồngnghiệp(2003)ápdụng
sốliệuhộgiađình,vànghiêncứucủaMinot
(2000)ápdụngướctínhtrungbìnhcấphuyện
làmộttrongnhữngnghiêncứuđầutiên.
NhữngướctínhchoViệtnamthuđược

dokếthợpsốliệuNghiêncứuMứcsốngViệt
nam(VLSS) năm1998 vàmẫu 33% lấy từ
cuộcĐiềutraDânsốvàNhàở(PHC)năm
1999.Cảnghiêncứuvàđiềutradânsốđều
doGISViệtnamthựchiệnvớicácquỹtàitrợ
songphươngvàđaphươngkhácnhau.VLSS
dựavàomẫuphântầngngẫunhiêngồm6.000
hộgiađìnhtạiViệtnam.Trongnghiêncứu
nàychúngtôiápdụngướctínhchỉsốnghèo
ởcấpxãdoMinotvàcácđồngnghiệp(2003)
đềxuất.Ngoàiướctínhtỷlệnghèođóiởcấp
xãnày(P
0
)chúngtôicũngướctínhhaichỉsố
kháchayđượcsửdụngtrongướctínhnghèo
đóiởcấpxã,đólàchỉsốkhoảngcáchnghèo
đói(P
1
)vàmứcđộnghèođói(P
2
).Cácchỉsố
nàyđượcxácđịnhbằngcáchápdụngphương
phápvàsốliệuđượcmôtảtrongtàiliệucủa
Minotvàcácđồngnghiệp(2003).Nhữngsố
liệunghèođóisửdụngtrongtàiliệunàylà
nhữngsốliệutoànquốcmớinhấtvềướctính
diệntíchnhỏvềnghèođói.
Phươngpháplậpbảnđồnghèođóikhông
đemlạinhữngđápsốchínhxác.Việcphân
chiacàngnhỏcácướctínhnghèođóithành

cácđơnvịhànhchínhnhỏdẫntớitìnhtrạng
càngkhôngrõràngvìsaisốchuẩncàngtăng.
Mộtsốnhững ướctính nghèo đóiở cấpxã
cóthểcósaisốtươngđốilớnởmộtvàixã
(Minotvàcácđồngnghiệp2003).Nhấtlàtại
các xã với vài hộgia đình,sai số chuẩnlà
tươngđốilớn,và¼sốxãcócáckhoảngtin
cậylớnhơn+/-10%.Thôngquaviệcápdụng
toànbộcácướctínhnghèođóichúngtôiđưa
vàohơn10.000mẫuđiềutravàviệcápdụng
Hình 1. Tăng trưởng GDP bình quân đầu người và xóa đói giảm nghèo
0
2
4
6
8
1986 1990 1994 1998 2002
58
19
37
10
29
7
0
20
40
60
1993 1998 2002
Nguồn: Các tác giả, dựa theo số liệu từ Ngân hàng thế giới (2004) và Ngân hàng Phát triển Châu Á và các đồng
nghiệp (2004)

3
Working Paper No. 34 (V)
Người nghèo ở đâu? Cây cối ở đâu?