Bảo tồn và phát triển kiến trúc Thăng Long hà Nội

LỜI NÓI ĐẦU
Mười năm gần đây, thực tiễn kiến trúc Hà Nội đã đòi hỏi giới kiến trúc có
chất lượng nghề nghiệp đổi mới, và muốn hay không, càng sớm càng tốt, phải
tiếp xúc với kiến trúc các nước công nghiệp phát triển và các nước trong khu
vực. Kiến trúc Hà Nội đang đứng trước những biến động lớn của một thời điểm
then chốt, cần có một sự đột biến về chất cũng như về lượng, điều đó khiến cho
mỗi kiến trúc sư Bắc Hà phải cùng suy nghĩ và đóng góp cho sự đột biến đó.
Tính xã hội và tính cộng đồng của kiến trúc Hà Nội đang đặt ra những yêu cầu
mới. Phấn đấu cho một nền kiến trúc bền vững, trật tự, thuần khiết, nhân đạo,
giàu hiệu quả thị giác là trách nhiệm cao đẹp của mỗi người chúng ta.

NỘI DUNG
I. Kiến trúc Hà Nội sau 12 năm nhìn lại
1. Kiến trúc Hà Nội hiện nay
Những ai đã từng xa Hà Nội nhiều năm bây giờ khi trở lại cái đập vào mắt
trước tiên là tốc độ xây dung dồn dập và lượng người đông đảo. Nhà cửa mọc
lên như nấm sau cơn mưa và nhìn đâu cũng thấy toàn người là người. Đi vào Hà
Nội từ bất cứ ngả nào, đều nhìn thấy các tuyến đường mới mở, rộng rãi, khang
trang, nhưng nhà cửa hai bên lại chen choc, lồi ra thụt vào, hỗn độn, kiểu thị trấn
hơn là kiểu thành phố lớn, kéo dài hình như vô tận. Càng đi sâu vào thành phố
cái sinh động mà rối loạn đó cứ như nhân lên dần. Từ đê Yên Phụ nhìn xuống,
bờ Hồ Tây dày đặc nhà cửa, không còn đâu mảng cây xanh mơ tưởng. Hồ
Gươm thì có nguy cơ biến thành cái ao con khi nhà cao tầng lan đến. Việc chúng
phá vỡ cảnh quan Hà Nội là một hậu quả đương nhiên, còn việc một vài công
trình có đóng góp được cho bộ mặt thành phố hình như chỉ là một sự tình cờ
may mắn. Bằng chứng là chính những dự án gặp nhiều thuận lợi và suôn sẻ nhất
trong việc xét duyệt và cấp giấy phép xây dựng đến khi được thực thi rồi lại làm
xấu cảnh quan nhiều nhất, chẳng hạn như cao ốc văn phòng 46 Lý Thường Kiệt
với hình khối cục mịch và chất liệu vô cảm, hay công trình Tung Shing Square
dù nằm khá xa Hồ Gươm mà vẫn nhô lên thô thiển bên cạnh ủy ban nhân dân
thành phố. Trong khi đó, một vài công trình khác đã từng là đề tài tranh cãi khá

gay gắt thì nay lại tỏ ra đứng được trong lòng Hà Nội. Ví dụ điển hình là Cao ốc
văn phòng 53 Quang Trung án ngữ tầm nhìn suốt dọc các trục đường Quang
Trung và Khâm Thiên, hoặc là Hà Nội Tower từ xa đã hiện diện một cách chững
chạc trên đường Điện Biên Phủ và Trần Bình Trọng. Cho dù còn đôi chỗ chưa
thật thoả đáng về chi tiết, song những đóng góp của chúng cho cảnh quan Hà
Nội là rất ấn tượng và tích cực. Có thể kể thêm khách sạn Sakura góc công viên
Lênin hay Lake View Hotel đầu dốc đường Thanh Niên. Rõ ràng việc xây dựng
nhà cao tầng ở Hà Nội đang diễn ra một cách tự do mà chưa hề được quy hoạch.
Chúng ta có kinh nghiệm của khu vực Hồ Gươm nên đã tỏ ra thận trọng hơn đối

với khu vực Nhà hát lớn khi khống chế chiều cao xây dựng dưới 30m và bắt
buộc theo phong cách cổ điển. Song điều đó chỉ cần nhưng chưa đủ, vì hai công
trình office bld 63 Lý Thái Tổ và Opera Hotel từ lúc còn đang thi công đã tỏ ra
tranh chấp với Nhà hát lớn thành phố, tức là với chính công trình được coi là
chủ đạo của khu vực – một di sản kiến trúc hết sức tinh tế và quý báu của Hà
Nội.
Thành phố là một cơ thể sống. Xây dựng nhà cao tầng là một phương thức
phát triển đô thị vươn lên độ cao. Từ lâu chúng ta đều biết đến nhữn mô hình đô
thị dạng lòng chảo và dạng bát úp mà đối với Hà Nội cả hai mô hình này đều tỏ
ra chưa thật phù hợp. Về mặt lý thuyết, chúng ta mong muốn phát triển khu vực
cao tầng ra ngoại vi, nơi còn nhiều đất trống và có điều kiện tổ chức mới các cấu
trúc hạ tầng, nhằm bảo tồn trung tâm phố cổ như một di sản kiến trúc tổng thể.
Song trên thực tế các nhà đầu tư đểu chỉ nhắm đến khu vực trung tâm này, và
các đơn vị có quyền sử dụng đất tại đây vì mối lợi trước mắt trong cuộc đua tìm
đối tác đã tạo cơ hội cho nhà cao tầng mọc lên trong vùng cấm địa đó một cách
tràn lan và tự phát. Cho nên Hà Nội bây giờ, như một kiến trúc sư đã nói vui, là
một cái chảo thủng lỗ chỗ và bị gặm nhấm từng mảng.
2. Những nguyên nhân chủ quan và khách quan tác động đến kiến trúc
Hà Nội:
Những tiếng kêu gào vang lên yếu ớt, lạc lõng và vô dụng trước thực tế

xây dựng ồ ạt, không thể chờ đợi. Người có chút kiến thức về thẩm mỹ cảm thấy
có một cái gì đó không ổn, nhưng chỉ bất lực, nhìn nhau lắc đầu ngao ngán vì
tiếng nói của họ như rơi vào giữa sa mạc! Các nhà làm kinh tế thì chua chát:
“Đẹp mà ăn được à! Thành phố phải có càng nhiều nhà cửa càng tốt”. Họ chủ
trương làm giàu lên đã, rồi hãy nói đến thẩm mỹ đô thị. Mà cũng thật khó xử:
Không để dân tự xây thì làm sao có thêm chỗ để ở các khu tập thể nay đã quá tải
và xuống cấp nghiêm trọng, từng là nỗi kinh hoàng cho nhiều người. Chính
nguồn đầu tư nước ngoài cho xây dựng đang tạo nên bộ mặt phồn vinh của Hà
Nội. Không riêng gì Hà Nội mà nay thì cả nước đang đối đầu với những mâu
thuẫn thời kinh tế thị trường, triển khai trong một nước nông nghiệp chưa có đầy

đủ cơ sở, định chế, luật pháp làm nền tảng cho phát triển kinh tế theo lối mới.
Hà Nội làm sao thoát nổi số phận chung của các thủ đô Đông – Nam Á khi buộc
phải mở cửa ra làm ăn với thế giới, cái được cái mất và các căn bệnh cố hữu
kèm theo nhịp độ đô thị hóa: mất dần di sản kiến trúc và cảnh quan, ô nhiễm
môi trường, ách tắc giao thông, hố sâu ngăn cách giàu nghèo, nạn nhà ổ chuột,
kinh tế vỉa hè của khu vực phi chính quy của người nông thôn nhập cư.
Cái gì rồi cũng có cái giá phải trả. Kiến trúc Hà Nội thời đổi mới được nhiều
thứ, nhưng cũng mất đi không ít. Trong thực tế, Hà Nội vẫn chưa chuyển hẳn
sang cơ chế thị trường, cả trong vấn đề ở. Gánh nặng bao cấp vẫn còn duy trì
cho khá nhiều giới, nhiều người. Thời mở cửa, người dân bung ra, có cái sai, cái
đúng. Nhưng ít ra nhiều người đã có chỗ kha khá. Nhà cửa chưa đẹp, còn hỗn
độn, nhưng đã tăng tiện nghi, khang trang hơn trước. Nhưng đó chỉ là thiểu số,
đa số người có đồng lương cố định vẫn còn rất vất vả vì nạn nhà ở. Hà Nội đang
là một công trường xây dựng lớn, với đủ dạng công trình hiện đại, sử dụng nhiều
kỹ thuật, vật liệu mới nhất. Phải nhìn nhận rằng đầu tư nước ngoài cho xây dựng
đang đem lại luồng sinh khí mới, làm sôi nổi hẳn hoạt động xây dựng ở Thủ đô.
Tuy vậy, bên cạnh đó còn rất nhiều cái “chưa được”, thậm chí còn có thể gọi là
mất mát, trầm trọng nhất là việc phá hủy môi trường và sự hỗn loạn trong
nghành xây dựng. Hà Nội còn nổi tiếng với “nhà chóp”. Nó lan đến cả TP Hồ

Chí Minh và các tỉnh. Tìm hiểu lý do mới vỡ lẽ ra rằng khởi đầu là người đi lao
động ở Đông Âu về, có tiền mà không có chỗ ở bèn tậu một khoảnh đất còn rẻ ở
ngoại thành hoặc quanh Hồ Tây để xây nhà. Trong đầu họ chỉ có hình ảnh sang
trọng của các lâu đài thời Trung cổ Đông Âu, với mái nhọn, mái củ hành và cả
lỗ châu mai. Cứ thế, họ ra kiểu cho nhà thầu xây dựng. Nay thì kiểu nhà này
cũng ít dần, nhưng Hà Nội lại có một dạng chóp khác do nước ngoài thiết kế,
dựng lên nào mái chùa, đầu đao, rồng phượng, úp lên nóc nhà cao tầng. Khách
sạn Shareton còn làm cả khu tiếp tân, sảnh lớn kiểu đình chùa, rõ ràng là không
ăn nhập nổi với khối cao tầng hiện đại đằng sau. Thẩm mỹ đô thị còn là một
mảnh đất hoang vắng ở Hà Nội, nói như kiểu KTS Nguyễn Luận.

Hà Nội đã từng đi đầu trong cơn biến động nhà đất vừa qua nên đã thấy xuất
hiện những làng đô thị nửa quê nửa tỉnh, với ngõ xóm ngoằn ngoèo, chạy theo
các trục lộ mới mở, hầu như chưa trang bị hạ tầng kỹ thuật đô thị. Các “xóm
liều”, “chợ cóc”, “chợ người”, các hoạt động kinh tế vỉa hè có mặt khắp nơi. Tốc
độ xây dựng lại quá dồn dập, luật lệ nhà đất chưa đầy đủ, quy hoạch chưa sẵn
sàng. Đó mới chỉ là những cái rối rắm nhìn thấy từ bên ngoài. Nhìn lại thực lực
nhân sự quy hoạch đô thị của ta, phải công nhận rằng các cán bộ quy hoạch và
quản lý quy hoạch xây dựng chưa qua thực hành bao nhiêu, chỉ được đào tạo
theo bài bản cũ rất lạc hậu so với tình hình phát triển mới, lại chưa từng phụ
trách công trình quy mô lớn – chiến tranh và cái nghèo trong một thời gian dài
đã hạn chế sự phát triển của ngành kiến trúc, quy hoạch của chúng ta. Về mặt
này ta còn tụt hậu so với các nước khu vực Đông – Nam Á. Chuyển đột ngột từ
nền kinh tế xã hộ chủ nghĩa sang kinh tế thị trường càng làm ta lúng túng hơn.
3. Những tồn tại lớn của thành phố:
Kiến trúc là biểu hiện của văn hóa, lối sống qua nhà cửa, phố thị. Kiến
trúc Hà Nội nay thể hiện sự giằng co giữa cái cũ, truyền thống và cái mới, quốc
tế hóa. Một thành phố cổ như Hà Nội có lịch sử dài cả nghìn năm dễ dơi vào sự
phát triển hỗn loạn khi biến thành một trung tâm chính trị, kinh tế và văn hóa
của cả nước. Hà Nội có những đặc trưng cơ bản của các thủ đô ở Đông – Nam

Á:
- Quá trình hình thành khá nhanh quần cư đô thị lớn
- Xuất hiện một khu đô thị tập trung với thành phố hạt nhân quá tải, bao
bọc bởi các thành phố vệ tinh còn mang nặng cơ cấu truyền thống văn hóa xóm
làng, văn minh nông nghiệp lúa nước, với mặt bằng dân trí còn thấp:
- Sự phồn vinh của đô thị thu hút dân nhập cư từ nông thôn tạo ra các khu
định cư tự phát, nghèo nàn. Có sự đối lập rõ nét giữa nhà cao tầng, khu ở sang
trọng và các xóm nhà lụp xụp nghèo nàn.
Nhiều căn bệnh đô thị xuất hiện, nhất là về mặt nhân văn:
- Hố ngăn cách giàu nghèo ngày càng sâu