Kế hoạch hóa trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta

Website: Email : Tel : 0918.775.368
KẾ HOẠCH HÓA
TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG
ĐỊNH HƯỚNG XHCN Ở NƯỚC TA
Vũ Văn Phúc *
1. Quan niệm về vai trò nhà nước, kế hoạch hóa trong nền kinh tế thị trường
định hướng XHCN.
Nghiên cứu lịch sử các học thuyết kinh tế thấy rằng: một trong những nội dung
quan trọng mà các nhà kinh tế bàn đến là vai trò của nhân tố thị trường và nhân tố
Nhà nước trong điều hành quản lý nền kinh tế. Bởi lẽ, vấn đề nhà nước và thị
trường là mối quan tâm hàng đầu của nhiều nhà nghiên cứu kinh tế trong nhiều
thập kỷ qua, không những ở nước ta mà ở cả nhiều nước trên thế giới, vì muốn tìm
tòi mô hình quản lý kinh tế vĩ mô thích hợp và có hiệu quả hơn.
Đối với một nền kinh tế đặc thù như nước ta: nền kinh tế thị trường định hướng
XHCN thì giải quyết mối quan hệ giữa thị trường và nhà nước trong điều tiết,
quản lý nền kinh tế cũng còn nhiều vấn đề lý luận và thực tiễn phải nghiên cứu.
Chẳng hạn như :
Thứ nhất, Sử dụng cơ chế thị trường đến đâu và như thế nào để phát huy được mặt
tích cực và hạn chế mặt tiêu cực của nó.
Thứ hai, Với chức năng quản lý kinh tế của Nhà nước thì kế hoạch hóa được sử
dụng như là một trong những công cụ quản lý kinh tế vĩ mô như thế nào để đạt
được tăng trưởng lâu bền và đảm bảo được định hướng XHCN.
Ngày nay, kế hoạch hóa (KHH) được hiểu theo nghĩa rộng nhất bao gồm toàn bộ
các hành vi can thiệp một cách có chủ định của Nhà nước vào nền kinh tế để đạt
được những mục tiêu đã đề ra.
Bản chất, nội dung của KHH hoàn toàn phụ thuộc vào vai trò của Nhà nước trong
nền kinh tế thị trường (KTTT).
Quan niệm về Nhà nước trong nền KTTT định hướng XHCN khác hẳn trong nền
kinh tế tập trung - bao cấp: nếu trước đây Nhà nước là cho phép và quyết định
(theo cơ chế xin - cho), thì ngày nay là Nhà nước tạo khung khổ pháp luật để mọi
1

Website: Email : Tel : 0918.775.368
công dân tự do kinh doanh theo pháp luật và hỗ trợ giúp đỡ, đồng thời giám sát để
doanh nghiệp và dân doanh hoạt động sản xuất - kinh doanh có hiệu quả.
Kế hoạch hóa trong nền KTTT định hướng XHCN cũng khác với KHH trước đây:
nếu trước đây kế hoạch chỉ giới hạn trong phạm vi khu vực kinh tế nhà nước, thì
bây giờ kế hoạch phải bao hàm tổng thể nền kinh tế quốc dân với nhiều thành phần
kinh tế và phải nhấn mạnh đến vấn đề quy hoạch, chiến lược phát triển kinh tế - xã
hội v.v...
Nhìn nhận kế hoạch hóa với tư cách là một chức năng cơ bản của quản lý kinh tế,
thị trường với tư cách là một lĩnh vực hoạt động của đời sống kinh tế - xã hội thì
mối quan hệ giữa kế hoạch và thị trường có thể hiểu theo cách thị trường vừa là
đối tượng, vừa là cơ sở của kế hoạch hóa. Nghị quyết Hội nghị Trung ương Đảng
lần 6, khóa VI khẳng định: "Trong nền kinh tế hàng hóa có kế hoạch, thị trường
vừa là một công cụ vừa là một đối tượng của kế hoạch hóa".
Sự phát triển nền kinh tế hiện nay lệ thuộc rất nhiều vào những yếu tố môi trường,
chứ không chỉ lệ thuộc vào sự điều hành và mong muốn của Chính phủ. Ví dụ như
môi trường khu vực, môi trường quốc tế, môi trường địa kinh tế, môi trường thiên
nhiên v.v... Vì thế, các mục tiêu trong kế hoạch chỉ mang tính dự báo, tính định
hướng và kế hoạch không bao gồm kế hoạch sản xuất - kinh doanh của các doanh
nghiệp.
Thứ ba, Thị trường là khách quan, kế hoạch là sản phẩm chủ quan của Nhà nước,
của ngành, của địa phương... Vậy thì xử lý mối quan hệ giữa cái khách quan và cái
chủ quan ở đây như thế nào cho phù hợp trong một cơ chế để phát huy tác dụng
cao nhất ?
Nói tạo "một sân chơi bình đẳng" cho các chủ thể kinh tế thuộc các thành phần
kinh tế khác nhau, vậy Nhà nước điều khiển "sân chơi" đó như thế nào để vừa
không hạn chế sự thi thố tài năng của các chủ thể kinh doanh, lại vừa không làm
chệch hướng XHCN của nền kinh tế, đảm bảo sự thỏa đáng giữa tăng trưởng, phát
triển kinh tế với công bằng xã hội ?
Nhìn nhận kế hoạch hóa và thị trường với tư cách là công cụ điều tiết kinh tế vĩ

mô của nhà nước, thì thực chất của vấn đề KHH và cơ chế thị trường được coi là
sự kết hợp giữa điều khiển trực tiếp bằng kế hoạch hóa và điều khiển gián tiếp
2
Website: Email : Tel : 0918.775.368
thông qua cơ chế thị trường đối với các hoạt động trên thị trường cũng như đối với
các hoạt động kinh tế trong xã hội.
2. Đổi mới công tác kế hoạch trong nền kinh tế thị trường định hướng XHCN ở
nước ta.
Với cách đặt vấn đề như trên, cần thấy rằng: Kế hoạch hóa là một trong những
công cụ quản lý kinh tế vĩ mô quan trọng của Nhà nước nhằm đạt tăng trưởng lâu
bền và đảm bảo định hướng XHCN. Vì thế đổi mới công tác kế hoạch từ tư duy,
quan điểm định hướng, nội dung, quy trình lập và điều hành cho đến cơ cấu tổ
chức và cách thức chỉ đạo kế hoạch là một nội dung cơ bản của quá trình đổi mới
công tác kế hoạch. Bản chất, nội dung của kế hoạch hóa hoàn toàn phụ thuộc vào
vai trò của Nhà nước trong nền kinh tế thị trường.
Trong cơ chế thị trường TBCN, sự can thiệp của Nhà nước luôn mang tính chất tư
sản và trong khuôn khổ của chế độ tư sản với mục đích nhằm bảo đảm môi trường
kinh tế - xã hội thuận lợi cho sự thống trị của giai cấp tư sản, cho sự bền vững của
chế độ bóc lột tư bản chủ nghĩa. Trong cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà
nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa, thì sự can thiệp của Nhà nước xã hội chủ
nghĩa vào nền kinh tế lại nhằm bảo vệ quyền lợi chính đáng của toàn thể nhân dân
lao động, thực hiện mục tiêu: dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ,
văn minh.
Cơ chế vận hành nền KTTT định hướng XHCN là cơ chế thị trường có sự quản lý
của Nhà nước dưới sự lãnh đạo của ĐCSVN. Cơ chế đó đảm bảo tính hướng dẫn,
điều khiển nền kinh tế nhiều thành phần hướng tới đích XHCN theo phương châm:
nhà nước điều tiết vĩ mô, thị trường hướng dẫn doanh nghiệp. Cơ chế đó thể hiện
ở các mặt cơ bản: Một là, nhà nước XHCN là nhân tố đóng vai trò "nhân vật trung
tâm" và điều tiết nền kinh tế vĩ mô. Hai là, cơ chế thị trường (CCTT) là nhân tố
trung tâm của nền kinh tế, đóng vai trò "trung gian" giữa nhà nước và doanh

nghiệp.
Trong nền KTTT vận động theo cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước, sự
quản lý can thiệp vĩ mô của Nhà nước phải thích hợp với yêu cầu của các quy luật
kinh tế thị trường. Nhà nước phải sử dụng chủ yếu các công cụ, biện pháp kinh tế,
3
Website: Email : Tel : 0918.775.368
luật pháp, quy hoạch, kế hoạch định hướng, chính sách kinh tế - xã hội và khả
năng, sức mạnh kinh tế của Nhà nước để tác động tới thị trường, điều tiết hoạt
động của các doanh nghiệp cho phù hợp.
Cơ chế thị trường có cả mặt tích cực và mặt tiêu cực. Về mặt tích cực: nó là cơ chế
tự điều tiết nền kinh tế rất linh hoạt, mềm dẻo, uyển chuyển; nó có tác dụng kích
thích mạnh và nhanh sự quan tâm thường xuyên đến đổi mới kỹ thuật, công nghệ
quản lý, đến nhu cầu và thị hiếu người tiêu dùng; nó có tác dụng lớn trong tuyển
chọn các doanh nghiệp và cá nhân quản lý kinh doanh giỏi. Trên cơ sở đó, CCTT
kích thích sản xuất và lưu thông hàng hóa phát triển... Về mặt tiêu cực : trên thị
trường chứa đựng tính tự phát, chứa đựng nhiều yếu tố bất ổn, mất cân đối. Vì
chạy theo lợi nhuận, các nhà sản xuất, kinh doanh có thể gây nhiều hậu quả xấu:
môi trường bị hủy hoại, tình trạng cạnh tranh không lành mạnh, phá sản, thất
nghiệp, phân hóa xã hội cao, lợi ích công cộng bị coi nhẹ, các vấn đề công bằng xã
hội không được bảo đảm, tệ nạn xã hội gia tăng, thậm chí có người làm ăn bất hợp
pháp, trốn lậu thuế, làm hàng giả. Cũng vì mục tiêu lợi nhuận mà các nhà sản xuất,
kinh doanh không làm những ngành nghề ít lợi nhuận. Để hạn chế những khuyết
tật đó, đòi hỏi Nhà nước phải quản lý nền KTTT. Nhà nước quản lý nền kinh tế thị
trường bằng pháp luật, quy hoạch, kế hoạch định hướng, bằng các công cụ, chính
sách, biện pháp kinh tế... CCTT chịu sự tác động rất mạnh của các quy luật kinh tế
thị trường, do đó sự can thiệp vĩ mô của nhà nước phải phù hợp với yêu cầu của
các quy luật kinh tế thị trường.
Tình hình đó đặt ra cho nền KTTT định hướng XHCN phải xử lý hài hòa 3 vấn đề
sau đây: Một là, giải quyết tốt vấn đề lợi nhuận với vấn đề xã hội, sao cho vừa
đảm bảo cho các chủ thể KTTT có được lợi nhuận cao, vừa tạo được điều kiện

chính trị - xã hội bình thường cho sự phát triển kinh tế. Hai là, kết hợp những
nguyên tắc phân phối của CNXH và nguyên tắc của KTTT, như: phân phối theo
lao động, theo vốn, theo tài năng, phân phối qua quỹ phúc lợi xã hội... Trong đó,
nguyên tắc phân phối theo lao động là chính. Thứ ba, điều tiết phân phối thu nhập,
một mặt, đòi hỏi nhà nước phải có chính sách sao cho giảm bớt khoảng cách chênh
lệch giữa lớp người giàu và lớp người nghèo...; mặt khác, phải có chính sách, biện
4
Website: Email : Tel : 0918.775.368
pháp nâng cao thu nhập chính đáng của người giàu, người nghèo và của toàn xã
hội.
Phát triển nền kinh tế nhiều thành phần, do vậy nội dung kế hoạch không được
phép chỉ giới hạn trong phạm vi khu vực kinh tế nhà nước mà phải mang tính tổng
thể toàn nền kinh tế. Việc đổi mới này sẽ tác động một cách sâu sắc đến tính dân
chủ và công khai của kế hoạch. Ngay từ lúc dự thảo nội dung kế hoạch, các mục
tiêu và biện pháp không nên và không cần phải giữ bí mật. Nhà nước cần tăng
cường khung khổ pháp lý, hạn chế tối đa mọi can thiệp mang tính áp đặt, trực tiếp
và chuyển sang hình thức tác động gián tiếp và khuyến khích. Như vậy, những
công cụ thường được áp dụng trong nền kinh tế kế hoạch hóa trước kia phải được
thay bằng những công cụ, chính sách phù hợp với nền kinh tế thị trường định
hướng XHCN. Liên quan chặt chẽ với những điểm trên là vấn đề quy hoạch. Quy
hoạch được coi là cơ sở cho việc xây dựng kế hoạch. Nhưng ở nước ta vấn đề quy
hoạch cũng còn nhiều hạn chế, bất cập. Cần phải phân biệt rõ 2 loại quy hoạch:
quy hoạch sử dụng không gian (bao gồm cả quy hoạch sử dụng đất, quy hoạch đô
thị) và quy hoạch phát triển ngành. Thời gian qua, quy hoạch sử dụng không gian,
đặc biệt là quy hoạch đô thị chưa được chú ý đúng mức, quy hoạch sử dụng đất thì
lại không ổn định. Điều này đã gây lãng phí cho cả Nhà nước lẫn mọi người dân.
Quy hoạch phát triển ngành lại được chú ý quá mức, gần như ngành nào cũng có
và hầu hết quy hoạch ngành lại được xác định trong điều kiện "tĩnh" và "đóng
cửa", không tính được đầy đủ những biến động trên thị trường thế giới. Đó cũng là
nguyên nhân dẫn đến nhiều doanh nghiệp, nhiều sản phẩm được hình thành theo

quy hoạch không thể có sức cạnh tranh trên thị trường nếu không được Nhà nước
bảo hộ. Tư duy về quy hoạch cần đổi mới theo hướng tăng cường công tác quy
hoạch đô thị, quy hoạch sử dụng đất, chỉ quy hoạch những ngành mang tính hệ
thống toàn vùng hoặc toàn quốc (đường giao thông, điện, viễn thông...), những
ngành mang tính kinh doanh chỉ nên dừng ở mức dự báo cung cấp thông tin kinh
tế, khoa học công nghệ để các doanh nghiệp tự làm. Cần nâng cao chất lượng công
tác quy hoạch : Bản chất quy hoạch là cụ thể hóa chiến lược về mặt không gian và
thời gian. Quy hoạch lãnh thổ bám sát nguyên tắc phân cấp, việc xây dựng và thực
hiện quy hoạch của cấp nào thì dựa chủ yếu vào tiềm lực của cấp đó, chính quyền
5
Website: Email : Tel : 0918.775.368
cấp trên có trách nhiệm phối hợp điều hòa quy hoạch của chính quyền cấp dưới
trực tiếp. Quy hoạch sử dụng đất, đặc biệt là quy hoạch đô thị là nhiệm vụ quan
trọng của Nhà nước và các cấp chính quyền. Việc quy hoạch đô thị cần được tiến
hành một cách công khai và ổn định, hạn chế các hiện tượng tiêu cực hoặc lạm
dụng để đầu cơ trong thị trường bất động sản. Quy hoạch tổng thể ngành được áp
dụng cho những ngành mang tính chiến lược và tính hệ thống toàn quốc (điện,
giao thông, bưu chính viễn thông) có tính đến sự tham gia của các thành phần kinh
tế và những biện pháp khuyến khích các thành phần kinh tế tham gia thực hiện quy
hoạch. Quy hoạch phát triển của các ngành khác có sản phẩm và dịch vụ mang tính
thương mại, phụ thuộc vào biến động thị trường trong nước và thế giới, tiến bộ
khoa học kỹ thuật chỉ nên dừng ở mức độ định hướng, dự báo, hạn chế tối đa việc
sử dụng nguồn ngân sách để đầu tư cho các dự án ở những lĩnh vực này. Cần có
quy chế công bố công khai các quy hoạch để các thành phần kinh tế đóng góp ý
kiến, tham khảo và tích cực thực hiện.
Xu thế phân cấp trong quản lý ngày càng tỏ ra có hiệu quả trong thực tế. Cần phân
cấp quản lý nhà nước theo nguyên tắc "những hoạt động gắn liền với quyền lợi
người dân do chính quyền cấp gần dân nhất chăm lo, chính quyền cấp trên chỉ thực
hiện những nhiệm vụ có quy mô lớn mà cấp dưới không thực hiện được hoặc
những việc mang tính liên vùng".

Việc xác định mục tiêu trong lập kế hoạch ở cả Trung ương lẫn địa phương theo
kiểu năm sau phải cao hơn năm trước, mục tiêu nào cũng đều muốn đạt mức cao
trong khi tiềm lực có hạn cần được thay đổi một cách cơ bản. Kế hoạch phải căn
cứ vào hiện thực, phân tích quan hệ cung - cầu và khả năng cạnh tranh trên thị
trường (trong nước và quốc tế) để tính tốc độ tăng trưởng, từ đó xác định mục tiêu.
Việc xác định các mục tiêu phải đi kèm với xác định thứ tự ưu tiên giữa các mục
tiêu, nghĩa là phải có sự "trả giá", có khi phải hạ thấp yêu cầu mục tiêu này cho
việc đạt mục tiêu khác cao hơn.
Việt Nam đã gia nhập ASEAN, AFTA, ký kết Hiệp định Thương mại với Mỹ, quá
trình toàn cầu hóa đang ngày càng gia tăng trên toàn thế giới, sự liên kết giữa thị
trường trong nước và thị trường thế giới ngày càng gắn bó, nền kinh tế tri thức và
cuộc cách mạng khoa học công nghệ đã tạo ra sức ép ngày càng cao đối với mọi
6