Ôn tập Tác phẩm Hồn Trương Ba da hàng thịt

Tài liệu ơn thi

Thành viên Tuổi Học Trị
123doc.org

HỒN TRƯƠNG BA DA HÀNG THỊT
Bố cục tác phẩm:
Cảnh 1. Nam Tào, Bắc Đẩu tắc trách gạch sổ bừa tên người tới số chết ở trần gian
là Trương Ba, rồi nói với Đế Thích xuống trần gian mà tìm người đánh cờ cho đỡ buồn.
Cảnh 2. Trương Ba, một người làm vườn hiền lành, nhân hậu đang đánh cờ với
bạn. Tiên Đế Thích đến giải nước cờ hiểm, rồi kết bạn với Trương Ba, cho Trương Ba
một bó hương, dặn nếu đốt hương, gọi tên thì ơng sẽ xuống trần. Sau đó, Trương Ba chết
một cách đột ngột.
Cảnh 3. Biết tin, Đế Thích, Nam Tào, Bắc Đẩu bàn nhau sửa sai bằng cách cho
hồn Trương Ba nhập vào xác hàng thịt cùng xóm vừa chết. Đế Thích dặn vợ Trương Ba
đến dẫn chồng về.
Cảnh 4. Hàng thịt đã chết bỗng sống dậy nhưng khơng nhận vợ con, vợ Trương
Ba đến, Trương Ba địi theo về. Hai người vợ dành nhau.
Cảnh 5. Trương Ba giờ đây thay đổi tính nết ăn nhiều, uống rượi, cộc cằn, thô lỗ
làm vợ, con, cháu rất buồn. Lý trưởng đến sách nhiễu, buộc Trương Ba phải ở nhà vợ
hàng thịt đến khuya mới được về.
Cảnh 6. Ban ngày, Trương Ba ở nhà vợ hàng thịt, mổ lợn được ăn uống no say, vợ
hàng thịt ve vãn, Trương Ba cũng xiêu lịng, rồi giật mình, đau khổ
Cảnh 7. Trương Ba bị người thân xa lánh. Bạn không đánh cờ nữa, vì nước cờ
khơng cịn trong sáng Vợ buồn đau, muốn bỏ đi, trả Trương Ba lại cho vợ hàng thịt. Cháu
nội nhất khốt khơng nhận ơng nội Trương Ba đau đớn tranh luận với cái xác hàng thịt
Trương Ba gọi Đế Thích xuống nói nổi khổ của mình, tranh luận về lẽ sống chết Đế
Thích đề nghị cho hồn Trương Ba nhập vào xác cu Tị vừa chết hoặc nhập vào xác Đế
Thích. Trương Ba quyết khơng nhập vào xác ai, xin được chết, trả xác cho hàng thịt. Đế
Thích chấp nhận và cho cu Tị sống lại. Ơng quyết định ở lại trần gian vì chán thiên đình
Màn kết: Hồn Trương Ba nhập vào cây cỏ trong vườn vẫn nhìn thấy vợ, con. Cây cỏ tiếp

tục mọc lên.
********************************
1. Bi kịch trong Hồn Trương Ba da hàng thịt :
a. Bi kịch giữa tâm hồn và thể xác:
Có thể nói Trương Ba đã chết một cách vơ lí, ai cũng biết cái chết của Trương Ba
là do sự vô tâm và tắc trách của Nam Tào. Nhưng sự sửa sai của Nam Tào và Bắc Đẩu
theo lời khuyên của Đế Thích nhằm trả lại cơng bằng cho Trương Ba lại đẩy Trương Ba
vào một nghịch cảnh vơ lí hơn là linh hồn mình phải trú nhờ trong thể xác của kẻ khác.
Nếu linh hồn yếu đuối, không giữ vững được ý chí, thì những địi hỏi, những u cầu của
thể xác có thể tác động đến linh hồn khiến bản chất của linh hồn thay đổi. Có thể nói
cuộc đấu tranh giữa hồn và xác là nhằm đạt tới sự thống nhất, hịa hợp để con người hồn
thiện nhân cách làm chủ bản thân mình. Cuộc đối thoại giữa xác anh hàng thịt và hồn
Trương ba cũng chính cuộc đấu tranh giữa linh hồn và thể xác của một con người. Do
phải sống nhờ thể xác anh hàng thịt, hồn Trương Ba đành phải chiều theo một số nhu cầu
hiển nhiên của xác thịt. Linh hồn nhân hậu, trong sạch, bản tính ngay thẳng của Trương
Ba xưa kia, nay vì phải sống mượn, vá lắp, tạm bợ và lệ thuộc nên chẳng những đã không
1


Tài liệu ơn thi

Thành viên Tuổi Học Trị
123doc.org

sai khiến được xác thịt thô phàm của anh hàng thịt mà trái lại còn bị cái xác thịt ấy điều
khiển. Đáng sợ hơn, linh hồn Trương Ba dần dần bị nhiễm độc bởi cái tầm thường của
xác thịt anh đồ tể. Hồn Trương Ba đang ở trong tâm trạng vô cùng bức bối, đau khổ
(Những câu cảm thán ngắn, dồn dập cùng với ước nguyện khắc khoải). Hồn bức bối bởi
không thể nào thoát ra khỏi cái thân xác mà hồn ghê tởm. Hồn đau khổ bởi mình khơng
cịn là mình nữa.

Trương Ba bây giờ vụng về, thô lỗ, phũ phàng lắm. Hồn Trương Ba
cũng càng lúc càng rơi vào trạng thái đau khổ, tuyệt vọng.Ý thức được điều đó linh hồn
Trương Ba dằn vặt, đau khổ và quyết định chống lại bằng cách tách ra khỏi xác thịt để
tồn tại độc lập, không lệ thuộc vào thể xác. Xác hàng thịt biết rõ những cố gắng đó là vơ
ích, đã cười nhạo hồn Trương Ba, tuyên bố về sức mạnh âm u, đui mù ghê gớm của
mình, ranh mãnh dồn hồn Trương Ba vào thế đuối lí và hơn nữa, ve vãn hồn Trương Ba
thồ hiệp vì, theo lí lẽ của xác thịt là "chẳng cịn cách nào khác đâu", vì cả hai "đã hoà
vào nhau làm một rồi". Trước những "lí lẽ ti tiện" của xác thịt, Trương Ba đã nổi giận, đã
khinh bỉ, đã mắng mỏ xác thịt hèn hạ nhưng đồng thới cũng ngậm ngùi thấm thía nghịch
cành mà mình đã lâm vào, đành nhập trở lại vào xác thịt trong tuyệt vọng. Hai hình tượng
hồn Trương Ba và xác hàng thịt ở đây mang ý nghĩa ẩn dụ. Một bên đại điện cho sự trong
sạch, nhân hậu và khát vọng sống thanh cao, xứng đáng với danh nghĩa con người và một
bên là sự tầm thường, dung tục. Nội dung cuộc đối thoại xoay quanh một vấn đề giàu tính
triết lí, thể hiện cuộc đấu tranh dai dẳng giữa hai mặt tồn tại trong một con người. Từ đó
nói lên khát vọng hướng thiện của con người và tầm quan trọng của việc tự ý thức, tự
chiến
thắng
bản
thân
Màn
đối
thoại
này
cho
thấy
Trương Ba được trả lại cuộc sống nhưng là một cuộc sống đáng hổ thẹn vì phải
sống chung với sự dung tục và bị sự dung tục đồng hố.
Khơng chỉ đừng lại ở đó, tác giả cảnh báo: khi con người phải sống trong dung tục
thì tất yếu cái dung tục sẽ ngự trị, sẽ thắng thế, sẽ lấn át và sẽ tàn phá những gì trong
sạch,

đẹp
đẽ,
cao
quý
trong
con
người.
b. Bi kịch bị “ruồng bỏ” :
Nỗi đau khổ, tuyệt vọng của Hồn Trương Ba càng được đẩy lên khi đối thoại với
những người thân. Khi người vợ mà ông rất mực yêu thương giờ đây buồn bã và cứ nhất
quyết đòi bỏ đi. Với bà "đi đâu cũng được... còn hơn là thế này". Bà đã nói ra cái điều mà
chính ơng cũng đã cảm nhận được: "ơng đâu cịn là ơng, đâu cịn là ông Trương Ba làm
vườn ngày xưa". Không phải ngẫu nhiên, tác giả không đưa anh con trai thực dụng của
Trương Ba vào cuộc đối thoại của Trương Ba với những người thân. Các cuộc đối thoại
với vợ con dâu và cháu gái càng làm cho Trương Ba đau khổ hơn. ơng hiểu những gì
mình đã, đang và sẽ gây ra cho người thân là rất tệ hại mặc dù ông không hề muốn điều
đó. Thái độ của vợ trương Ba, con đâu và cháu gái trước sự biến đổi và tha hoá của
Trương
Ba.
Vợ Trương Ba buồn bã, đau khổ nhưng với bản tính vị tha nên định nhường
Trương
Ba
cho
cơ
vợ
anh
hàng
thịt.
Chị con dâu là người sâu sắc, chín chắn, hiểu điều hơn lẽ thiệt. Chị cảm thấy
thương bố chồng trong tình cảnh trớ trêu. Chị biết ông khổ lắm, "khổ hơn xưa nhiều

lắm". Nhưng nỗi buồn đau trước tình cảnh gia đình "như sắp tan hoang ra cả" khiến chị
không thể bấm bụng mà đau, chị đã thốt thành lời cái nỗi đau đó: "Thầy bảo con: Cái bên
ngồi là khơng đáng kể, chỉ có cái bên trong, nhưng thầy ơi, con sợ lắm, bởi con cảm
thấy, đau đớn thấy... mỗi ngày thầy một đổi khác dần, mất mát dần, tất cả cứ như lệch lạc,
nhịa mờ dần đi, đến nối có lúc chính con cũng khơng nhận ra thầy nữa...".
Trái lại, cái Gái, cháu Trương Ba thì phản ứng quyết liệt và dữ dội. Tâm hồn tuổi
2


Tài liệu ơn thi

Thành viên Tuổi Học Trị
123doc.org

thơ vốn trong sạch, không chấp nhận sự tầm thường, dung tục nên không chấp nhận
người ông trong thể xác anh hàng thịt thô lỗ. Cái Gái, cháu ông giờ đây đã không cần
phải giữ ý. Nó một mực khước từ tình thân (tơi khơng phải là cháu ơng... Ơng nội tơi chết
rồi). Cái Gái u q ơng nó bao nhiêu thì giờ đây nó khơng thể chấp nhận cái con người
có "bàn tay giết lợn", bàn chân "to bè như cái xẻng" đã làm "gãy tiệt cái chồi non", "giẫm
lên nát cả cây sâm quý mới ươm" trong mảnh vườn của ông nội nó. Nó hận ơng vì ơng
chữa cái diều cho cu Tị mà làm gãy nát khiến cu Tị trong cơn sốt mê man cứ khóc, cứ
tiếc, cứ bắt đền. Với nó, "Ơng nội đời nào thơ lỗ, phũ phàng như vậy". Nỗi giận dữ của
cái Gái đã biến thành sự xua đuổi quyết liệt: "Ông xấu lắm, ác lắm! Cút đi! Lão đồ tể, cút
đi!". Tuy nhiên, họ chỉ là những người dân thường, họ khơng giúp gì được cho tình trạng
hiện tại của Trương Ba. Tình huống kịch thúc đẩy Trương Ba phải lựa chọn và sau màn
độc thoại nội tâm (hồn Trương Ba thách thức xác anh hàng thịt: "có thật là khơng cịn
cách nào khác?" và phản kháng quyết liệt: "Không cần đến cái đời sống do mày mang lại!
Không cần!"). !". Đây là lời độc thoại có tính chất quyết định dẫn tới hành động châm
hương
gọi

Đế
Thích
một
cách
dứt
khốt.
2. Nghệ thuật trong Hồn Trương Ba da hàng thịt :
Trong làng kịch nói Việt Nam, có lẽ ai cũng biết đến Lưu Quang Vũ - một hiện
tượng đặc biệt của sân khấu kịch trường những năm tám mươi của thế kỉ XX. Tuy có tài
ở nhiều lĩnh vực như viết truyện ngắn, soạn kịch, làm thơ, vẽ tranh... nhưng ông được
xem là một trong những nhà soạn kịch tài năng nhất của nền văn học nghệ thuật Việt nam
hiện đại. Trong các vở kịch của Lưu Quang Vũ, đáng chú ý nhất là vở "Hồn Trương Ba,
da hàng thịt". Tác phẩm để lại cho nền văn học nhiều nét nghệ thuật đặc sắc. 3.1. Nghệ
thuật xây dựng nội tâm độc đáo: Bằng nghệ thuật xây dựng nội tâm độc đáo, cảnh VII,
đoạn cuối vở kịch đem đến cho người đọc nhiều vấn đề tư tưởng sâu sắc qua nhân vật
Trương
Ba
trong
thân
xác
anh
hàng
thịt.
Đoạn trích là phần lớn cảnh VII. Đây cũng là đoạn kết của vở kịch, đúng vào lúc xung
đột trung tâm của vở kịch lên đến đỉnh điểm. Sau mấy tháng sống trong tình trạng "bên
trong một đằng, bên ngồi một nẻo", nhân vật Hồn Trương Ba ngày càng trở nên xa lạ
với bạn bè, người thân trong gia đình và tự chán ghét chính mình, muốn thốt ra khỏi
nghịch
cảnh
trớ

trêu.
a.
Ngơn
ngữ
đặc
trưng
cho
ngơn
ngữ
kịch:
Sinh động, gắn với tình huống cụ thể. Đó là sự khác biệt của ngôn ngữ Trương Ba
trong đối thoại với Xác, vợ, cái Gái, Đế Thích…. Trước khi Đế Thích xuất hiện : Diễn ra
cuộc đối thoại giữa hồn và xác, nhà viết kịch đã để cho Hồn Trương Ba ngồi ôm đầu một
hồi lâu rồi vụt đứng dậy với một lời độc thoại đầy khẩn thiết: " Không. Không! Tôi
không muốn sống như thế này mãi! Tôi chán cái chỗ ở không phải là của tôi này lắm rồi!
Cái thân thể kềnh càng, thô lỗ này, ta bắt đầu sợ mi, ta chỉ muốn rời xa mi tức khắc!Nếu
cái hồn của ta có hình thù riêng nhỉ, để nó tách ra khỏi cái xác này, dù chỉ một lát".
- Hồn Trương Ba đang ở trong tâm trạng vô cùng bức bối, đau khổ (Những câu
cảm thán ngắn, dồn dập cùng với ước nguyện khắc khoải)
- Hồn bức bối bởi khơng thể nào thốt ra khỏi cái thân xác mà hồn ghê tởm.
- Hồn đau khổ bởi mình khơng cịn là mình nữa. Trương Ba bây giờ vụng về, thơ
lỗ, phũ phàng lắm. Hồn Trương Ba cũng càng lúc càng rơi vào trạng thái đau khổ, tuyệt
vọng. Trong cuộc đối thoại với xác anh hàng thịt, Hồn Trương Ba ở vào thế yếu, đuối lí
bởi xác nói những điều mà dù muốn hay không muốn Hồn vẫn phải thừa nhận (cái đêm
khi ông đứng cạnh vợ anh hàng thịt với "tay chân run rẩy", "hơi thở nóng rực", "cổ nghẹn
3


Tài liệu ơn thi

Thành viên Tuổi Học Trị
123doc.org

lại" và "st nữa thì...". Đó là cảm giác "xao xuyến" trước những món ăn mà trước đây
Hồn cho là "phàm". Đó là cái lần ơng tát thằng con ơng "tóe máu mồm máu mũi",...).
Xác anh hàng thịt gợi lại tất cả những sự thật ấy khiến Hồn càng cảm thấy xấu hổ,
cảm thấy mình ti tiện. Xác anh hàng thịt cịn cười nhạo vào cái lí lẽ mà ơng đưa ra để
ngụy biện: "Ta vẫn có một đời sống riêng: nguyên vẹn, trong sạch, thẳng thắn,...".
Trong cuộc đối thoại này, xác thắng thế nên rất hể hả tuôn ra những lời thoại dài
với chất giọng khi thì mỉa mai cười nhạo khi thì lên mặt dạy đời, chỉ trích, châm chọc.
Hồn chỉ buông những lời thoại ngắn với giọng nhát gừng kèm theo những tiếng than,
tiếng
kêu.
Nỗi đau khổ, tuyệt vọng của Hồn Trương Ba càng được đẩy lên khi đối thoại với
những người thân. Khi người vợ mà ông rất mực yêu thương giờ đây buồn bã và cứ nhất
quyết đòi bỏ đi. Với bà "đi đâu cũng được... còn hơn là thế này". Bà đã nói ra cái điều mà
chính ơng cũng đã cảm nhận được: "ơng đâu cịn là ơng, đâu cịn là ơng Trương Ba làm
vườn ngày xưa". Cái Gái, cháu ông giờ đây đã không cần phải giữ ý. Nó một mực khước
từ tình thân (tơi khơng phải là cháu ơng... Ơng nội tơi chết rồi). Cái Gái u q ơng nó
bao nhiêu thì giờ đây nó khơng thể chấp nhận cái con người có "bàn tay giết lợn", bàn
chân "to bè như cái xẻng" đã làm "gãy tiệt cái chồi non", "giẫm lên nát cả cây sâm q
mới ươm" trong mảnh vườn của ơng nội nó. Nó hận ơng vì ơng chữa cái diều cho cu Tị
mà làm gãy nát khiến cu Tị trong cơn sốt mê man cứ khóc, cứ tiếc, cứ bắt đền. Với nó,
"Ơng nội đời nào thô lỗ, phũ phàng như vậy". Nỗi giận dữ của cái Gái đã biến thành sự
xua đuổi quyết liệt: "Ông xấu lắm, ác lắm! Cút đi! Lão đồ tể, cút đi!".
Chị con dâu là người sâu sắc, chín chắn, hiểu điều hơn lẽ thiệt. Chị cảm thấy
thương bố chồng trong tình cảnh trớ trêu. Chị biết ơng khổ lắm, "khổ hơn xưa nhiều
lắm". Nhưng nỗi buồn đau trước tình cảnh gia đình "như sắp tan hoang ra cả" khiến chị
không thể bấm bụng mà đau, chị đã thốt thành lời cái nỗi đau đó: "Thầy bảo con: Cái bên
ngồi là khơng đáng kể, chỉ có cái bên trong, nhưng thầy ơi, con sợ lắm, bởi con cảm

thấy, đau đớn thấy... mỗi ngày thầy một đổi khác dần, mất mát dần, tất cả cứ như lệch lạc,
nhòa mờ dần đi, đến nối có lúc chính con cũng khơng nhận ra thầy nữa..."
Tất cả những người thân yêu của Hồn Trương Ba đều nhận ra cái nghịch cảnh trớ
trêu. Họ đã nói ra thành lời bởi với họ cái ngày chôn xác Trương Ba xuống đất họ đau, họ
khổ nhưng "cũng không khổ bằng bây giờ".
b.Giọng điệu nhân vật biến hóa đa dạng
Có sự kết hợp giữa giọng hướng ngoại và hướng nội - độc thoại nội tâm. Sau tất cả
những đối thoại ấy, mỗi nhân vật bằng cách nói riêng, giọng nói riêng của mình đã khiến
Hồn Trương Ba cảm thấy không thể chịu nổi. Nỗi cay đắng với chính bản thân mình cứ
lớn dần... lớn dần, muốn đứt tung, muốn vọt trào. Nhà viết kịch đã để cho Hồn Trương
Ba cịn lại trơ trọi một mình với nỗi đau khổ, tuyệt vọng lên đến đỉnh điểm, một mình với
những lời độc thoại đầy chua chát nhưng cũng đầy quyết liệt: "Mày đã thắng thế rồi đấy,
cái thân xác không phải của ta ạ... Nhưng lẽ nào ta lại chịu thua mày, khuất phục mày và
tự đánh mất mình? "Chẳng cịn cách nào khác"! Mày nói như thế hả? Nhưng có thật là
khơng cịn cách nào khác? Có thật khơng cịn cách nào khác? Khơng cần đến cái đời sống
do mày mang lại! Không cần!". Đây là lời độc thoại có tính chất quyết định dẫn tới hành
động
châm
hương
gọi
Đế
Thích
một
cách
dứt
khốt.
Từ
khi
Đế
Thích

xuất
hiện
Cuộc trị chuyện giữa Hồn Trương Ba với Đế Thích trở thành nơi tác giả gửi gắm
những quan niệm về hạnh phúc, về lẽ sống và cái chết. Hai lời thoại của Hồn trong cảnh
này có một ý nghĩa đặc biệt quan trọng. Khơng thể bên trong một đằng, bên ngồi một
4


Tài liệu ơn thi

Thành viên Tuổi Học Trị
123doc.org

nẻo

được.
Tơi
muốn
được
là
tơi
tồn
vẹn...
Sống nhờ vào đồ đạc, của cải người khác đã là chuyện không nên, đằng này đến
cái thân tôi cũng phải sống nhờ anh hàng thịt. Ông chỉ nghĩ đơn giản là cho tơi sống,
nhưng
sống
như
thế
nào

thì
ơng
chẳng
cần
biết!.
Người đọc, người xem có thể nhận ra những ý nghĩa triết lí sâu sắc và thấm thía
qua hai lời thoại này. Thứ nhất, con người là một thể thống nhất, hồn và xác phải hài hịa.
Khơng thể có một tâm hồn thanh cao trong một thân xác phàm tục, tội lỗi. Khi con người
bị chi phối bởi những nhu cầu bản năng của thân xác thì đừng chỉ đổ tội cho thân xác,
không thể tự an ủi, vỗ về mình bằng vẻ đẹp siêu hình của tâm hồn. Thứ hai, sống thực sự
cho ra con người quả không hề dễ dàng, đơn giản. Khi sống nhờ, sống gửi, sống chắp vá,
khi khơng được là mình thì cuộc sống ấy thật vô nghĩa. Những lời thoại của Hồn Trương
Ba với Đế Thích chứng tỏ nhân vật đã ý thức rõ về tình cảnh trớ trêu, đầy tính chất bi hài
của mình, thấm thía nỗi đau khổ về tình trạng ngày càng vênh lệch giữa hồn và xác, đồng
thời càng chứng tỏ quyết tâm giải thoát nung nấu của nhân vật trước lúc Đế Thích xuất
hiện.
Quyết định dứt khốt xin tiên Đế Thích cho cu Tị được sống lại, cho mình được
chết hẳn chứ khơng nhập hồn vào thân thể ai nữa của nhân vật Hồn Trương Ba là kết quả
của một q trình diễn biến hợp lí. Hơn nữa, quyết định này cần phải đưa ra kịp thời vì cu
Tị vừa mới chết. Hồn Trương Ba thử hình dung cảnh hồn của mình lại nhập vào xác cu
Tị để sống và thấy rõ "bao nhiêu sự rắc rối" vô lí lại tiếp tục xảy ra. Nhận thức tỉnh táo ấy
cùng tình thương mẹ con cu Tị càng khiến Hồn Trương Ba đi đến quyết định dứt khoát.
Qua quyết định này, chúng ta càng thấy Trương Ba là con người nhân hậu, sáng suốt,
giàu lịng tự trọng. Đặc biệt, đó là con người ý thức được ý nghĩa của cuộc sống.
Cái chết của cu Tị có ý nghĩa đẩy nhanh diễn biến kịch đi đến chỗ "mở nút". Dựng
tả quá trình đi đến quyết định dứt khốt của nhân vật Hồn Trương Ba, Lưu Quang Vũ đã
đảm bảo được tính tự nhiên, hợp lí của tác phẩm.
c. Xung đột bi kịch
Một kịch bản trở thành một tác phẩm bi kịch, trước hết nó phải được kết cấu trên
cơ sở xung đột hay mâu thuẫn bi kịch. Xung đột là vấn đề then chốt, là tinh thần của nghệ

thuật bi kịch Lunasatxki khẳng định “ vở kich có thể duy tâm hay duy vật nhưng nhất
thiết phải có tính biện chứng với sự phát triển của các sự kiện, khơng có xung đột của các
mâu thuẫn, chỉ có thể là những vở kịch tồi”. Hay trong “ nghệ thuật thi ca” Arixtot đã
nhận xét như sau: “ kịch sẽ trở nên vơ nghĩa nếu khơng có xung đột và tình huống éo le”.
Như vậy có thể khẳng định xung đột kịch chính là cơ sở để một kịch bản trở thành bi
kịch. “ Hồn Trương Ba da hàng thịt” Cách diễn tả hành động, ngơn từ nhân vật, chính là
yếu tố trọng yếu để phát triển xung đột, xây dựng tình huống, thể hiện tính cách trong
nghệ
thuật
viết
kịch.
Phù hợp với hồn cảnh, theo đúng logic phát triển của tình huống kịch.
Sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa hành động bên ngoài và hành động bên trong (những độc
thoại nội tâm thể hiện trạng thái tinh thần căng thẳng, đầy day dứt). 3.1.4. Chất thơ, chất
trữ tình bay bổng
d.Sự kết hợp tính hiện đại với các giá trị truyền thống
2. Triết lý sống trong "Hồn Trương Ba, da hàng thịt" :
HỒN TRƯƠNG BA, “ da hàng thịt” từ truyện cổ dân gian đến kịch bản của Lưu
Quang Vũ sự phát triển của một triết lý sống Từ sự so sánh về quan điểm triết lý giữa
truyện cổ dân gian “Hồn Trương Ba, da Hàng thịt” và vở kịch cùng tên của Lưu Quang
5


Tài liệu ơn thi

Thành viên Tuổi Học Trị
123doc.org

Vũ, bài viết đã nêu lên những nét mới, rất có ý nghĩa trong tác phẩm của nhà soạn kịch
nổi tiếng này. Nếu cốt truyện dân gian chỉ đơn giản đề cao, tuyệt đối hố vai trị của linh

hồn đối với thể xác, thì đến vở kịch của Lưu Quang Vũ, vấn đề đã được ông đào sâu, mở
rộng và phát triển hơn rất nhiều. Ơng có quan niệm khác về mối quan hệ giữa linh hồn và
thể xác - đó là mối quan hệ hữu cơ, tác động lẫn nhau. Hơn nữa, ông còn mở rộng tầm
triết lý sang cả những vấn đề nhân sinh khác, như vấn đề xung đột giữa nhu cầu tự nhiên
và nhân cách, vấn đề đấu tranh trong bản thân mỗi con người để hoàn thiện nhân cách
làm người, v.v.. Vở kịch của Lưu Quang Vũ, vì thế, không chỉ là thành quả to lớn của
nền kịch nói hiện đại Việt Nam, mà cịn là một đóng góp đặc sắc của ơng vào quan niệm
triết
lý
nhân
sinh
nói
chung.
Ở đây, chúng tơi khơng so sánh một cách tồn diện giữa một truyện cổ dân gian và
một vở kịch dài hiện đại, cũng khơng so sánh về tồn bộ nội dung tư tưởng, mà chỉ so
sánh về tư tưởng triết học - phần cốt lõi của cả hai tác phẩm.
Truyện cổ dân gian: Ngày xưa, có một người tên là Trương Ba, người còn trẻ tuổi nhưng
đánh cờ tướng rất giỏi. Nước cờ của anh dễ thường thiên hạ khơng có người nào địch nổi.
Bao nhiêu giải cờ trong những hội hè mùa xuân đều về tay anh. Tiếng đồn vang khắp
nước, sang đến tận Giang Nam. Buổi ấy, ở Trung Quốc, có ơng Kỵ Như cũng nổi tiếng
cao cờ. Khi nghe tiếng Trương Ba, Kỵ Như liền khăn gói sang Nam tìm đến nhà địch thủ.
Hai người đọ tài nhau trong mấy ván vẫn không phân thua được. Nhưng đến ván thứ ba,
Trương Ba dồn Kỵ Như vào thế bí. Thấy đối phương vò đầu suy nghĩ, Trương Ba kiêu
hãnh bảo: Nước cờ này dù có Đế Thích xuống đây cũng khơng thể gỡ nổi.
Bấy giờ Đế Thích là thần cờ ở thiên đình, bỗng nghe câu nói hỗn xược của Trương
Ba xúc phạm đến mình, liền cưỡi mây xuống trần định cho y biết tay. Trương Ba và Kỵ
Như đang đánh, chợt có một ơng cụ già đến ngồi bên cạnh bàn cờ. Ông cụ thủng thỉnh
mách cho Kỵ Như mấy nước. Tự nhiên, bên Kỵ Như cờ bại thành thắng. Trương Ba cau
có, trong bụng tức giận ơng già ở đâu đến làm cho mình lâm vào thế bí. Nhưng nhìn thấy
ơng cụ râu tóc trắng xóa, mặt mũi khơng có vẻ là người trần tục, chợt hiểu, liền sụp

xuống lạy mà rằng: “Ngài hẳn là thần Đế Thích đây rồi, tôi người trần mắt thịt không
biết, xin thứ lỗi”. Đế Thích cười bảo: “Ta nghe như nhà ngươi tự phụ là cao cờ nên xuống
xem cho biết”. Trương Ba liền giữ Đế Thích lại mua rượu, giết gà, khoản đãi rất chu tất.
Đế Thích tuy mới gặp cũng rất yêu mến Trương Ba. Thấy anh khẩn khoản muốn học
nước cờ của mình, Đế Thích bảo anh: “Ta thấy nhà ngươi có bụng chân thành, vậy ta cho
một bó hương này, mỗi lần cần đến ta thì thắp lên một cây, ta sẽ xuống”. Nói đoạn, cưỡi
mây
bay
lên
trời.
Từ đó, Trương Ba thỉnh thoảng lại dọn cờ mời thầy Đế Thích xuống chơi. Hai bên
rất tương đắc. Nhưng một hôm, Trương Ba bị cái chết mang đi một cách đột ngột. Sau
khi chôn cất chồng, người vợ dọn dẹp nhà cửa, thấy có nén hương giắt ở mái nhà, chị ta
vơ tình lấy xuống đốt lên cắm trước bàn thờ chồng. Ở thiên đình, thần Đế Thích nhận
được tin bằng mùi hương liền xuống ngay. Thấy vắng mặt Trương Ba, Đế Thích ngạc
nhiên: “Trương Ba đâu?”. Vợ Trương Ba sụt sịt: “Nhà tôi chết đã gần một tháng nay
rồi!” - “Chết rồi! Sao lúc mới tắt thở không gọi ta xuống ngay, để đến bây giờ còn làm
thế nào được nữa?”. Suy nghĩ một chút, Đế Thích lại hỏi thêm: “Trong xóm hiện nay có
ai mới chết khơng?”. Vợ Trương Ba đáp: “Có một người Hàng thịt mới chết tối hơm
qua”. Thần Đế Thích bảo chị ta dẫn mình đến nhà người Hàng thịt mà bảo: “Ta sẽ kiếm
cách làm cho chồng nhà ngươi sống lại”. Nói xong, thần hóa phép rồi trở về trời.
Nói chuyện trong nhà người Hàng thịt lúc đó, mọi người đang xúm quanh linh
sàng khóc lóc kể lể thì tự nhiên thấy người chết ngồi nhỏm dậy. Hắn ta vứt tất cả mọi đồ
6


Tài liệu ơn thi

Thành viên Tuổi Học Trị
123doc.org

khâm liệm rồi chẳng nói chẳng rằng đi thẳng một mạch về nhà Trương Ba. Vợ Trương
Ba thấy người Hàng thịt, biết là thần Đế Thích đã làm cho chồng mình sống lại, mừng rỡ
đón vào. Giữa lúc đó, thì vợ con người Hàng thịt cũng chạy theo níu lấy chồng nhưng
khơng những bị vợ Trương Ba giằng lại, mà ngay chính chồng mình cũng nhất định
khơng chịu về. Đơi bên cãi cọ nhau, cuối cùng biến thành cuộc đấu khẩu rất kịch liệt.
Xóm làng khơng biết phân xử ra sao, đành đem việc đó lên quan.
Quan cho địi các nhà hàng xóm tới hỏi cung thì ai cũng bảo người sống lại đó là
anh Hàng thịt. Nhưng chỉ có vợ Trương Ba thì nhất định nhận ra là chồng mình”. Quan
hỏi rằng: “ Chồng chị ngày thường hay làm gì?”. Đáp: “chồng tôi chỉ thạo đánh cờ mà
thôi”. Quan lại hỏi vợ người Hàng thịt: “chồng chị ngày thường hay làm nghề gì?”. Đáp:
“chồng
tơi
chỉ
thạo
nghề
mổ
lợn”.
Nghe đoạn, quan sai đem một con lợn vào công đường cho anh Hàng thịt mổ,
nhưng anh ta lúng túng không biết làm thế nào cả. Quan lại sai mấy người giỏi cờ vào tỉ
thí với người Hàng thịt thì khơng ngờ, con người đó đi những nước cờ rất cao khơng ai
địch
nổi.
Quan
bèn
phán
cho
về
nhà
Trương

Ba.
Vì thế mới có câu “ Hồn Trương Ba, da Hàng thịt”
Như vậy, truyện cổ dân gian Hồn Trương Ba, da Hàng thịt cũng quan niệm linh
hồn phải có thể xác mới có chỗ trú ngụ và thể xác phải có linh hồn mới sống được, mới
khơng rữa nát. Nhưng truyện cổ dân gian tuyệt đối hóa vai trò của linh hồn, coi nhẹ thể
xác, nên khi Trương Ba mượn được thể xác của người Hàng thịt thì Trương Ba coi mình
là Trương Ba 100% trong ý thức, trong tình cảm, trong tính cách, tuyệt nhiên khơng băn
khoăn gì về hình dạng của mình. Vợ Trương Ba cũng vậy, khi thấy chồng là thân xác anh
Hàng thịt nhưng tâm trí là Trương Ba - chồng mình - thì cũng khơng băn khoăn gì, nhận
ngay và vui vẻ chung sống. Vợ anh Hàng thịt chỉ thấy đơn giản là hình dạng chồng mình
sống lại nên đấu tranh khiếu kiện giành giật về cho mình, mặc dù anh ta đã nói anh ta là
Trương Ba và chạy về nhà Trương Ba. Quan phủ sau khi kiểm tra kỹ năng mổ thịt lợn và
nhất là kỹ năng chơi cờ thì quyết định xử ngay cho anh - Hàng - thịt - mang - hồn Trương
Ba về với vợ Trương Ba. Phép thử mổ thịt có thể khơng chính xác, vì anh Hàng thịt nếu
thích vợ Trương Ba có thể giả vờ mổ vụng; nhưng phép thử chơi cờ thì khơng thể sai
được, vì nó thuộc về trí tuệ, về năng khiếu tính tốn trong loại hình thể thao trí tuệ đặc
biệt, cũng chính là một biểu hiện, một phương diện đặc sắc của linh hồn. Nó xác định,
khẳng định linh hồn đó chỉ có thể là Trương Ba - người sinh thời chơi cờ rất giỏi.
Với cốt truyện ngắn gọn, mang một tư tưởng triết học có phần hơi đơn giản - đề
cao, tuyệt đối hóa linh hồn, khơng để ý đến mối quan hệ giữa thể xác và linh hồn, tách rời
linh hồn và thể xác, coi thể xác chỉ như cái túi đựng linh hồn - truyện cổ dân gian Hồn
Trương Ba, da Hàng thịt phù hợp với quan niệm xưa, qua bao thế kỷ vẫn được kể, được
u
thích
và
khơng
hề
gây
tranh
cãi.

Nhưng ngày nay, cùng với sự phát triển của xã hội, của con người và khoa học
(sinh lý học và tâm lý học), tư tưởng triết học về con người cũng trở nên phong phú hơn,
sâu sắc hơn và toàn diện hơn. Từ đó, tư tưởng triết học trong truyện cổ dân gian đã được
Lưu Quang Vũ, nhà viết kịch tài năng của thời hiện đại, nhìn nhận lại và phát triển theo
trình độ nhận thức của thời đại, theo yêu cầu nhân sinh và thẩm mỹ của thời hiện đại.
Tóm tắt vở kịch của Lưu Quang Vũ. “Nam Tào, Bắc Đẩu đang ngồi chấm người phải
chết trong ngày. Đế Thích đến tỏ ý muốn xuống hạ giới để tìm người cao cờ đánh cho
vui. Vì vội đi dự tiệc ở bên dinh Thái thượng nên Nam Tào gạch bừa tên Trương Ba.
Trương Ba đang chăm vườn và trò chuyện cùng vợ, cháu gái nội, con trai, con dâu
thì Trưởng Hoạt đến chơi cờ. Đế Thích xuất hiện, giúp Trưởng Hoạt gỡ thế cờ. Đế Thích
7


Tài liệu ơn thi

Thành viên Tuổi Học Trị
123doc.org

cho Trương Ba mấy nén hương và bảo nếu cần thì thắp một nén là Đế Thích xuống, thắp
ba nén thì có thể lên thiên đình gặp Đế Thích. Sau đó, Trương Ba thấy trong người khó
chịu
và
chết.
Nam Tào, Bắc Đẩu và Đế Thích đang trị chuyện thì vợ Trương Ba lên (bà ta vơ
tình thắp ba nén hương cho chồng). Bà địi trả mạng sống cho chồng. Nhân có anh Hàng
thịt mới chết, thân xác chưa tan rữa, Nam Tào, Bắc Đẩu cho hồn Trương Ba nhập vào xác
anh
Hàng
thịt
để

sống
lại.
Gia đình người Hàng thịt đang ngồi bên quan tài thì người Hàng thịt đội nắp quan
tài lên, địi về nhà Trương Ba, khơng chịu ở lại nhà Hàng thịt. Vợ Trương Ba đến xem
phép mầu nghiệm ứng để đón chồng. Lúc đầu, mọi người đều ngỡ ngàng nhưng hồn
Trương Ba đã nói được những điều chỉ có Trương Ba xưa mới biết, nên vợ Trương Ba
nhận chồng, Trưởng Hoạt nhận bạn. Hồn Trương Ba (trong xác anh Hàng thịt) về nhà
Trương
Ba.
Nhưng bà vợ băn khoăn vì thân xác chồng khác xưa nhiều quá. Bà cũng thắc mắc về việc
chồng phải sang giúp chị Hàng thịt mổ lợn mặc dù vụng về.
Anh con trai thì hy vọng với sức vóc mới, bố có thể cùng đi bn lậu với mình.
Hồn Trương Ba đã tát con với sức mạnh của cánh tay anh Hàng thịt.
Lý trưởng vào bắt hồn Trương Ba phải về nhà Hàng thịt. Anh con trai hối lộ, Lý
trưởng xử: ban ngày ở nhà Trương Ba, đêm về nhà Hàng thịt. Anh con trai lại có lời, Lý
trưởng cho phép Trương Ba chỉ phải ở nhà Hàng thịt đến nửa đêm thì được về.
Trời đã khuya, hồn Trương Ba giúp chị Hàng thịt mổ lợn, pha thịt xong, chuẩn bị
về thì chị ta giữ lại mời rượu rồi mời ở lại. Hồn Trương Ba lúc đầu định xuôi theo nhưng
đã
đấu
tranh
tư
tưởng,
gỡ
tay
chị
ta,
về
nhà.
Trưởng Hoạt sang phê phán Trương Ba bắt đầu đổi tính: uống rượu, địi ăn ngon,

nước cờ đi cũng khác.Lý trưởng lại đến sách nhiễu. Cháu gái không nhận ông, người con
dâu cũng than phiền bố chồng thay đổi.Một cuộc đối thoại giữa hồn Trương Ba và xác
người Hàng thịt diễn ra; qua đó, xác người Hàng thịt khẳng định thế lấn tới của y đối với
hồn
Trương
Ba.
Hồn Trương Ba đốt một nén hương gọi Đế Thích xuống giải thốt cho mình. Lúc
đó, cu Tỵ nhà hàng xóm bị ốm nặng, sắp chết. Đế Thích bảo hồn Trương Ba nhập vào
xác cu Tỵ. Trương Ba từ chối, xin cho cu Tỵ sống, cịn mình xin trả lại xác cho người
Hàng
thịt
và
chấp
nhận
cái
chết.
Hồn Trương Ba nhập vào màu xanh cây vườn trò chuyện với vợ”.
Trước hết, Lưu Quang Vũ có kế thừa tư tưởng của truyện cổ dân gian. Ơng cũng
nhấn mạnh vai trị cao hơn của linh hồn so với thể xác. Trương Ba khi sống lại trong thân
xác anh Hàng thịt thì nhận biết mình là Trương Ba (dựa vào ký ức, tình cảm và ý thức
của hồn Trương Ba) và về ngay nhà mình (nhà Trương Ba). Vợ Trương Ba, sau khi kiểm
tra ký ức của Trương Ba (mới), cũng nhận là chồng mình và giữ lại. Trưởng Hoạt, bạn
của Trương Ba, khi kiểm tra ký ức của Trương Ba (mới) về tình bạn giữa hai người, cũng
xúc động ơm hơn ngay bạn mình, mặc dù anh ta lúc này đã mang thân xác xa lạ. Cơ con
dâu thì lại càng thương cha chồng, mặc dù cha lúc này mang vóc hình ơng Hàng thịt, vì
điều chị ta tìm thấy ở ơng là đức tính nhân hậu hệt như cha chồng xưa. Chị ta nói khá
đúng, khá đủ, khá cơ bản về linh hồn: “Đã gọi là hồn làm sao có hình thù, bởi nó khơng
là vng hay trịn, mà là vui buồn, mừng giận, u ghét. Thầy vẫn dạy chúng con: Cái bề
ngồi có quan trọng gì, chỉ có tấm lịng u thương và trí tuệ cao sáng của con người ta là
đáng

kể”.
Tuy
nhiên,
Lưu
Quang
Vũ
khơng
dừng
lại
ở
đó.
8


Tài liệu ơn thi

Thành viên Tuổi Học Trị
123doc.org

Đầu tiên, hồn Trương Ba tỏ ra lạ lẫm, khó chịu với sự khác lạ của thân xác mình.
Rồi anh ta cảm thấy thân xác đó bắt đầu chi phối anh: cũng thích ăn tiết canh, uống rượu,
nói to và có sức khỏe (không đau lưng, không hen nữa, tát con chảy máu mồm).
Khi ông Lý xử anh phải sang nhà chị Hàng thịt một số giờ trong ngày thì anh cũng tấm
tắc khen ngon mấy món ăn của chị ta. Chị Hàng thịt thì biết linh hồn trong thể xác chồng
mình khơng phải là của chồng mình mà là của Trương Ba, nhưng chị ta càng q hơn vì
nó tốt đẹp và dịu dàng, điều mà chị ta không thấy ở người chồng thô bạo đã khuất. Sự cô
đơn về thân xác và linh hồn khiến chị càng khao khát hồn Trương Ba. Hồn Trương Ba
cũng bị rung động trước sự gần gũi với vợ người Hàng thịt và phải tự đấu tranh để thốt
ra khỏi vịng tay âu yếm của thị. Vợ Trương Ba cũng dần cảm thấy chồng khác trước và
nảy sinh mặc cảm, tự ti về sức khỏe và nhan sắc trước hình vóc trẻ khỏe của hồn Trương

Ba. Đến đây, ta đã thấy sự tồn tại độc lập của thân xác đối với linh hồn, sự chi phối của
thân xác đối với linh hồn cùng những phiền toái do sự khơng hịa hợp, khơng thống nhất
giữa
linh
hồn
và
thân
xác.
Đỉnh cao của tư tưởng triết lý trong vở kịch là sự đối thoại giữa linh hồn và thân
xác. Cuộc đối thoại này cho thấy con người ta có hai phần là linh hồn và thể xác. Hai
phần đó có quan hệ hữu cơ với nhau. Linh hồn có cơ sở vật chất là thể xác, cũng như
nhận thức lý tính phải bắt đầu từ cảm tính; tình cảm hình thành từ những quan hệ cụ thể
trong đời thường; cảm xúc thẩm mỹ phải dựa trên các cảm quan thị giác, thính giác... Thể
xác cũng có tính độc lập tương đối, có tiếng nói riêng, có nhu cầu tự nhiên hợp lý, khơng
thể bỏ qua. Nhưng, linh hồn phải kiểm soát những nhu cầu đó, phải điều chỉnh, thăng
hoa, “Người” hóa, văn hóa hóa những nhu cầu ấy. Con người nói chung phải biết kìm
hãm, tiết chế những nhu cầu bản năng và nếu cần, biết đè nén, biết hy sinh nó. Linh hồn
và thể xác là một thể thống nhất; trong đó, linh hồn giữ vị trí chủ đạo, nên linh hồn phải
chịu trách nhiệm cuối cùng về hành động của thể xác, không thể thỏa mãn mọi nhu cầu ở
mọi mức độ, mọi nơi, mọi lúc rồi đổ trách nhiệm cho thể xác. Cuộc đấu tranh giữa linh
hồn và thể xác thực sự là cuộc đấu tranh trong bản thân con người để làm chủ những nhu
cầu và ham muốn, nhất là khi bị hồn cảnh tác động. Đó là cuộc đấu tranh để làm chủ
bản thân và hoàn thiện nhân cách. Ở đây, cuộc đấu tranh này cũng cảnh báo khả năng lấn
át của thể xác - tức của những nhu cầu tầm thường - đối với linh hồn - tức là đối với khát
vọng
sống
cao
khiết.
Hành động chấp nhận cái chết, trả lại xác cho anh hàng thịt của Trương Ba là một
hành động đúng đắn, một hành động dũng cảm và đạo đức. Từ sự lý giải lại một cách

biện chứng về quan hệ giữa thể xác và linh hồn trên triết lý nhân sinh của thời đại, Lưu
Quang Vũ đã đi đến một quan niệm sống đẹp: sống chân thật, mình phải chính là mình,
cả linh hồn và thể xác, sống vì mọi người, vì hạnh phúc và sự tốt đẹp của con người.
Trương Ba chết, nhưng hồn Trương Ba vẫn sống - sống trong tình cảm của mọi người,
sống
mà
khơng
cần
mượn
đến
thân
xác
của
ai
hết.
Trước khi kết thúc, tác giả cịn đưa nhân vật vào cuộc thử thách cuối cùng, đặt
nhân vật trước một sự lựa chọn: chấp nhận cái chết hoặc nhập vào xác cu Tỵ - một em bé
hàng xóm vừa chết. Trương Ba không thể tái diễn bi kịch sống trong thân xác mượn của
người khác: “Không thể bên trong một đằng, bên ngồi một nẻo được. Tơi muốn được là
tơi tồn vẹn”. Vì thế, ơng đã xin cho cu Tỵ được sống lại, cịn mình thì xin được chết.
Thực chất, đó là lời tái khẳng định của tác giả đối với quan niệm sống đẹp mà ta
nhắc đến ở trên. Bi kịch xung đột giữa linh hồn và thể xác không thể được giải quyết theo
đúng cái cách đã tạo ra bi kịch. Đến đây, cái “chết hẳn” của Trương Ba lại thể hiện một
chiến thắng thuyết phục của “tồn tại – người”, của nhân cách, của khát vọng hoàn thiện
9


Tài liệu ơn thi

Thành viên Tuổi Học Trị

123doc.org

nhân
cách
của
con
người.
Khơng phải chờ đến khi các nhà ngoại cảm và lý thuyết trường sinh học xuất hiện, Lưu
Quang Vũ đã khẳng định, theo cách của ông, thân xác của từng cá thể người tồn tại hữu
hạn, nhưng sự sống và linh hồn của con người là bất tử. Tư tưởng triết lý của Lưu Quang
Vũ về con người vừa biện chứng, vừa lạc quan và cao thượng. Điều này, cùng với tài
năng sáng tạo nghệ thuật tác giả, đã làm cho vở kịch có giá trị nhân văn cao, vươn tới tầm
nhân
loại.
Vấn đề quan hệ giữa linh hồn và thể xác trong Hồn Trương Ba, da Hàng thịt cịn
có thể làm ta liên tưởng đến mối quan hệ giữa nội dung và hình thức trong mỗi sự vật.
Đương nhiên, mối quan hệ giữa linh hồn và thể xác, giữa nội dung và hình thức là hai cặp
phạm trù không đồng nhất, không thể suy cái này ra cái kia một cách tịnh tiến. Tuy vậy,
từ sự khơng đồng nhất, thậm chí đối lập giữa linh hồn và thể xác trong vở kịch, ta có thể
liên tưởng tới sự thống nhất cần có giữa nội dung và hình thức là hai mặt của thực tại tự
nhiên và xã hội. Khi nội dung và hình thức phù hợp với nhau thì sự vật tồn tại và phát
triển. Khi nội dung và hình thức khơng phù hợp với nhau thì sự phát triển bị kìm hãm và
thậm
chí,
sự
tồn
tại
của
sự
vật

bị
đe
dọa.
Liên tưởng trên khơng hề có khi đọc truyện cổ dân gian, mà nếu có, thì đó chỉ là
sự tuyệt đối hóa nội dung, xem thường hình thức và tách rời nội dung khỏi hình thức, một
tư
duy
siêu
hình
mang
tính
tiên
nghiệm.
Từ triết lý đơn giản trong truyện cổ dân gian về vai trò quan trọng thứ nhất của
linh hồn, Lưu Quang Vũ đã sáng tạo nên một vở kịch có sức lơi cuốn mạnh mẽ, gửi tới
người đọc một thông điệp sâu sắc về triết lý sống: thể xác và linh hồn có quan hệ hữu cơ
với nhau; con người không thể chỉ sống bằng thể xác, mà phải luôn luôn đấu tranh với
bản thân để có sự thống nhất hài hịa giữa linh hồn và thể xác, hướng tới một lối sống cao
thượng, vươn tới một nhân cách hồn thiện.
3.
Kết
luận:
Khơng chí có ý nghĩa triết lí về nhân sinh, về hạnh phúc con người, rong vở kịch
nói chung và đoạn kết nói riêng, Lưu Quang Vũ muốn góp phần phê phán một số biểu
hiện
tiêu
cực
trong
lối
sống

lúc
bấy
giờ:
Thứ nhất, con người đang có nguy cơ chạy theo những ham muốn tầm thường về
vật chất, chỉ thích hưởng thụ đến nỗi trở nên phàm phu, thô thiển.
Thứ hai, lấy cớ tâm hồn là quý, đời sống tinh thần là đáng trọng mà chẳng chăm lo
thích đáng đến sinh hoạt vật chất, khơng phấn đấu vì hạnh phúc tồn vẹn.
=> Cả hai quan niệm, cách sống trên đều cực đoan, đáng phê phán.
Ngồi ra, vở kịch cịn đề cập đến một vấn đề cũng không kém phần bức xúc, đó là
tình trạng con người phải sống giả, khơng dám và cũng khơng được sống là bản thân
mình. Đấy là nguy cơ đẩy con người đến chỗ bị tha hóa do danh và lợi.Với tất cả những ý
nghĩa đó, đoạn trích rất tiêu biểu cho phong cách viết kịch của Lưu Quang Vũ.
******************************
HỒN TRƯƠNG BA,DA HÀNG THỊT – NƠI KẾT THÚC CỦA CỔ TÍCH VÀ SỰ KHỞI ĐẦU
1/ Nội dung câu chuyện dân gian:
“Ngày xưa, có một ơng Trương Ba chơi cờ tướng rất giỏi - “cao tay” đến mức “có một
khơng hai”. Một hơm, đang bên bàn cờ, đối thủ của ơng Trương Ba bị dồn vào thế bí bèn thốt lên
“Nước cờ này chỉ có tiên cờ là Đế Thích mới có thể gỡ được chứ người trần chỉ có nước hàng
thơi”. Vừa dứt lời thì quả nhiên có một ơng lão ăn mày xuất hiện xin đi thử một nước cờ gỡ bí...

10


Tài liệu ơn thi

Thành viên Tuổi Học Trị
123doc.org
Ơng Trương Ba vừa tức, vừa sững sờ kinh ngạc vì chỉ trong thống chốc, đối thủ của ơng khơng
chỉ thốt bí mà cịn dồn ơng đến chỗ thua bèn cúi xuống sụp lạy ơng lão, vừa lạy vừa nói: “Tơi
dám chắc cụ là tiên cờ Đế Thích chứ chẳng phải người phàm”. Ơng lão ăn mày từ chối, chỉ nói

rằng mình là kẻ nghèo hèn nhưng ông Trương Ba không chịu nghe cứ sụp lạy mãi khiến ông già
đành phải thú thật: “Đúng tơi là Đế Thích, nghe nhắc đến tên, tơi phải xuống xem anh đánh cờ ra
sao và đã thấy anh đúng là tay cờ giỏi”. Nhân đó, ơng Đế Thích với danh nghĩa “cùng làng cờ”
báo cho ơng Trương Ba biết là số ông đã đến ngày tận thế, nhưng lúc nằm xuống, nhớ thắp
hương lên mà vái đúng tên Đế Thích thì tiên cờ sẽ giúp để Trương Ba sống lại. Và ơng Trương
Ba đã nói lại tất cả những điều đó với vợ. Một tháng sau ngày chồng mất, vợ ông Trương Ba
trong khi dọn bàn cờ tướng sực nhớ tới lời dặn của chồng bèn thắp hương khấn tên Đế Thích và
cầu xin để chồng mình được sống lại. Đế Thích dường như bất lực vì ông Trương Ba về với đất
đã lâu... Cũng “may” lúc đó, cùng lối xóm có anh hàng thịt vừa mới mất, Đế Thích bèn nhập hồn
ơng Trương Ba vào xác anh hàng thịt. Và thế là ông Trương Ba đã sống lại trong hình hài của
anh hàng thịt. Hai bà vợ lời qua tiếng lại, giành giật thậm chí là đánh nhau bởi vì ai cũng có lý
khi nhận người vừa sống lại đúng là chồng mình. Cuối cùng họ dắt nhau đến cửa quan và vợ ông
Trương Ba đã thắng kiện bởi vì anh hàng thịt đã nhận bà Trương Ba là vợ, anh hàng thịt không
biết cách cầm dao mổ lợn mà lại nói về cờ tướng rất thạo và đặc biệt là còn quen biết cả với tiên
cờ Đế Thích. Vợ người hàng thịt đành chịu mất chồng”. Rõ ràng là từ “bản gốc” có phần đơn
giản này, Lưu Quang Vũ đã không bị lệ thuộc vào nội dung câu chuyện, đã tìm tịi, vừa mở rộng
kích thước tự sự, vừa khơi sâu vào giá trị tư tưởng để tạo nên một vở kịch nổi tiếng mà “hạt cơ
bản” là giá trị nhân văn sâu sắc về lẽ tử - sinh.
2/ So sánh vở kịch và chuyện dân gian :
- Chuyện dân gian : là một câu chuyện khơng mấy tiêu biểu cho thi pháp cổ tích nếu đặt
bên cạnh “Tấm Cám”, “Cây tre trăm đốt” , “Thạch Sanh”,… Tuy nhiên,từ góc nhìn tự sự,người
ta cũng dễ nhận diện những yếu tố cơ bản tạo nên sắc thái cổ tích cho tác phẩm : Đó là nhân
vật,tình huống,diễn biến cốt truyện,phép màu mang đến may mắn cho con người… Và mặc dù
câu chuyện dân gian này còn phảng phất dấu ấn sáng tác bởi các cụ đồ Nho,nhân vật vua cờ Đế
Thích vẫn có thể coi là một kiểu “Bụt”, “Tiên” giáng thế để cứu vớt,bù đắp cho những mất
mát,đau thương cho hạ giới.Câu chuyện mở đầu bằng một cuộc cờ và kết thúc bằng một “phép
tiên” cải tử hoàn sinh – một mơ ước ngàn lần không tưởng của con người.
- Tác phẩm kịch : Khác với văn bản tự sự cổ tích xoay quanh câu chuyện chỉ vẻn vẹn vài
nhân vật: ông Trương Ba, vợ ông Trương Ba, Tiên Đế Thích, người bạn cờ, anh hàng thịt, vợ
anh hàng thịt và quan toà; “thế giới” nhân vật trong tác phẩm kịch của Lưu Quang Vũ có sự hiện

diện của rất nhiều nhân vật khác “châu tuần” chung quanh nhân vật chính: Nam Tào, Bắc Đẩu;
anh con trai, chị con dâu, cháu nội ông Trương Ba; Lý trưởng, Trương Tuần, Lái lợn 1, lái lợn
2... Chính họ là những phía đối lập của xung đột, can dự, chi phối đẩy cốt truyện kịch lên cao
trào và tạo nên bi kịch lạ lùng cho số phận Trương Ba. Tương tự như vậy, các yếu tố không thời gian trong tác phẩm của Lưu Quang Vũ cũng trở nên đa chiều hơn.
Đặc biệt là ngôn ngữ nhân vật, (chủ yếu là ngơn ngữ đối thoại) - một hình thức đặc thù
của văn bản kịch - đã được vận dụng một cách hiệu quả và sáng tạo trong một tác phẩm được coi
là “để đời” của một nhà viết kịch tài năng và thuộc một thể loại kể chuyện bằng ngôn ngữ đối
thoại và “tất cả mọi vấn đề xung quanh hình tượng” đều nằm trong lời ăn tiếng nói của nhân vật.
Thay vì điểm nhìn của tự sự cổ tích với lời mở đầu quen thuộc “Ngày xửa ngày xưa có

11


Tài liệu ơn thi

Thành viên Tuổi Học Trị
123doc.org
một người tên là...”, vở kịch của Lưu Quang Vũ mở màn bằng “khơng gian tiên giới” - khung
cảnh trên thiên đình - với sự xuất hiện của các quan nhà trời Bắc Đẩu, Nam Tào và dĩ nhiên là có
cả Đế Thích. Do cung cách làm việc tắc trách, luộm thuộm của những đấng nắm “quyền sinh
quyền sát” trong tay, và cũng muốn xong việc để kịp dự lễ khai tiệc bên đình Thái Thượng, sau
cái “tặc lưỡi” và dưới ngịi bút oan nghiệt của Nam Tào, ông Trương Ba hiền hậu, tử tế, tốt bụng
còn đang rất khoẻ mạnh, mặc dầu chưa “tận số” (khác với cổ tích) đã phải chết thay cho một tên
bạc ác bất nhân, lừa thầy phản bạn, dối trá tham tàn... “Xen” kịch ngắn giàu tính thời sự này của
Lưu Quang Vũ gợi nhớ về một thời chưa xa “sinh mệnh” của con người chất ngất nhiều nỗi oan
khất bởi trên đầu họ là những thế lực, thậm chí là siêu thế lực “cho ai sống mới được sống, bắt ai
chết là phải chết...” (trích Hồn Trương Ba, da hàng thịt).
Sau cảnh hạ giới với sự ra đi đột ngột của ông Trương Ba và nỗi bàng hồng thương tiếc
của những người ruột thịt, xóm giềng... lần thứ 2, khơng gian thiên đình lại hiện hữu để người
xem có dịp chứng kiến một sự “sửa sai” ngồi mọi tưởng tượng: ơng Trương Ba được sống lại

bằng thân xác của anh hàng thịt nhờ cái tâm và phép màu của Đế Thích. Mơ hình khơng gian này
khơng xuất hiện trong câu chuyện cổ tích (chỉ có những khung cảnh quen thuộc ở hạ giới) nhưng
đối với Lưu Quang Vũ, sự trở lại không gian này đã tạo một bước ngoặt quan trọng để tạo lực
đẩy kịch tính cho cốt truyện. Dòng tự sự dân gian rõ ràng đã lấy việc ông Trương Ba được sống
lại trong “lốt” thân thể anh hàng thịt làm sự kiện chính và là “điểm nhấn” trung tâm mang lại tính
chất hoang đường cho câu chuyện cổ tích. Chính vì vậy, những diễn biến tiếp theo của câu
chuyện như cuộc đấu khẩu, xô xát giành chồng giữa hai người đàn bà và việc quan xử cho bà vợ
ông Trương Ba thắng kiện chỉ là những “tình tiết phụ” nhằm bổ sung và hồn thiện câu chuyện
theo hướng kết thúc có hậu (ít ra là từ phía nhân vật chính). Song, qua so sánh, đối chiếu 2 văn
bản (kể cả việc vận dụng lý thuyết liên văn bản), chúng ta có thể khẳng định rằng: xung đột kịch
của Lưu Quang Vũ chỉ thực sự bắt đầu và thăng hoa khi câu chuyện cổ tích đã kết thúc. Có nghĩa
là, bi kịch của nhân vật Trương Ba không đơn giản ở việc bị chết oan mà đau đớn, vật vã hơn bội
phần lại là cái sự được sống lại, được hưởng phúc ân chưa từng có ở chốn thế gian này.
3/ Đời sống dị thường của ông Trương Ba sau phép màu:
a/ Mâu thuẫn ngoại sinh :
Người láng giềng thân thiết, một bạn cờ rất phục tài ơng Trương Ba giờ khơng thể hiểu nổi
vì sao “lối đánh cờ của bác khác hẳn ngày xưa. Thoạt trơng thì thấy cách vào cờ của bác vẫn như
xưa, nhưng sau thì... chẳng cịn cái khống hoạt, dũng mãnh, thâm sâu ngày trước. Cách tiến,
cách thủ của bác bây giờ vụn vặt, tủn mủn, thô phũ. Mà cái nước ăn vừa rồi, nói xin lỗi bác, nó
bần tiện làm sao!” và “Người đàng hồng, khơng ai địi ăn nước ấy”...
Những người ruột thịt cũng bắt đầu nhận thấy sự bất ổn của việc tâm hồn trong sạch, thẳng
thắn, hồn hậu của ông Trương Ba lại trú ngụ trong thân xác cồng kềnh, thô tháp cùng nhiều ham
muốn “tầm thường” của anh hàng thịt. Họ, người thì âm thầm chịu đựng (bà vợ), thấu hiểu
thương cảm (chị con dâu), người có những dị ứng xa lánh bên ngồi nhưng thâm tâm lại đau xót,
lo buồn (anh con trai, đứa cháu nội): Bà vợ vẫn ln nhớ về hình vóc, dáng dấp nhỏ nhắn, mảnh
mai của chồng và cố quen dần với thân hình nặng nề của anh hàng thịt với những bữa cơm phải
đầy đủ rượu thịt, tiết canh, lòng lợn... Anh con trai, người gánh vác nỗi lo cơm áo cho cả “đại gia
đình”, người ni chí làm giàu, tháo vát và thức thời nhất (từ “điểm nhìn” hiện thời) - thì tính
tốn rành rọt đến tàn nhẫn: “Thử hỏi nhờ ai mà giữa thời buổi này nhà ta cịn được đàng hồng,
tươm tất như vậy? Cả thầy nữa, giờ thầy ăn mỗi bữa 8, 9 bát cơm... Tiền làm vườn chỉ đủ nuôi

12


Tài liệu ơn thi

Thành viên Tuổi Học Trị
123doc.org
thân ơng Trương Ba chứ khơng đủ ni ơng hàng thịt... Thầy cịn xỉ vả tơi nỗi gì? Đã đến nước
này thầy cịn cao đạo”! Trước cái tát và cơn giận giữ tột độ của ông Trương Ba, anh ta đã thẳng
thừng: “Bố tôi xưa không bao giờ đánh tôi như vậy! Tôi nói thật cho ơng biết: Ơng khơng phải là
bố tơi, ông không còn là bố tôi nữa!”. Ngay cả đứa cháu nội được cưng chiều, hợp ông nhất cũng
không chấp nhận sự có mặt của ơng: “Khơng! Người này khơng phải là ơng nội tơi... Ơng nội tơi
là người gầy gầy, tóc bạc, trán nhăn mà mắt sáng lắm, hiền lắm cơ mà! Cịn người này thì má
béo phì, lơng mày rậm như chổi xể, trơng dữ dữ là... Ơng lừa cả nhà, lừa tất cả mọi người nhưng
không lừa được tơi đâu! Ơng giả vờ làm ơng nội, về chiếm chỗ của ông nội trong nhà...”.
b/ Mâu thuẫn nội sinh :
Nhưng so với tất cả những điều đó thì những gì đang diễn ra trong con người ơng Trương
Ba mới thực sự là xung đột dữ dội nhất, là đỉnh điểm bi kịch của tác phẩm. Cuộc đối thoại thẳng
thắn tới cùng, màn phân thân mang màu sắc hậu hiện đại của thi pháp kịch giữa hồn ông Trương
Ba và xác anh hàng thịt đã diễn tả khá sâu sắc nỗi hoang mang, hoài nghi và sự bất lực của con
người trong cuộc chiến hiện sinh. Mọi lý lẽ yếu ớt mang “màu xám” của ông Trương Ba đã
không thể lung lay thứ lập luận lấm láp bụi trần nhưng cũng có đủ “thực chứng” và hùng hồn
hơn của anh hàng thịt bởi vì nó, có thể coi là “một phần tất yếu” của cuộc sống.
Việc ông Trương Ba khơng thể tự dung hồ được phần “con” và phần “người” trong sinh
thể cá nhân, phải cầu xin Đế Thích trả lại thân xác cho anh hàng thịt, cịn ơng thì xin được chết
lần thứ 2, “chết hẳn” là sự thể hiện đầy đủ và sâu sắc nhất cốt lõi tư tưởng, là sự đối thoại chân
thành và triết lý nhân sinh giàu tính hướng thượng của Lưu Quang Vũ. Nhà viết kịch khơng phủ
nhận giá trị cao q của sự sống nhưng nếu sống mà con người dần dần tự đánh mất phần cao
quý trong tâm hồn để chấp nhận một sự tồn tại không tư tưởng, không cảm xúc; và đáng sợ hơn

nữa là kiểu sống thiếu trung thực, giả tạo theo mơ hình “bên trong một đàng, bên ngồi một
nẻo”... Tất cả những điều đó là hồn toàn đối lập với quan niệm sống và khát vọng nghệ sĩ trong
anh: “Tơi muốn được là tơi tồn vẹn” (lời ông Trương Ba). Cách đặt vấn đề và giải quyết xung
đột của vở kịch cho thấy nhà viết kịch đã có những phản ứng quyết liệt trước sự áp đặt làm mất
quyền được lựa chọn của con người. Mọi sự áp đặt dù mang danh nghĩa nhân đạo cao cả nhất
theo Lưu Quang Vũ, suy cho cùng vẫn không thể mang lại cho con người cuộc sống đích thực,
vẫn dẫn tới bi kịch, vẫn tiềm ẩn khả năng huỷ diệt, vẫn chứa đựng yếu tố phi nhân.... Đó chính là
thông điệp mang màu sắc nhân quyền sâu xa mà Lưu Quang Vũ đã gửi gắm vào tác phẩm.
=> Là một nhà viết kịch nhạy cảm, thông minh và sắc sảo, Lưu Quang Vũ đã rất biết cách
khai thác vấn đề từ nhiều tư liệu “nguồn” khác nhau: từ một mẫu tin thời sự trên báo, một vụ án
xôn xao dư luận, một hiện tượng xã hội nổi bật, từ kho tàng dồi dào của văn hoá dân gian... Hồn
Trương Ba, da hàng thịt là vở kịch hiện đại được vay mượn, gợi “tứ” từ một câu chuyện cổ tích.
Các yếu tố tự sự dân gian với độ đậm nhạt khác nhau, như được trình bày ở trên, đã ít nhiều có
sự thâm nhập, chuyển hố vào tác phẩm kịch. Tuy nhiên, phần sáng tạo ngồi văn bản, chính xác
hơn là nối tiếp, kéo dài ý tưởng của văn bản khiến vở kịch trở nên một “vĩ thanh” độc đáo, đặc
sắc của câu chuyện cổ tích mới thực sự là phần đóng góp nổi bật của Lưu Quang Vũ.
Từ một câu chuyện cổ tích có phần mờ nhạt, bằng khả năng đồng hoá, nhào nặn và tái tạo,
Lưu Quang Vũ đã xây dựng được một vở kịch có cấu trúc khá chặt chẽ và ý nghĩa nhân bản đậm
đà. Đã hơn 20 năm sau ngày công diễn Hồn Trương Ba, da hàng thịt vẫn đứng ở vị trí hàng đầu
trong sự nghiệp cầm bút, là tác phẩm không chỉ gắn liền với tên tuổi nhà viết kịch trẻ tài năng
Lưu Quang Vũ mà cịn đưa tên tuổi của ơng đến với công chúng nhiều nước trên thế giới.

13


Tài liệu ơn thi

Thành viên Tuổi Học Trị
123doc.org

14