Nhân vật hề trong sự sáng tạo của Shkespeare

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP HỒ CHÍ MINH
_________________



Nguyễn Thị Minh Thư



NHÂN VẬT HỀ TRONG SỰ SÁNG TẠO
CỦA SHAKESPEARE

Chuyên ngành : Văn học nước ngoài
Mã số : 60 22 30


LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC


NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
PGS. LƯƠNG DUY TRUNG



Thành phố Hồ Chí Minh - 2009



LỜI CẢM ƠN

Tôi xin chân thành cảm ơn sự nhiệt tình giúp đỡ của Ban Giám Hiệu
Trường ĐHSP TP.HCM, phòng KHCN – SĐH, tập thể Thầy Cô khoa Ngữ
Văn cùng tất cả các bạn đồng học đã nhiệt tình giúp đỡ tôi trong quá trình
hoàn tất luận văn.
Tôi đặc biệt tỏ lòng biết ơn đối với PGS. Lương Duy Trung, người Thầy
đã tận tình hướng dẫn tôi trong quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn.
Tôi xin chân thành cảm ơn sự động viên, khích lệ của bạn bè và gia đình

trong suốt quá trình nghiên cứu.
Xin chân thành cảm ơn!

Tháng 8/2009
Nguyễn Thị Minh Thư



MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Trải qua gần năm trăm năm, những gì William Shakespeare để lại cho
chúng ta vẫn còn nguyên giá trị. Vốn sinh ra không phải trong gia đình có
truyền thống viết kịch nhưng kịch trường đã cám dỗ và biến ông thành một
nhà viết kịch vĩ đại. William Shakespeare đã từng thử viết thơ nhưng đến với
kịch, tên tuổi ông mới được định vị.Với khối lượng tác phẩm đồ sộ, William
Shakespeare đã chỗ đứng vững chắc trên kịch trường Anh nói riêng và kịch
trường thế giới nói chung. Kế thừa từ những đề tài sẵn có nhưng Shakespeare
bằng tài năng của mình đã m
ang lại cho kịch những nét đặc sắc mới mẻ, làm
mờ hẳn những kịch gia tiền bối.
Bước vào thế giới sân khấu của Shakespeare, diễn viên vẫn luôn bị hấp
dẫn bởi sự mới lạ, khán giả vẫn thích thú khi dường như thấy đâu đó bóng

dáng xã hội m
ình. Kịch William Shakespeare thực sự là tấm gương trung thực
để ta loại bỏ những thói xấu, phát huy những tính tốt trên con đường tự hoàn
thiện. Bên cạnh những bài học nhẹ nhàng mà sâu sắc, Shakespeare phơi bày
rõ thời đại Phục Hưng thời kì sau đó. Đủ mọi tầng lớp người với những thói
hư tật xấu lần lượt bước lên sân khấu với những phong cách
hoàn toàn khác
nhau. Điều này có thể giải thích được sự trường tồn của kịch phẩm
Shakespeare.
Tuy nhiên, chúng ta có thể học những bài học đạo đức ấy ở bất kì đâu:
tục ngữ, truyện cổ tích, truyện ngụ ngôn. Thực chất sự trường tồn của những
kịch phẩm của Shakespeare là do đâu? Theo chúng tôi, đó là vì những bài
học
đạo đức ấy luôn gắn liền với kiểu nhân vật mà nhân vật ấy không bao giờ bị
bỏ quên trong bất kì thời đại nào: nhân vật hề. Đương nhiên hề không lấy gì
xa lạ với bất kì ai. Nhưng hề đối với Shakespeare còn là chìa khóa để mở ra
nhiều phương diện khác của kịch. Vì vậy, chọn đề tài “NHÂN VẬT HỀ




TRONG SỰ SÁNG TẠO CỦA SHAKESPEARE”, chúng tôi muốn đi tìm
đặc điểm, vai trò và phong cách thể hiện nhân vật hề trên sân khấu của
Shakespeare. Đồng thời cũng muốn trả lời câu hỏi, liệu những bài học kinh
nghiệm mà William Shakespeare đưa ra cách đây gần năm trăm năm có còn
phù hơn đối với hiện tại?
Ở nước ta, William Shakespeare không còn xa lạ mặc dù ông đến Việt
Nam khá muộn. Tác phẩm được dịch ra vẫn còn ít do có sự khác biệt về văn
hóa, lịch sử, chính trị, quan điểm, lối sống… Năm 1964, nhâ
n dịp 400 ngày

sinh của Shakespeare, giáo sự Đặng Thai Mai nhấn mạnh yêu cầu tìm hiểu và
học tập Shakespeare. Trong đường chúng ta đi của Tố Hữu có nhắc:
Ôi nếu Shakespeare sống lại cùng ta
Có thể khác gì những bi kịch hôm qua?
Chúng ta chỉ mới được làm quen với 14 tác phẩm kịch Shakeapeare
thông qua bản dịch của Nhữ Thành, Đặng Thế Bính. Đào Anh Kha, Bùi Ý,
Bùi Phụng, Nguyễn Văn Sĩ, Thế Lữ, Dương Tường, Tuấn Đô, Hoàng Tố Vân,
Song Xuân….
Như vậy với chuyên luận này, chúng tôi hi vọng sẽ góp phần nhỏ và
o
việc hiểu và đánh giá đúng giá trị kịch phẩm Shakespeare. Qua đó, chúng tôi
có thể rút ra những bài học kinh nghiệm bổ ích cho bản thân nói riêng và mọi
người nói chung khi thâm nhập vào thế gới muôn màu của kịch. Khi chuyên
luận thành công, chúng ta sẽ có cái nhìn toàn diện hơn về kịch gia đại tài này.
Kịch gia cũng m
uốn mượn lời của nhân vật hề khi phơi bày thực trạng thời
đại mình để làm bài học cho chúng ta trong quá trình xây dựng hình tượng
bản thân và xã hội.
2. Mục đích nghiên cứu
Chọn đề tài “Nhân vật hề trong sự sáng tạo của Shakespeare”, chúng tôi
hướng đến các mục tiêu sau:




 Vì sao phải đến Shakespeare, hề mới được chính thức gọi là “nhân
vật hề”?
 Hề Shakespeare có đặc điểm gì mới mẻ so với hề truyền thống? Có
vai trò như thế nào?
 Shakespeare đã sáng tạo phong cách thể hiện hề trên sân khấu như

thế nào?
3. Lịch sử vấn đề
Shakespeare không xa lạ đối với độc giả Việt Nam. Đã có nhiều sách và
tài liệu ngiên cứu chuyên biệt với cái nhìn khá toàn diện về Shakespear
e.
Đối với các học giả phương Tây, chúng tôi thấy Robert Greene, cùng
thời với Shakespeare tỏ ra không thiện cảm lắm với Shakespeare. Ông viết
“Đừng tin vào kẻ lạ mặt đó, kẻ có trái tim hổ dữ dưới bộ mặt của một anh hề.
Hắn nghĩ rằng hắn có thể viết thơ tự do như bất cứ người nào trong quí vị và
như một bậc thầy trong mọi c
huyện”. Thêm vào đó ông giễu cợt “Hắn xem
mình như là người duy nhất có thể làm náo động kịch trường (Shake có nghĩa
là náo động, spear có nghĩa là giáo mác, đâm bằng giáo mác)”.
Trong Lịch sử sân khấu thế giới do tổ bộ môn lịch sử sân khấu nước
ngoài, Nguyễn Đức Nam dịch năm có đề cập tới nhân vật hề, đặc biệt là
Falstaff. “Khán giả say mê chàng hiệp sĩ Tanbot (Henry IV, phần I), bị lay
động bởi hình tượng Risot III. Fafstaff làm cho hai hình tượng này mờ nhạt
đi” [30, 69]. Ông là mảnh vụn của một giai cấp xưa đang tìm cách thích nghi
với giai cấp tư sản đang lên. “Đề tài này đi từ Me-du-on qua I-u-don và nhiều
người khác cho tới tận Shakespeare, người đã thể hiện nó một cách nghệ
thuật và hiện thực sâu sắc” [30, 26]. Falstaff nhại lại khi tuyên bố về cách
làm vua “ta phải nói năng có tình cảm, và điều này ta sẽ làm không kém vua
Cambi trong bi kịch”. Faftaff đã nhại giọng văn I-u-phu-do với hoàng tử
Henry “không phải cách tiêu phí thời gian của con mà ngay cả xã hội con




đang sống cũng khiến cho ngạc nhiên… Bạn bè giao du của mày làm bẩn mắt
thiên hạ…”. Bối cảnh Fafstaft là một phần cơ bản của bức tranh thời Phục

Hưng, “thời đại tan rã của các mối quan hệ phong kiến đã làm nảy sinh
không biết bao nhiêu là hình tượng đặc trưng lạ kì dưới bộ mặt của những
ông vua ăn mày, những tên lính đánh thuê hành khất, và những tay giang hồ
phiêu lưu đủ loại” [C.Mac và Anghen toàn tập, tập XXV, tr.260]. Henry IV
đấu tranh với bọn phong kiến ngang ngạnh, “đầu lợn” thường tụ tập ở quán
trọ. Họ đánh cướp lái buôn rồi ăn uống phung phí. Linh hồn của bọn người
này là Fafstaff, mà tật xấu nối dài thành một chuỗi những trò lố bịch. Ông
đam mê khoái lạc, tham ăn, che đậy sự hèn nhát bằng tính hỗn xược buồn
cười, sống chung với bọn thanh niên ngỗ nghịch, yếu đuối như đàn bà, lão
không đề ra nguyên tắc nào nhưng để có rượu mạnh, bữa ăn và tiền bạc thì lão
có thể làm mọi thứ không nguy hiểm. Các tác giả còn nhận xét “hề
Shakespeare ban đầu cũng chỉ mang tính hài hước. Về sau, hề tiêu biểu cho
một quan điểm nhất định về cuộc sống phản ánh khiếu hài hước và trí tuệ của
nhân dân” [30, 111]. Hề của Shakespeare là một nhân vật mang mặt nạ.
“Dưới cái mặt nạ bông đùa vui nhộn, Fool che dấu một trí tuệ phi thường.
Anh hiểu rõ và mạnh dạn nói ngay sự thật vào mặt vua. Sự sáng suốt của
nhân dân vang lên trong những câu ngạn ngữ, những lời đùa cợt, những bài
hát của anh” [tr.136]. Hề chính là bức tranh biếm họa của hiện thực đương
thời. Anghen đánh giá cao “tính sinh động và tính hiệu lực kiểu Shakespeare”
[C.Mac và Ph.Anghen toàn tập, tập XXV, tr.258]. Shakespeare đấu tranh với
nguyên tắc sáng tác kịch thời Trung Cổ, vốn đưa ra những qui tắc sáng tác hết
sức khắt khe. Shakespeare phá vỡ ranh giới giữa các thể loại kịch. Nhân vật
hề xuất hiện trong tất cả các thể loại kịch. Và hề không chỉ đơn thuần là người
chuyên phục vụ giải trí cho khán giả mà phải là nhân vật gắn liền với hiện
thực bát nháo, thời đại đảo điên. Vì thế, hề không tuân theo nguyên tắc nào:




phá vỡ mọi lề thói, trật tự đương thời. Ngôn ngữ hề khi thô sơ lúc trang nhã,

tính cách hề khi đơn giản lúc phức tạp. Tiếng cười của hề là tiếng cười đa
diện. Hề phản ánh những phút giây khủng hoảng trầm trọng của thời đại
Shakespeare. Cơ sở vĩ đại của Shakespeare chính là chân lí và bản thân cuộc
sống, do đó tất cả những gì ông viết ra đều chân chính và mạnh khỏe. Những
hiện tượng tiêu cực đều được gửi gắm trong những lời phát xét tối hậu của hề
(chữ dùng của Bakhtin).
Có những nhà nghiên cứu rất đề cao Shakespeare. Huygo nhận xét “Ở
trên Sêchxpia, không còn ai nữa… Chỉ riêng một mình ông ta, ông ta đã bằng
cả thế kỷ XVII đẹp đẽ của nước Pháp chúng ta và gần cả thế kỷ XVIII”. Lịch
sử sân khấu thế giới có nêu: trong một bức thư gửi cho Mác (ngày 19-12-
1873) Ăng Ghen viết: " Cái tên đốn mạt Rôđrich Bênêđich đã xuất bản một
cuốn sách dày cộp và khó ngửi, chống cái bệnh "sùng bái Sêchxpia" trong đó
hắn chứng minh hết sức tỉ mỉ rằng Sêchxpia không thể so sánh với các nhà
đại thi hào ở nước ta, cũng không thể sánh ngay được với các nhà thơ hiện
đại. Hình như là phải lật Sêchxpia khỏi đài kỷ niệm để bê cái đít to lớn của
Bênêđich lên mà đặt vào đó thì phải. Nhưng chỉ một màn thứ nhất của Những
người vợ vui vẻ ở Winxơ cũng t
hấy có nhiều sinh động và nhiều thực tế hơn là
toàn bộ văn học Đức. Chỉ riêng Laxơ và con chó Crab của y cũng còn hay
hơn tất cả những hài kịch Đức cộng lại".
Trong thư gửi cho Latxan ngày 16-4-1859 phê bình vở kịch Franxơ
Phôn Xickingen của ông ta, Mác viết: "Rõ ràng là lúc ấy anh nên Sêchxpia
hoá hơn nữa, còn bây giờ đây thì tôi nhận định rằng khuyết điểm lớn nhất của
anh l
à Sile hoá tức là biến nhân vật thành ra chỉ là những phát ngôn nhân
của tinh thần thời đại". Trước đấy một ngày ĂngGhen đã viết cho Latxan
cũng về vấn đề ấy: "Tuy vậy, theo tôi thì hình như tính cách của cá nhân
không những được diễn tả bằng việc mà cá nhân làm, mà còn bằng cách mà

cá nhân ấy làm việc đó nữa, mà về mặt này, thì nội dung tư tưởng của vở kịch
của anh có thể không bị tổn thương chút nào cả, tôi tin như thế nếu đặc tính
của các nhân vật được phân biệt và đối lập nhau một cách rõ rệt hơn nữa. Lối
thể hiện của người xưa bây giờ không đủ nữa, và ở đây tôi nghĩ, thì có lẽ
không khó khăn lắm, anh có thể chú trọng nhiều hơn đến tác dụng quan trọng
của Sêchxpia trong lịch sử ngành kịch".
Michael Alexander trong Lịch sử văn học Anh quốc, điểm
qua cuộc đời
với những vở kịch nổi tiếng của Shakespeare và khẳng định “hài kịch lẫn bi
kịch đều được Shakespeare miêu tả một cách tỉ mỉ” [27, 190]. Tác giả cũng có
đề cập tới các vai hề nhưng cũng chỉ điểm
qua một cách hết sức sơ lược
“Giấc mơ không rõ nguồn cơn của Bottom chính là chủ đề của vở kịch” [27,
191], “Fester là một trong những anh hề xuất sắc nhất của Shakespeare.
Henry VIII và James I giữ các anh hề trong cung để pha trò, những vị giáo
Hoàng cũng làm thế cho tới thế kỉ XVIII. Shakespeare biến anh hề này thành
nhân vật vừa pha trò vừa ca hát. Những khúc hát của Fester đều buồn” [27,
195]. Tác giả có nói tới thủ pháp gây cười đặc biệt khi sáng tạo các vai hề
“kiểu bộ đôi nhân vật đầu t
iên được nhìn thấy trong Richard II” [27, 198].
Tác giả còn nên lên những thành tựu của Shakespeare và những gì được cho
là quan điểm của Shakespeare.
Ferran Alexandri trong quyển Tên tôi là Shakespeare điểm qua cuộc
sống thăng trầm của Shakespeare bởi những chấn động của xã hội đương thời.
Ông viết “Các tác phẩm đã gặt hái nhiều thành công vì đã tạo cho công
chúng một không khí huyền bí và lạ lùng với những xung đột vừa gay gắt vừa
vui nhộn”, “cảm thấy mình giống như một diễn viên hài mua vui cho công
chúng. Nói cách khác, sân khấu là cuộc đời của tôi” [4, 29]

. Bản thân
Shakespeare cũng khẳng định các anh hề và diễn viên hài rất phổ biến trên
sân khấu thời đó “câu chuyện vui và lời bông đùa của họ có tác dụng làm đối




trọng với thứ ngôn ngữ văn hoa và hùng hồn của các nhân vật khác. Tác giả
thường xuyên cộng tác với William Kemp, diễn viên hề nổi tiếng nhất thời
đó” [4, 29]. Vào thế kỉ XIX, những vở kịch của Shakespeare được ông nhận
và trình diễn liên tục cho tới ngày nay, trở thành nguồn cảm hứng cho vô số
những thử nghiệm sân khấu vì nó truyền tải những hiểu biết sâu sắc về bản
chất con người, thông qua việc khắc họa đa dạng các nhân vật, trong đó có
nhân vật hề.
Đối với các nhà nghiên cứu Việt Nam, các ý kiến đểu nêu bật được tầm
quan trọng của kịch phẩm Shakespeare. Sách Văn học phương tây, phần viết
về Shakespeare của PGS. Lương Duy Trung điểm qua cuộc đời, sự nghiệp
sáng tác của Shakespeare và ca ngợi công lao to lớn của ông “một điểm nổi
bật t
rong phong cách hài kịch của Shakespeare là t
hể hiện hết sức sinh động
những nét tâm lí phổ biến cũng như những tính cách cá biệt… ông kết hợp
tính hiện thực với tính lãng mạn bay bổng” [4, 203]. Tác giả phân tích điểm
nổi bật nhất trong từng vở kịch của Shakespeare, cũng không quên nhắc tới
nhân vật chuyên gây cười: anh hề, như Fester “vai hề vui nhộn nhất của
Shakespeare từ trước tới bây giờ” [4, 207].
Trong chương trình THPT, ba kịch phẩm của Shakespeare được đưa vào
chương trình giảng dạy: Thương nhân thành Vơnidơ, Hamlet và Romeo và
Juliet… Lê Nguyên Cẩn trong quyển Tác giả tác phẩm nước ngoài trong nhà
trường, Wiliiam Shakespeare của NXB Đại Học Sư Phạm có nêu lên một vài

gợi ý phân tích ba tác phẩm này. Tác giả đề cập tới các sáng tạo nghệ thuật
của Shakespeare như “linh hồn của thời đại” [23, 19]. Trong đó có sáng tạo
nghệ thuật quan trọng mà Shakespeare đạt được là xây dựng được bối cảnh
Falstaff. “Lão là sản phẩm điển hình của một thời đại quá độ... Trong con
người lão xuất hiện cảm giác về sự tự do như là một đòi hỏi của cá nhân, thể
hiện một mặt qua sự đòi hỏi giải phóng khỏi mọi sự ràng buộc với giáo lí




truyền thống, mặt khác thể hiện bản chất tự nhiên của khát vọng tự do đòi hỏi
giải phóng khỏi chủ nghĩa cấm dục, chủ nghĩa khổ hạnh. Bản thân lão gắn
với năng khiếu hài hước. Lão tự tìm cho mình niềm an ủi trong tiếng cười
giễu cợt từ mọi phái và từ chính lão” [23, 26]. Tính chất này gắn với thời kì
chuyển mình của lịch sử. Về sau, Falstaff thay thế bằng nhân vật Pistol và
được đặt vào thế giới của tiếng cười khiến cho hiện thực nước Anh vui vẻ
càng thêm sâu sắc. Shakespeare hướng tới “tiếng cười trẻ trung và hồn nhiên
vang lên như khát vọng thôi thúc thời đại và sử dụng nhiều biện pháp gây
cười khác nhau” [23, 29]. Trong đó hề đã tạo được tiếng cười đặc biệt.
Trong Tuyển tập William Shakespeare của NXB Sân Khấu có khẳng
định quan điểm của Shakespeare kết tinh trong nhân vật hề “anh hề là đại
diện cho trí tuệ quần chúng” [48, 29]. Lúc nào anh hề xuất hiện là đòi hỏi nơi
khán giả một sự đánh giá hiện thực, sự suy nghĩ, lí giải thực chất của cuộc
sống, cần có những lời đúng với lẽ phả. Những lời của anh hề thướng làm
người ta đau xót hơn là làm
người ta cười “những chỗ mà anh hề hay những
nhân vật phụ xuất hiện thường không phải là những chỗ thừa như ghiều
người quan niệm mà đó là những chỗ quan trọng để hiểu sự đánh giá của tác
phẩm” [48, 30] cũng có nghĩa là khẳng định vai trò quan trọng của nhân vật
hề.

Mặc dù có nhiều ý kiến khác nhau nhưng hầu hết các nhà nghiên cứu
đều thừa nhận những đóng góp to lớn của Shakespeare. Tuy nhiên việc tì
m
hiểu về nhân vật hề trong kịch phẩm Shakespeare cũng chỉ được đề cập một
cách khái quát. Chúng tôi cũng đã tiếp thu những nhận xét hết sức quí báu.
Đào Anh Kha, Bùi Ý, Bùi Phụng trong Nghệ thuật và phong cách của
Shakespear có nhận xét sự xuất hiện của phương pháp xây dựng nhân vật của
Shakespeare là một hiện tượng quan trọng bậc nhất trong lịch sử của kịch.
Phương pháp hiện thực của ông lại có những điểm nổi bật mà các nh
à hiện




thực khác trong thời Phục hưng như Xecvantet, Rabơle không có.
Shakespeare là người đầu tiên nói đến số phận nhân dân, đưa nhân dân lên
sân khấu với tất cả tinh thần tự hào, trí thông minh sức sống dạt dào của họ.
Những nhân vật đều có một ý thức rõ rệt về nhiệm vụ của mình đối với tương
lai. Đặc biệt Shakespeare đã diễn tả đúng đắn được tinh thần lịch sử của thời
đại.
Những ý kiến đánh giá về kịch phẩm Shakespeare khá nhiều. Tựu trung
lại, các ý kiến đánh giá xoay quanh các vấn đề sau:
 Mục đích sân khấu “từ xưa đến nay vẫn là đưa ra một tấm gương
trước cuộc sống, ở đấy đạo đức có thể tự nhận ra mình, sự kiêu ngạo
có thể tự khinh bỉ mì
nh, và mỗi thế hệ, mỗi thời đại có thể đánh gi
á bộ
mặt và tính cách của nó” (lời Ham let, hồi II, cảnh 2). Shakepeare
khắc họa tất cả mọi hạng người trong xã hội một cách sinh động. Bài
học luân lí ngắn gọn với tư tưởng nhân dân sâu sắc thông qua vai hề

đưa ra cái nhìn mới mẻ về con người và thế giới khi lớn tiếng bênh
vực con người. Tài năng thể hiện các khám phá, phát hiện và dự báo
xã hội thông qua các nhân vật chức năng, trong đó có nhân vật hề.
 Shakespeare không khu biệt rạch ròi giữa các thể loại kịch. Ngôn ngữ
của Shakespeare là ngôn ngữ để diễn, đậm chất dân gian, với vốn từ
hết sức đồ sộ cũng l
à một trong những thành công về mặt nghệ thuật
của ông. Chỉ đến Shakespeare, kịch vươn lên tầm cao mới, đặc biệt là
bi kịch. So với các bậc tiền bối, Shakeseare đã tạo ra bước ngoặt đáng
kể về sự độc đáo và sáng tạo. Trong đó, nhân vật hề kết hợp hài hòa
nhuần nhuyễn giữa bi và hài, dân gian và bác học.
 Hề không tạo dựng hoàn cảnh nhưng có sự tác động rất lớn đến các
nhân vật khác. Hề là một điểm nhấn không kém
phần quan trọng để
hiểu kịch Shakespeare.




Như vậy, các nhà nghiên cứu đã có cái nhìn bao quát về nhân vật hề của
Shakespeare. Những tên tuổi lừng danh như Hamlet, Romeo, Juiliet, vua
Lear… vẫn luôn được nhắc tới trong khi những nhân vật phụ như anh hề thì
chưa được quan tâm đúng mức. Thực chất anh hề là người mang tư tưởng của
tác giả, là người mang quan điểm quần chúng. Do đó, để hiểu rõ hơn về kịch
phẩm Shakespeare, chúng tôi thiết nghĩ nên nghiên cứu từ kiểu nhân vật này.

Chính vì thế, đề tài NHÂN VẬT HỀ TRONG SỰ SÁNG TẠO CỦA
SHAKESPEARE được tiến hành. Chúng tôi hi vọng việc giải quyết đề tài này
góp thêm một cái nhìn mới trong việc thẩm định kịch phẩm Shakespeare.
4. Phạm vi nghiên cứu

Khi tiến hành đề tài này, chúng tôi tập trung vào các vấn đề sau:
 Đặc điểm và vai trò của nhân vật hề trong kịch phẩm Shakespeare.
 Nghệ thuật và phong cách thể hiện nhân vật hề trên sân khấu
Shakespeare.
5. Phương pháp nghiê
n cứu
Thuật ngữ phương pháp gốc từ HyLạp cổ “methodos” (con đường
nghiên cứu –con đường nhận thức), phương pháp đúng giúp đạt được những
mục tiêu đề ra một cách hiệu quả nhất. Becon ví phương pháp như “ngọn
đuốc soi đường cho người đi trong đêm tối” còn Hêghen thì ví như là “linh
hồn của đối tượng”.
Có nhiều phương pháp khác nhau nhưng sự phâ
n chia chỉ mang tính
tương đối bởi trong quá trình nghiên cứu có thể kết hợp nhiều phương pháp.
Để thực hiện đề tài này, chúng tôi sử dụng các phương pháp sau:
 Phương pháp nêu vấn đề: xác định được phạm vi nghiên cứu để giới hạn
lượng kiến thức, đòi hỏi có sự lựa chọn cân nhắc trong quá trìnhh sử
dụng phương pháp.




 Phương pháp lịch sử văn hóa: tiếp cận nhân vật như một khách thể xã
hội phát triển theo chiều dài văn hóa lịch sử, đòi hỏi phải xem xét nhân
vật ở trình độ phát triển.
 Phương pháp phân tích tổng hợp: công cụ khám phá, giải mã nhân vật.
 Phương pháp so sánh: đặt đối tượng trong mối quan hệ với các nhân vật
khác tạo điều kiện xác định rõ điểm “
hội tụ” và “tỏa sáng” của nhân vật.

Kịch phẩm Shakespeare và cuộc sống, một bên khái quát một bên cụ thể,
một bên là “thể” một bên là “dụng”. Nhân vật hề của Shakespeare trở thành
nhân vật động, giúp Shakespeare có thể đi sâu khám phá những ngõ ngách
nhỏ nhặt của bức tranh hiện thực vẫn được nhìn ngắm dưới mọi thời đại.




Chương 1 : MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÍ LUẬN

1.1. Hề - Nghệ sĩ của nền văn hóa mọi thời đại
1.1.1. Giải thích thuật ngữ
Hề trong Tiếng việt được dịch từ “clown” trong tiếng Anh.
Trong Từ điển bách khoa Wikipedia có nhắc tới “clown” đồng nghĩa với
“fool”. Họ là những diễn viên biểu diễn rất hài hước với loại trang phục rất
đặc biệt nhiều màu sắc. Họ thường trang điểm rất đậm,
mặc quần áo quá khổ,
mang giày rất lớn. Họ trình diễn những hành động ngộ nghĩnh và hài hước
theo nhiều cách khác nhau với mục đích chủ yếu là mua vui cho khán giả, đặc
biệt là trẻ con. Peter Berger có viết “họ có cái gì đó dường như điên rồ và
ngớ ngẩn, song khi nhìn họ ở một khía cạnh sâu xa hơn, chúng ta thấy bản
chất xã hội loài người trong đó”. Vì vậy, họ có vai trò quan trọng khi lấy
những đặc điểm t
hể lí của chính bản thân con người để trình diễn trên sân
khấu chứ không nhờ vào bất kì dụng cụ hỗ trợ nào khác. Điều này đòi hỏi tài
năng đặc biệt và không phải bất kì ai cũng có thể biểu diễn hề.
Trong Từ điển Oxford có nêu khái niệm “clown”, đồng nghĩa với các
khái niệm khác: comedian; jester, fool, zany, joker, comedian, comic,
humorist, wag, wit, numbskull, bonehead, knucklehead, fathead, birdbrain...
đề cập tới tất cả những người làm

trò, người chuyên gây cười, những người
chuyên làm chuyện điên rồ và những người che đậy sự khôn ngoan bằng
những hành động ngớ ngẩn.
Encyclopedia Britannica cho rằng hề là những nghệ sĩ gây cười trong
kịch câm, làm trò ở các rạp xiếc, nổi tiếng nhờ cách trang điểm, phục trang,
cách gây cười để giải trí. Người điên và người chuyên gây cười cũng có
những nét giống hề là họ hay thực hiện những hành động khác người. Tuy
nhiên, hề thường trình diễn trên sân khấu bằng cách bắt chước lại những công




việc thường nhật nhưng với phong cách mới mẻ, sinh động và hết sức tự
nhiên. Bằng hành động gần gũi của hề, khán giả có thể giải thích được ngụ ý
của những hành động đó. Đối với những người chuyên gây cười, họ thường
làm bất cứ việc gì chỉ với mục đích duy nhất là tạo ra tiếng cười sảng khoái
nên hành động mang tính chất khác người chứ không m
ang tính chất ngụ ý.
Những người điên trong truyền thống thì thường trình diễn những việc càng
khó hiểu hơn.
Hề như một nhân vật mang tính chất huyền thoại. Sân khấu hề giàu
tính trực quan và du diễn. Đó cũng là một thành phần của văn hóa dân gian.
Sân khấu hề là sân khấu toàn dân, sống theo qui luật tự do. Khi sân khấu còn
diễn là khán giả còn sống trong không khí của nó. Đó cũng là tinh thần, bản
chất của sân khấu hề dân gian. Bản thân cuộc sống diễn trò và t
rò diễn lại trên
sân khấu. Hề cũng chính là khán giả của sân khấu cuộc đời và là diễn viên thể
hiện cuộc đời trên sân khấu theo nguyên tắc tiếng cười.
1.1.2. Lịch sử hề
1.1.2.1 Đời sống dân gian

Những anh hề đầu tiên xuất hiện từ thời Hi Lạp – La Mã. Buổi diễn
đầu tiên năm 1000 tr. CN (theo Encyclopedia Britannica). Họ trình diễn trong
các nghi lễ nhà thờ, nơi chợ búa và các khu giải trí. Hề, điên lẫn những người
chuyên gây cười lúc bấy giờ đều được gọi là Zany. Vì vậy, Từ điển bách khoa
Wikipedia có nhắc tới “clown” đồng nghĩa với “fool” và “zany”.
Hi Lạp – La Mã tan rã. Nhân dân Hi La phải đi tha phương khắp nơi.
Họ đem
truyền thống hề đến các nước lân cận. Người dân trình diễn hề như
một phương thức để sinh tồn bởi cuộc sống ngày càng khó khăn hơn. Hề dần
dần mang tính chất
chuyên nghiệp và trình diễn lưu động khắp nơi. Vào
những năm 1500, commedia dell’arte ra đời. Zany là nhân vật chính. Họ phát
triển tài năng và trở thành những hề có tên tuổi mãi cho tới bây giờ, nhất là ở




Ý. Commedia ảnh hưởng từ những anh hề kì dị trong lễ hội carnavan tới
những vở kịch tôn giáo hoặc những nghi lễ thần bí, và bắt đầu từ những anh
hề lang thang nơi chợ búa. Hề ảnh hưởng rộng rãi nơi công cộng lẫn những
nơi đòi hỏi sự uy nghiêm.
Cuối Trung Cổ, mốt thời thượng là nuôi hề. Nhiều hề chuyên đi lưu
diễn trở thành hề trong nhà. Phong cách của hề lưu diễn có khi bắt chước theo
phong cách của hề trong nhà. Từ giữa t
hế kỉ XV, các hoàng gia Châu Âu
dùng hề điên để giải trí, gọi là các “Court Jesters”. Họ cũng là những người
biễu diễn xiếc với trang phục lòe loẹt và hết sức kì quặc.
Các hội hè càng không thể thiếu anh hề. Bên cạnh Carnavan còn có Hội
chàng ngốc, Hội con lừa, Hội tiếng cười Phục Hưng. Hề xuất hiện theo nghi
thức giả trang ngay cả trong ngày lễ tôn giáo. Một số truyện Ailen coi anh hề

tương đồng với giáo sĩ, (drui
- giáo sĩ và druith - anh hề). Nhưng điều này có
tính chất giễu nhại [18, 395] bởi hề vạch rõ tính hai mặt của con người. Hề
còn được phú cho khả năng có thể chữa được một số bệnh (theo quan niệm
của một vài dân tộc).
Hề có ở khắp mọi quốc gia và mọi thời đại. Hầu hết mỗi nền văn hóa
đều có hề. Có thể điểm qua một số tên tuổi hề nổi tiếng vượt thời gian:
 Auguste, Badin – hề gốc Pháp thời Trung Cổ
 Bobo – hề gốc Tây Ban Nha những năm
1500
 Buffoon, Cabotin – hề gốc Ý những năm 1500
 Chou – hề gốc Trung Quốc
 Excentrique –hề gốc Pháp chuyên độc diễn
 Fool, Gleeman – hề gốcAnh thời Trung Cổ
 Gracioso – hề gốc Tây Ban Nha cuối những năm 1500
 Hano – hề gốc Mỹ




 Harlequin – hề nổi tiếng từ hài kịch ứng tác và kịch pantomine (một
loại kịch câm thần thoại Anh)
 Jack Pudding – hề gốc Anh những năm 1600
 Jester, Joey, Jongleur – hề gốc Âu thế kỉ thứ chín
 Minnesinger – hề gốc Đức những năm1100-1400
 Narr – hề gốc Đức những năm 1600
 Pedrolino – hề nổi tiếng từ hài kịch ứng tác
 Pierrot – hề gốc Pháp
 Tram
p – hề gốc Mỹ

 Trickster – hề mang tính chất huyền thoại của nhiều nền văn hóa
 Vita và Vidusaka – hề gốc Ấn Độ
 Whiteface và Zany – hề gốc Ý
 Chú Tễu – hề Việt Nam
 Petorusks – hề gốc Nga
 Pusk – hề gốc Anh
 Vduchaka – hề gốc Ấn Độ
 Kagaro – hề gốc Thổ Nhĩ Kì
 Chàng Quách – hề gốc Trung quốc…
Mặc dù mỗi hề có một tên riêng song họ vẫn m
ang phong cách chung
của hề truyền thống. Mỗi hề lại tự sáng tạo phong cách hề đặc trưng cho riêng
mình.
1.1.2.2. Hề bước lên sân khấu
1.1.2.2.1. Sự hình thành các lớp hề
Kịch có ba loại hề cơ bản.
Whiteface (hề mặt trắng): Đây là loại hề cổ điển được nhớ tới trước
tiên khi nghĩ tới hề. Họ lưu diễn ở rạp xiếc, khá thông m
inh so với các loại hề
khác, là người đả phá xã hội gay gắt nhất, trở thành hề chống đối điển hình.




Whiteface lãnh đạo và tổ chức cho hề khác biểu diễn, sử dụng vẻ hề và vẻ
ngoài loắt choắt để khám phá bí ẩn trong con người. Tuy nhiên có khi
whiteface cũng là người chậm chạp, ngu đần, chọc giận kẻ khác hay tự làm
trò… để gây cười. Xuất hiện đầu tiên ở nhà hát kịch Hi Lạp, whiteface ban
đầu không trang điểm nhằm bộc lộ đặc điểm bản thân một cách trung thực.
Hiệu ứng ánh sáng thiếu thốn. Vì thế, nền trắng với những điểm đen trên mặt

phục vụ tốt cho việc nhận dạng hề, nên có tên là “whiteface”. Whiteface cũng
có thể tran
g điểm không theo phong cách truyền thống, trở thành auguste.
August (“hề” nhưng nghiêm): bắt nguồn từ Tom Belling, diễn viên Mỹ
trình diễn trong một rạp xiếc ở Đức. Lớp hề này thường khá lém lỉnh, am hiểu
sâu rộng, hỗ trợ rất lớn cho nhân vật chính và tạo ra những tình huống gây

cười. Họ ca hát, nhảy múa, làm đủ trò quăng ném đồ đạc. Whiteface và
auguste phối hợp rất ăn ý. Whiteface diễn hề quanh nhân vật chính, còn
auguste vụng về hơn nên diễn vai điên. Lớp hề này chủ trương vô chính phủ,
có tích cách khéo léo nhưng địa vị lại thấp hơn whiteface. August có khi được
gọi là hề xiếc.
Jester nổi tiếng ở tuổi trung niên nhờ cách pha trò mà không cần trang
điểm theo phong cách hề thuyền thống.
Tranh miêu tả jester đặt tại lối vào
của các lâu đài, chứng tỏ vai trò quan trọng của họ. Jester được nói đến trong
xã hội bộ tộc nguyên thủy. Jesters được cho là “tư duy” của Châu Âu Trung
Cổ bởi họ luôn sóng đôi với vua chúa. Các quốc vương hiểu rõ sự hữu dụng
khi giữ bên mình một người như thế. Tuy nhiên, jester không được hoàn toàn
miễn tội nên họ thường tranh luận trong sự cân nhắc và trở thành người diễn
vai điên. Truyền thống jester Anh kết t
húc khi Charles I bị lật đổ sau chiến
tranh dân sự và đất nước của những người theo Chúa không có chỗ thừa cho
jesters. Kịch Anh cũng chịu chung số phận và họ phải di chuyển sang Tân
Ireland. Ở Pháp và Ý, jester lưu diễn với hình thức kịch mới là commedia




dell'arte, nổi tiếng nhất là Punch và Judy. Jester kết thúc thực sự tại cách

mạng Pháp năm 1799. Họ được cho là anh hùnh về việc "làm sống lại truyền
thống cổ truyền vinh quang của hề dân gian".
April Fool’ Day, Carnavan là những ngày đặc biệt của hề. Hề diễn bằng
kịch câm, hát rong khắp phố, trình diễn các nền văn hóa dân gian. Với lối
phúng dụ đặc biệt của sân khấu, hề mua vui cho khán giả dưới nhiều hình
thức biểu diễn khác nhau.
1.1.2.2.2. Hề t
rên sân khấu Anh trước Shakespeare
Sự suồng sã đối với tôn giáo đã khuyến khích cho hề xuất hiện trong
kịch lễ thức. Khi đạt tới cái nhìn vượt thời đại, sự thật, chân lí, quan điểm cá
nhân không được hoan nghênh ở nhà thờ, nơi mà lẽ ra là mưu cầu hạnh phúc
cho mọi người. Ngược lại, nhà thờ chỉ tìm cách nâng cao uy quyền thông qua
những bài thuyết giáo. Kịch tiền hiện đại phục vụ cho kịch nghi thức chỉ
nhằm n
hấn mạnh đức tin. Thế kỉ XV – XVI, kịch luân lí xuất hiện. Ý nghĩa
không những thể hiện qua thiện thần và lời răn sau cùng mà mà cóm thể hiện
thông qua hề nhưng điều này chưa được công khai. Cải cách tôn giáo mang
lại nhiều đổi mới. Lẽ phải không chỉ được gói ghém trong những chuyện ngụ
ngôn mà có thể nói một cách công khai như Shakespeare đã nói “Hamlet mặc
chiếc áo choàng đen như thế nào thì triều đại James I cũng đen đúa như thế?
[27, 162].
Hề Anh bắt nguồn từ nhân vật Vice trong vở kịch huyền thoại, chú hề
tinh nghịch chơi khăm cả ma quỷ. Me-du-on là người đi trước thời đại bởi
những nhân vật hề ẩn dụ khi
kết hợp trò hề với motip tiểu thuyết. Các nghệ sĩ
hề ở Anh có thể trở thành những anh hề độc lập và đư
ợc giới thiệu ở các nước
khác như Pickelherring. Mỗi hề tạo phong cách không thể bắt chước. Richard
Tarlton nổi tiếng nhất bấy giờ với tài chế tác lại thơ người khác. Anh ta
chuyên diễn cho Nữ Hoàng xem tới lúc mất năm 1588. “Cũng những lời ấy,

nếu để người khác xướng lên thì chỉ có người vui tính nhất hơi mỉm cười còn
do ông xướng lên thì kẻ sầu não nhất cũng phải cười ha hả” [30, 200]. Anh ta
được cho là nguồn cảm hứng cho nhân vât Yorick trong Hamlet.
Trước Shakespeare, kịch Anh theo hai xu hướng:
 Chú trọng sự nhẹ nhàng, êm dịu với những tình cảm trắc trở, kết thúc
có hậu.
 Mô tả hận thù, khát vọng, cảnh rùng rợn đầy máu và nước mắt.
Hề thường l
à người đệm theo hai khuynh hướng này. Người đầu tiên
khoác áo tư tưởng cho hề là LyLy và Kyd. LyLy sáng tạo hài kịch cao cấp khi
đưa hài kịch ra khỏi phạm vi kịch hề. “Sự thành công của một câu chuyện
khôi hài nằm ở đôi tai nghe câu chuyện chứ không bao giờ ở cái lưỡi tìm nên
câu chuyện” (Rosaline nhắc nhở Biron - Đêm thứ 12). Bấy giờ, vua chúa và
Giáo hoàng vẫn thường giữ hề bên mình để pha trò. Các vở kịch của
Shakespeare hầu như không thiếu vắng anh hề, ngay cả trong bi
kịch.
Shakespeare biết kết hợp cả hai xu hướng nói trên, vân dụng và phát huy thế
mạnh của các bậc tiền bối thành phong cách riêng của mình với kiểu nhân vật
đa diện rất đặc trưng, xâm chiếm gần hết đất đai của văn chương Anh.
1.2. Quan niệm nhân vật hề của Shakespeare
Hề có thể là thằng đểu, thằng xỏ lá, kẻ lừa đảo, kẻ lêu lổng, ma cà
bông, thằng ranh con, thằng nhóc tinh nghịch, cận thần của v
ua … Có khi hề
xuất hiện trong nhiều cảnh để mua vui hoặc chỉ nói một vài câu nhưng đầy
sức ám ảnh. Hề Shakespeare có đặc quyền tự do ngôn luận. Cái khó nhất của
Shakespeare là làm sao có thể biến hề thành người môi giới giữa nhân vật với

nhân vật, giữa nhân vật với khán giả.
Bắt nguồn từ kịch câm Feast of Fool, hề Shakeapeare luôn biểu hiện
cho khán giả thấy t
hông thái kèm theo sự nhạo báng bất kính. Mỗi nhân vật




hề của Shakespeare có mối quan hệ mật thiết với các nhân vật hài sau này,
nhất là Arlecchino của hài kịch ứng tác.
1.2.1. Hề với tư cách là một “nhân vật”
Nhân vật là con người được miêu tả trong tác phẩm văn học bằng
phương tiện ngôn ngữ. Nhân vật có khi được dùng ẩn dụ để chỉ một hiện
tượng nổi bật trong tác phẩm chứ không phải là một nhân vật cụ thể nào.
Nhân vật được bộc lộ trong hà
nh động và quá trình hứa hẹn những điều xảy
ra, những điều chưa biết trong quá trình giao tiếp. Nhân vật là phương tiện
khái quát hiện thực. Qua nhân vật nhà văn muốn phản ánh đời sống. Chức
năng của nhân vật là khái quát quy luật cuộc sống con người, những suy nghĩ,
ước ao, kì vọng của con người cho nên nhà văn xây dựng nhân vật là thể hiện
những cá nhân nhất định và quan niệm đánh giá về cá nhân đó. Nhân vật là
phương tiện khái quát tính cách số phận c
on người. Qua đó nhân vật dẫn dắt
đến với đời sống xã hội. Nhân vật là quan niệm tính cách tư tưởng mà tác giả
muốn thể hiện.
Hề Shakespeare hội đủ các yếu tố trên. Hề kết hợp hài hòa giữa bi – hài
tạo đối trọng cho kịch. Hề không tạo dựng hoàn cảnh nhưng dẫn dắt hành
động và có ảnh hưởng tới các nhân vật khác. Hề thể hiện nghệ thuật trào lộng
điển hình của Shakespeare và là người mang tư tưởng quần chúng của tác giả.
Mỗi nhân vật hề, Sh

akespeare đặt ra hai yêu cầu:
 Ý nghĩa lí luận: Nhân vật hề phải khái quát những vấn đề trọng yếu
của cuộc sống và con người.
 Ý nghĩa thực tiễn: Hề phải gây ra một sự thức nhận nào đó nơi
khán
giả đối với thực tại đương thời.
Hề Shakespeare luôn chiếm cảm tình của khán giả và của các nhà phê
bình. Xuất hiện trong các hình thức khác nhau nhưng hề của Shakespeare có
thể chi thành hai loại:




 Clown, thuật ngữ chung để chỉ về những hề không bày tỏ sự thông
minh, trí tuệ có giới hạn, bị xem như là những vật cưng được chủ yêu mến.
Hề này xuất hiện với tần số thấp bởi mục đích của Shakespeare là trình bày
những chuyện gây cười với thái độ hờ hững vô tâm của hề nhằm điều hòa
không khí kịch.
 Fool hoặc jester, thuật ngữ chỉ những hề có tài năng đối đáp thông
m
inh. Mỗi lời là mỗi gai nhọn chĩa thẳng vào một nhóm người nhất định.
Loại này nổi bật có Touchstone (trong As you like it), Fester (trong Twelft
Night), Hề điên (trong King Lear)… Hề loại này là hình ảnh biếm họa của
nước Anh bấy giờ. Họ là tiềm ẩn của mỗi người công dân Anh biết nhìn vào
mặt trái của lịch sử. Nhiều hề thông thái nhưng thái
độ hết sức dửng dưng.
Bài nghiên cứu chỉ tìm hiểu loại hề thứ hai của Shkaespeare bởi họ
đóng góp rất lớn cho xã hội hề, thiết lập nên những qui luật trong văn hóa xã
hội bấy giờ. Bằng cách lập lờ đánh tráo, hề vi phạm những điều tối kị. Hề
diễn với mục đích chính là nhại lại những vấn đề cấp thiết trong xã hội h

oặc
hạ bệ những điều vênh váo, tư cao tự đại. Hề Shakespeare được huấn luyện
trên kịch trường và nổi tiếng nhờ phong cách ăn mặc, những câu bông đùa,
những bài hát, điệu nhảy, cách nói bỡn cợt… Với phương châm “không bao
giờ già”, mỗi hề Shakespeare là một phần trong xã hội hề.
Ngoài hai loại hề trên, Shakespeare còn sáng tạo những nhân vật mang
đặc điểm hề (cảnh sát Dogberry, bà nội trợ, nhũ mẫu Juli
et, anh bạn của
Romeo, kẻ lang thang …) Họ không trang điểm, giọng the thé; sử dụng kính,
râu ria, lông mọc trên nốt ruồi, mụn cóc, tai lớn, mái tóc kì dị, lối phúng dụ…
để làm trò với mục đích chủ yếu là điều hòa không khí kịch.
Hề Shakes
peare xuất hiện theo kết cấu: xuất hiện – đấu khẩu – màn phụ
- biến mất. Xét trên cả hệ thống hề thì có thể nhận thấy những nhân vật hề
xuất hiện cùng với sự phát triển tư tưởng của Shak
espeare.




Giai đoạn I (1590 - 1600): Hề Shakespeare mang tính lạc quan, sôi nổi
bởi bởi chính Shakespeare cũng đang tin vào cuộc sống và tương lai. Hề đôi
khi buồn nhưng vẫn toát lên không khí Phục Hưng yêu đời với những cảnh
cười sảng khoái. Những bài hát, những bài dân ca, những câu đố của hề cho
thấy xu hướng chung của kịch Châu Âu thế kỉ XVII. Cá nhân vẫn được quan
niệm như một cái gì đồng nhất và duy nhất theo “quan điểm hình học” của
Xm
irnop: con người cơ bản là tốt, cái tốt rồi sẽ chiến thắng cái xấu, chỉ cần
kêu gọi con người vứt bỏ cuộc sống ích kỉ. Đây là thời kì Shakeapeare gọi là
“nước Anh vui vẻ”. Các nhân vật hề trong giai đoạn này gồm:

 Falstaff trong Henriad VI, The Merry Wives of Windsor
 Miscellaneous Clowns trong Richard III
 Anh em
sinh đôi Dromio Syracuse và Dromio Ephesus trong The
Comedy of Errors
 Rustic Clowns trong Titus Andronicus
 Speed and Launce trong The Two Gentlemen of Verona
 Costard trong Love's Labour's Lost
 Hề gia đình trong Romeo and Juliet,
 Puck, Bottom
trong A Midsummer Night's Dream
 Philip Bastard trong King John
 Launcelot Gobbo trong The Merchant of Venice
 Dogberry trong Much Ado About Nothing
 Các công dân trong Julius Caesar
 Touchstone trong As You Like It
 Feste trong Twelfth Night
Giai đoạn II (1601 - 1608): Hề Shakespeare bắt đầu ngập chìm trong
không khí nặng nề, gần như là bế tắc. Hề đánh dấu một bước chuyển lớn




trong tư tưởng Shakespeare. Shakespeare đã đoạn tuyệt với ảo tưởng phong
kiến. Hề can đảm khi nhận thức rằng thời Phục Hưng đã chết, ảo mộng đang
tan rã trước sự tàn bạo và phũ phàng của thực tại. Hề trở thành con người của
quần chúng chứ không còn là “nhà nhân đạo kiểu thư phòng”. Chủ nghĩa
nhân đạo không biến thành chủ nghĩa yếm thế, bi quan nhưng phải võ trang

lại để nhìn vào con người sâu hơn, rộng hơn và đầy tính phê phán. Hề trở nên

sinh động hơn nhưng đượm vẻ chua chát và đòi hỏi khán giả phải tích cực
nhận thức vấn đề. Các vai hề trong giai đoạn này gồm:
 Những người đào huyệt, Yorick trong Hamlet
 Thersites trong Troilus and Cressida
 Lavache trong All's Well That Ends Well
 Grumio trong The Taming of the Shrew
 Pompey trong Measure for Measure
 Hề trong Othello
 Hề điên trong King Lear
 Hề gia đình trong Macbeth
 Điên trong Timon of Athens
Giai đoạn III (1609 – 1613): Lối kịch kiểu cách, đáp ứng thị hiếu của
quí tộc đã lấn lát bởi thế lực quân chủ tạm t
hời thắng thế. Hề Shakespeare tuy
vẫn mang sự phê phán sâu sắc về cuộc sống nhưng hề bị đẩy lùi vào xứ sở
không tưởng của huyền thoại. Đó là “một biện pháp để tồn tại” (Xm
irnop),
tin tưởng vào những giải pháp thỏa đáng trong tương lai vì cuộc sống trước
mắt không thể nào giải quyết được. Các vai hề giai đoạn này: Hề trong The
Winter's Tale, Trinculo trong The Tempest.
Một số hình ảnh của các anh hề trong kịch Shakespeare: