Tiểu thuyết Lê Lựu thời kỳ đổi mới

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP.HỒ CHÍ MINH
------------------------------



NGUYỄN THỊ HIỀN





TIỂU THUYẾT LÊ LỰU
THỜI KỲ ĐỔI MỚI





Chuyên ngành: Văn Học Việt Nam
Mã số: : 60.22.34





LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
PGS.TS: TRẦN HỮU TÁ






Thành phố Hồ Chí Minh - 2007

MỤC LỤC
LỜI CẢM ƠN

Trong suốt quá trình học tập, tôi đã nhận được sự hỗ
trợ tích cực và những điều kiện thuận lợi từ Phòng Đào Tạo
Sau Đại Học - Trường Đại Học Sư Phạm Tp. Hồ Chí Minh. Vì
vậy, đầu tiên, cho phép tôi được nói lời cảm ơn chân thành
nhất gửi đến quý thầy cô giáo, các cán bộ của Phòng Đào Tạo
Sau Đại Học - Trường Đại Học Sư Phạm Tp. Hồ Chí Mi
nh.
Đặc biệt, cho phép tôi gửi lời cảm ơn sâu sắc và chân
thành nhất đến PGS. TS Trần Hữu Tá. Thầy đã không quản
thời gian, công sức để tân tâm, tận tình, ân cần chỉ bảo, dẫn
dắt cho tôi trong suốt quá trình thực hiện và hoàn thành đề tài
luận án của mình.
Bên cạnh đó, tôi cũng xin được gửi lời cảm ơn đến
những bạn bè đồng nghiệp. Họ là những người luôn động viên
khích lệ tôi vững bước trên con đường m
à mình đã lựa chọn.
Cuối cùng, tôi xin nói lời cảm ơn Cha - Mẹ, người đã
sinh ra tôi, nuôi tôi khôn lớn. Người đã hướng dẫn, chỉ cho tôi
con đường đi đến thành công.



MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Văn học Việt Nam giai đoạn 1945 đến 1975 mang vẻ đẹp lãng mạn của những con
người sống vì lý tưởng mà những mất mát hy sinh chỉ góp phần làm cho ý chí, tinh thần
con người càng thêm rạng rỡ. Khi chiến tranh qua đi, con người mới kịp bình tâm nhìn lại

hiện thực khắc nghiệt mình đã trải qua với bao nhiêu nỗi niềm. Chiến tranh đã đi qua
nhưng vết thương về chiến tranh vẫn còn mãi.
Bước sang thời kỳ đổi mới, lịch sử dân tộc chuyển sang trang mới. Đất nước mở cửa
giao lưu với bạn bè thế giới và xây dựng cuộc sống hòa bình. Lúc này với tư tưởng nhìn
thẳng vào sự thật, đổi mới tư duy đã thúc đẩy nền văn học vốn đã chuyển mình nay nhanh
chóng đổi thay diện mạo.

Cuộc chiến đấu cho quyền sống của cả dân tộc đạt những thành
tựu vĩ đại. Đất nước hoàn toàn được giải phóng. Nhiệm vụ của cuộc chiến tranh giành độc
lập đã hoàn thành. Giờ đây, cuộc chiến đấu cho quyền sống của từng con người được đặt lên
hàng đầu. Do vậy, nền văn học đứng trước nhu cầu mở rộng hơn nữa trong việc phản á
nh
mọi mặt cuộc sống đa dạng và phức tạp. Tất cả những lý do trên chính là nguyên nhân của
khuynh hướng sử thi và cảm hứng lãng mạn nhạt dần, được thay thế bởi cảm hứng đời tư
thế sự. Các vấn đề về cuộc sống, giá trị đạo đức, ý thức dân chủ, về cái tôi ……đã trở thành
chủ đề nổi bật khiến cho văn học càng đổi mới mạnh mẽ. Người ta hình dung lại con người,
thay đổi cách miêu tả, sử dụng ngôn ngữ, giọng điệu mới.
Tất cả những điều nà
y chúng ta bắt gặp trên từng trang viết của các nhà văn. Họ trăn
trở tìm hướng đi mới cho con thuyền văn chương của mình. Có người lặng lẽ đối chứng lại
với những quan niệm sơ lược hoặc phiến diện một thời về thế sự, để từ đó nhằm đấu tranh
cho sự hoà
n thiện của mỗi con người trong thời đại mới như Nguyễn Minh Châu. Có người
suy ngẫm về quá khứ để nắm bắt nhịp thở của hiện tại như Dương Thu Hương...Có người
tìm đề tài trong những cái bề bộn phức tạp của hiện thực cuộc sống, đối thoại cùng người
đọc để tìm ra biện
pháp tháo gỡ như Nguyễn Khải, Nguyễn Mạnh Tuấn...Có người lại nhìn
nhận thực tại và đối chứng với quá khứ đau thương của một thời đạn bom khói lửa như Bảo
Ninh...Và cùng chung dòng chảy đó chúng ta bắt gặp Lê Lựu – một trong những cây bút đã
góp phần không nhỏ vào sự thay đổi nhanh chóng bộ mặt nền văn học Việt Nam lúc bấy

giờ.
Trước thực tế đầy biến động của lịch sử, những tiểu thuyết Thời xa vắng (
1984),
Chuyện làng Cuội (1991), Sóng ở đáy sông (1995) lần lượt ra đời như những bức tranh sinh


động, khắc hoạ chân thực chủ yếu những tháng ngày đầu đất nước trong thời kỳ đổi mới.
Tìm hiểu những tiểu thuyết kể trên, ta sẽ hiểu thêm về thể loại tiểu thuyết của một thời kỳ
văn học sôi động. Đồng thời qua đó, người viết muốn tìm hiểu những đóng góp của nhà văn
cho nền tiểu thuyết Việt Nam giai đoạn nà
y.
Tuy nhiên, trong phạm
vi cho phép của đề tài, luận văn chỉ tập trung nghiên cứu những
đặc điểm tiểu thuyết Lê Lựu thời kỳ đổi mới để nhằm hiểu một cách thấu đáo hơn phương
thức xây dựng tác phẩm, những đặc sắc trong việc miêu tả, nội dung hiện thực được phản
ánh và những nét riêng biệt của nhà văn so với các tiểu thuyết gia cùng thời. Từ đó, nhằm
khẳng định sự đóng góp của ông cho sự phát triển nền văn xuôi Việt Nam trong những năm
đổi mới.
2. Lịch sử vấn đề
Nghiên cứu về Lê Lựu đã có không ít ý kiến nhận xét, đánh giá của các nhà văn, nhà
phê bình văn học. Họ tìm đến với những tác phẩm và nhận thấy ở đấy những chiều kích
khác nhau của cuộc sống. Qua những tác phẩm ấy, người đọc không chỉ hình dung được bộ
mặt xã hội Việt Nam lúc bấy giờ mà còn cảm nhận một cách sâu sắc những biến chuyển
tinh tế nhất của đời sống tư tưởng con người thời đại. Vì vậy, tác
phẩm của nhà văn không
rơi vào khoảng không im lặng mà có thể nhận thấy, cùng với các cây bút văn xuôi lúc bấy
giờ như Nguyễn Minh Châu, Nguyễn Huy Thiệp, Bảo Ninh... Lê Lựu đã làm cho đời sống
văn học nước ta thêm phần sôi động.
Lịch sử văn học cho thấy, những nhà văn nào cà
ng được giới phê bình nghiên cứu

quan tâm, càng được bạn đọc chú ý. Và dù khen hay chê cũng đều khiến tác phẩm nổi tiếng
hơn, mọi người tìm đọc nó nhiều hơn m
à thôi. Lê Lựu là một trường hợp như vậy. Từ một
cây bút truyện ngắn, ông tìm cho mình một lối đi riêng. Với tác phẩm Mở rừng, Lê Lựu
bước sang địa hạt tiểu thuyết nhưng thành công của ông không phải ở đấy. Lê Lựu khẳng
định vị trí, tạo cho mình một thế đứng vững vàng trên văn đàn
nền tiểu thuyết hiện đại chính
là nhờ những tác phẩm về sau. Đặc biệt, người ta biết đến ông như một tiểu thuyết gia văn
xuôi hiện đại Việt Nam chính bởi Thời xa vắng và sau nữa là Chuyện làng Cuội, Sóng ở đáy
sông. Đã có hàng loạt bài nghiên cứu về tác phẩm Lê Lựu như: "Tiểu thuyết đầu tiên của
một cây bút viết truyện ngắn" của Phong Vũ, "Mỗi người phải chịu trác
h nhiệm về nhân
cách của mình" hay "Hỏi chuyện tác giả, tìm hiểu tác phẩm" trong báo Văn nghệ tháng 12-
1986, " Thời xa vắng - Một tâm sự nóng bỏng " của Lê Thành Nghị, "Chuyện phiếm với anh
Sài" của Hồng Vân, "Nghĩ về một Thời xa vắng" của Thiếu Mai, "Nhu cầu nhận thức lại


thực tại qua một Thời xa vắng" của Nguyễn Văn Lưu, "Đọc " Thời xa vắng" của Lê Lựu"
của Hoàng Ngọc Hiến, "Suy tư từ một "Thời xa vắng" của Nguyễn Hoà, "Một đóng góp vào
việc nhận diện con người hôm nay" của Vương Trí Nhàn, "Lê Lựu và Ranh giới" của Lê Tất
Cứ, "Khuynh hướng triết lý trong tiểu thuyết - Những tìm tòi và thể nghiệm" của Nguyễn
Ngọc Thiện, "Một giờ với nhà văn Lê Lựu" của Nguyễn Hữu Sơn, "Văn chương cũng như
vợ con - nhiều lúc chán lắm nhưng không bỏ được" của Bùi Việt Sĩ, "Hình tượng người
nông dân và nhà văn đô t
hị" của Nguyễn Thu Hằng, "Lê Lựu - Thời xa vắng " của Đinh
Quang Tốn, "Lê Lựu - Chân dung văn học" của Trần Đăng Khoa...Và tất cả những bài viết
này đư
ợc chính Lê Lựu tập hợp lại trong cuốn Tạp văn của mình.
Thông qua những bài viết dà
nh cho Lê Lựu, ta thấy các nhà nghiên cứu rất trân trọng

những thành công và phát hiện những đóng góp không nhỏ của ông trong việc đổi mới nền
văn học đương đại. Bên cạnh đó, họ cũng thẳng thắn đưa ra những nhận xét về nghệ thuật
viết văn của tác giả. Dư luận khen cũng nhiều nhưng chê cũng có. Nhà nghiên cứu Đinh
Qua
ng Tốn từng cho rằng: “Nếu trong tổng số sáu trăm hội viên Hội nhà văn Việt Nam, cứ
mười người chọn lấy một người tiêu biểu thì Lê Lựu là một trong tổng số 60 nhà văn ấy.
Nếu về văn xuôi hiện đại, chọn lấy ba mươi tác phẩm, thì có mặt Thời xa vắng” [104, tr.
663]
.
Hay những nhận xét khá sắc sảo của Trần Đăng Khoa dà
nh cho tác phẩm Thời xa vắng
chẳng hạn. Tác giả vừa khẳng định những thành tựu về nội dung, nghệ thuật đồng thời chỉ
ra những hạn chế. Ông cho rằng “Với ba trăm trang sách, tiểu thuyết "Thời xa vắng" đã ôm
chứa một dung lượng lớn. Đấy là một chặng đường lịch sử oai hùng. Chặng đường ba mươi
năm, từ buổi lập nước đến lúc giải phóng xong t
oàn bộ đất nước” [104, tr. 674]. Hay : “Thời
xa vắng" ra đời có tiếng vang lớn, vượt quá sức hình dung của người đẻ ra nó. Xét về mặt
nghệ thuật, cuốn sách không có gì cách tân, tìm tòi, lối viết rất cũ, tốc độ truyện chậm, hơi
văn ở phần một và phần hai hình như lạc nhau, không liền mạch. Có cảm g
iác như đấy là
hai cuốn tiểu thuyết cùng một nội dung gộp lại.” [104, tr. 678]. Bên cạnh những ý kiến ấy,
trên báo Văn nghệ tháng 12.1986 trong bài "Vài cảm nghĩ sau khi đọc Thời xa vắng", có nhà
nghiên cứu đã mạnh dạn khẳng định: "Thời xa vắng với độ dày hơn ba trăm trang chia làm
ba phần. Bố cục của cuốn sách tương đối hợp lý, đặc biệt là phần một và phần hai viết khá
thành công. Điều đá
ng bàn và cần bàn là ở phần kết của tác phẩm" [104, tr. 541]. Dù khen
hay chê thì hầu hết các nhà nghiên cứu đều phải công nhận "Tiểu thuyết Thời xa vắng của
Lê lựu phản ánh sinh động và chân thực quá trình chuyển biến trong cách nhìn nhận đánh

giá lại hiện thực...Sự phản ánh chân thực, sinh động cái hoàn cảnh nhào nặn nên con người
đó, sự nín chịu nhẫn nhục và vùng vẫy cuống cuồng, những thay đổi trong tâm lý và hành
động của anh ta đã được Lê Lựu dựng lại rất sinh động, đã lôi cuốn mạnh người đọc, gợi ra
những liên tưởng có ý nghĩa xã hội mà hiện nay mọi người đang rất quan tâm...Thời xa vắng
phản ánh khá sâu sắc một giai đoạn của tâm
lý nông dân, giai đoạn vùng lên, hoà theo, nhập
thân hoàn toàn vào đời sống của một xã hội mới" [104, tr. 588- 589].
Đến với những trang viết của Lê Lựu, mỗi người đọc đều cảm thấy sự cuốn hút đặc
biệt. Những nhân vật
trong truyện vừa đáng thương vừa đáng giận. Những con người ấy
hiện lên trên trang viết đầy bi kịch. Những bi kịch do xã hội mang lại và những bi kịch do
chính họ tạo ra. C
húng ta vừa thương vừa giận Giang Minh Sài trong Thời xa vắng, Núi
trong Sóng ở đáy sông và ngay cả sự tha hoá trong con người của Lưu Minh Hiếu trong
Chuyện làng Cuội. Mỗi người đọc tuỳ thuộc vào những tiêu chuẩn thẩm mỹ riêng mà có
cách tiếp nhận tác phẩm ở những chiều kích khác nhau. Tác phẩm Lê Lựu ra đời lúc bấy giờ
thực sự đã góp phần làm cho đời sống văn học Việt Nam thêm sôi động. Điều nà
y được Lê
Hồng Lâm nhận định: “Ông Lê Lựu từ khi được bạn đọc chú ý, hễ cứ viết ra cuốn nào là
gây dư luận cuốn đó. Có cuốn nổi tiếng bởi bản thân nội dung đặc sắc, nó đi vào mạch ngầm
trong tâm tư tình cảm nhân vật như Thời xa vắng, có cuốn nổi tiếng bởi … tai tiếng
(Chuyện làng Cuội), lại có cuốn mãi vài năm
sau khi lên phim mới nổi đình nổi đám kéo
theo đó là tai bay vạ gió như Sóng ở đáy sông.” [104, tr. 708].
Nhìn chung, qua các bài viết trên các báo và tạp
chí, có thể nhận thấy tiểu thuyết Lê
Lựu cả về nội dung và hình thức nghệ thuật thời kỳ đổi mới đã được giới nghiên cứu quan
tâm, xem xét khá sâu sắc. Họ đã chỉ ra những cái hay, cái đẹp cũng như những sai sót, hạn
chế của nhà văn thể hiện trên trang viết
. Tuy nhiên các bài nghiên cứu hầu như tập trung

xoay quanh tác phẩm Thời xa vắng hoặc là viết về từng tác phẩm cụ thể chứ chưa có một
bài nào hay một công trình nghiên cứu nào tìm hiểu một cách toàn diện về tiểu thuyết Lê
Lựu thời kỳ đổi mới mà cụ thể là bộ ba tác phẩm: Thời xa vắng, Chuyện làng Cuội, Sóng ở
đáy sông.
Với bài "Mỗi người phải chịu trách nhiệm về nhân cách của mì
nh" (Văn nghệ tháng
12- 1986), người viết đã chỉ ra những bi kịch mà Sài phải gánh lấy không những do hoàn
cảnh mang lại mà "mỗi người phải tự chịu trách nhiệm về chính nhân cách của mình, cuộc
đời mình".


Qua một số bài nghiên cứu như: "Thời xa vắng - Một tâm sự nóng bỏng " của Lê
Thành Nghị, "Nghĩ về một Thời xa vắng" của Thiếu Mai, "Nhu cầu nhận thức lại thực tại
qua một Thời xa vắng" của Nguyễn Văn Lưu, "Suy tư từ một " Thời xa vắng" của Nguyễn
Hoà..., các tác giả lại chỉ ra một cách sâu sắc về sự mới mẻ của Lê Lựu. Đó c
hính là đặt ra
vấn đề nhận thức lại một "thời xa vắng" - một thời "sống hộ", "yêu hộ". Đồng thời họ đều
cùng không đồng tình với cách kết thúc truyện của nhà văn. Thiếu Mai cho rằng "Cuối
cùng là phần kết. Đọc đến đây tôi cảm thấy tác giả mệt rồi, hụt hơi rồi. Thế nhưng dường
như anh quá thương cảm cho số phận nhâ
n vật của mình nên không nỡ để cho nó lơ lửng,
mà phải tìm cho nó một hướng đi ổn định. Nhưng chính cái hướng đi này, theo sự suy
nghĩ của đa số người đọc thì lại không ổn, không phù hợp với nhân vật Sài của anh" [104,
tr. 584].
Trong bài "Đọc "Thời xa vắng" của Lê Lựu", H
oàng Ngọc Hiến lại nhìn thấy đề tài
"người nhà quê và đô thị", t
hấy được "người nhà quê vĩ đại" qua anh cu Sài. Cùng chung
cách đánh giá này có bài viết "Hình tượng người nông dân và nhà văn đô thị" của Nguyễn
Thu Hằng.

Ở bà
i "Một đóng góp vào việc nhận diện con người hôm nay", Vương Trí Nhàn đã
chỉ ra những đóng góp cũng như hạn chế về mặt nội dung và nghệ thuật của nhà văn.
Qu
a "Lê Lựu - Thời xa vắng", Đinh Q
uang Tốn lại đi khá sâu về sự nghiệp và hoàn
cảnh sáng tác. Còn trong bài "Lê Lựu - Chân dung văn học", Trần Đăng Khoa đi sâu hơn
về nghệ thuật của Thời xa vắng.
Bài viết "Tiểu T
huyết Lê Lựu thời kỳ đổi mới" của Đỗ Hải Ninh cũng đã nêu ra được
những nét khái quát nhất về tiểu thuyết của Lê Lựu thời kỳ đổi mới, t
uy nhiên tác giả lại
không đi vào phân tích cụ thể.
C
hính vì vậy, qua công trình nghiên cứu "Tiểu thuyết Lê Lựu thời kỳ đổi mới", cụ thể
là bộ ba tác phẩm Thời xa vắng, Chuyện làng Cuội , Sóng ở đáy sông, chúng tôi mong sẽ
có một cái nhìn khái quát, toàn diện hơn để từ đó không chỉ làm rõ những đặc điểm về tiểu
thuyết Lê Lựu mà đồng thời còn chỉ ra những đóng góp của nhà văn c
ho nền tiểu thuyết
hiện đại Việt Nam.
3. Giới hạn phạm vi nghiên cứu
Trong luận văn này, từ việc lấy những đặc điểm tiểu thuyết làm cơ sở, chúng tôi tiến
đến tìm hiểu những đặc điểm nền tiểu thuyết Việt Nam thời kỳ đổi mới. Và từ đó, chúng tôi
hướng đến tìm hiểu những đặc điểm tiểu thuyết của Lê Lựu ở giai đoạn này. Dựa vào đặc


điểm thể loại, dựa vào tác phẩm chúng tôi cố gắng chỉ ra những đặc điểm, những ưu thế
riêng biệt, những chuyển biến về quan niệm con người, những trăn trở tìm tòi…trên những
trang viết của tác giả. Do đó, luận văn sẽ không đi vào toàn bộ tác phẩm của ông mà chỉ
dừng lại ở bộ ba tác phẩm thời kỳ đổi mới, đó là: Thời xa

vắng (1984) Chuyện làng Cuội
(1991), Sóng ở đáy sông (1995).
4. Phương pháp nghi
ên cứu.
4.1. Phương
pháp lịch sử – xã hội
Văn học là bức tranh s
inh động nhất về đời sống hiện thực. Văn học nói chung và tiểu
thuyết của Lê Lựu nói riêng mang hơi thở chung của thời đại. Chính vì vậy, không xem xét
đến yếu tố hiện thực, đặc biệt đấy lại là nhiệm vụ do đại hội Đảng lần t
hứ VI (1986) đề ra
thì không thể nào thấy được sự tất yếu phải thay đổi, phải chuyển hướng của văn học nghệ
thuật trong giai đoạn này. Sử dụng phương pháp lịch sử xã hội sẽ giúp cho việc lý giải
những cơ sở thực tiễn và nguyên nhân sự chuyển hướng của nghệ thuật trong tác phẩm của
Lê Lựu.
4.2. Phương
pháp so sánh
Văn học chịu sự chi phối trực tiếp và hết sức mạnh mẽ của hoàn cảnh xã hội. Sự
chuyển biến đổi mới của văn học gắn với quá trình vận động đổi mới đang diễn ra trên toàn
xã hội. Việc sử dụng phương pháp so sánh (lịch đại, đồng đại) giúp chúng tôi có điều kiện
so sánh sự chuyển hướng nghệ thuật của Lê Lựu trong thời kỳ đổi mới cũng như những
điểm nổi trội đặc sắc của tiểu thuyết Lê Lựu so với tiểu thuyết của các tác giả cùn
g thời.
4.3. Phương pháp phân tích
Muốn làm
rõ những đặc điểm tiêu biểu về nội dung - nghệ thuật của tiểu thuyết Lê
Lựu thì không thể không tìm hiểu, đào sâu tác phẩm. Sử dụng phương pháp này sẽ giúp
chúng tôi đi sâu khám phá mọi cung bậc tình cảm, d
iễn biến tâm lý của nhân vật cũng như
những tìm tòi trăn trở của nhà văn trên từng trang viết.

5. N
hững đóng góp của luận văn
Qu
a những bài viết về Lê Lựu, chúng tôi thấy hầu hết các nhà nghiên cứu đã chỉ ra
được những đặc trưng nghệ thuật, những đóng góp cũng như một vài điểm yếu trên từng
trang viết của ông. Tuy nhiên chưa có một công trình nào mang tính tổng hợp về những
đóng góp của Lê Lựu cho nền văn học Việt Nam thời kỳ đổi mới. Do vậy, với công trình
nghiên cứu này, chúng tôi cố gắng nhìn nhận,
xem xét, để khái quát những đặc điểm nghệ


thuật tiểu thuyết của Lê Lựu thời kỳ đổi mới mà cụ thể là bộ ba tác phẩm: Thời xa vắng,
Chuyện làng Cuội, Sóng ở đáy sông để từ đó khẳng định vị trí, vai trò của nhà văn trong
sự vận động của nền tiểu thuyết Việt Nam thời kỳ đổi mới.
6. Cấu trúc luận văn
MỞ ĐẦU:
1. Lý do chọn đề tài.
2. Lịch sử vấn đề.
3. P
hạm vi nghiên cứu.
4. P
hương pháp nghiên cứu.
5. N
hững đóng góp của luận văn.
6. Cấu tr
úc luận văn.
Chương
1: Lê Lựu và nền tiểu thuyết Việt Nam đương đại.
1.1. Tiểu thuyết Việt Nam trước thời kỳ đổi mới.

1.
2. Tiểu thuyết Việt Nam thời kỳ đổi mới.
1.
2.1. Cơ sở thực tiễn của công
cuộc đổi mới văn học nghệ thuật.
1.
2.2. Tiểu thuyết Việt Nam thời kỳ đổi mới.
1.
3. Quan điểm nghệ thuật và sự nghiệp sáng tác văn học của Lê Lựu.
1.
3.1. Quan điểm nghệ thuật.
1.
3.2. Sự nghiệp sáng tác.
Chương 2
: Sự đổi mới cảm hứng nghệ thuật của Lê Lựu trong bộ ba tác phẩm
Thời xa vắng, Chuyện làng Cuội , Sóng
ở đáy sông
2.
1. Cảm hứng bi kịch thay thế cho chất sử thi và cảm hứng ngợi ca.
2.
1.1. Khái niệm cảm hứng - Cảm hứng bi kịch.
2.
1.2. Cảm hứng bi kịch trong văn học Việt Nam trước và sau thời kỳ đổi mới.
2.
1.3. Cảm hứng bi kịch thay thế cho chất sử thi và cảm hứng ngợi ca - những
biểu hiện cụ thể trong bộ ba tiểu thuyết Thời xa vắng - Chuyện làng Cuội
- Sóng ở đáy sông.
2.
1.3.1. Bi kịch do hoàn cảnh.
2.

1.3.2. Bi kịch trong bản thân mỗi cá nhân.
2.
2. Sự nhận thức lại hiện thực trong "Thời xa vắng; Chuyện làng Cuội; Sóng ở đáy
sông".
2.
2.1. Nhận thức quan niệm duy ý chí.


2.2.2. Nhận thức chân thực những khía cạnh khác nhau của hiện thực trong xã
hội lúc bấy giờ.
2.
2.2.1. Nhận thức chân thực những hạn chế của đường lối chính sách.
2.
2.2.2. Nhận thức thực trạng của sự bao che, cho qua.
2.
2.2.3. Nhận thức chân thực về lối sống thực dụng, ích kỷ, sự biến chất
tha hóa của con người trong xã hội hiện đại.
2.
2.2.4. Nhận thức hiện thực ở nông thôn.
Chương
3: Những nỗ lực hiện đại hoá thể loại tiểu thuyết của Lê Lựu
3.
1. Kết cấu truyện.
3.
1.1. Thủ pháp đồng hiện.
3.
1.2. Hiện tượng phân rã cốt truyện.
3.1.3. Tình huống truyện.
3.
1.4. Kết thúc truyện.

3.
2. Giọng điệu trần thuật.
3.
2.1. Giọng điệu hài hước, trào tiếu.
3.
2.2. Giọng triết lý, ngậm ngùi xót thương.
3.
2.3. Giọng phê phán, lên án tố cáo.
KẾT LUẬN.
TÀI LIỆU THAM KHẢO.
PHỤ LỤC.
1. Tóm
tắt tiểu thuyết Thời xa vắng
2. Tóm
tắt tiểu thuyết Sóng ở đáy sông
3. Tóm
tắt tiểu thuyết Chuyện làng Cuội.


Chương 1:
LÊ LỰU VÀ NỀN TIỂU THUYẾT VIỆT NAM
ĐƯƠNG ĐẠI


1.1. Tiểu thuyết Việt Nam trước thời kỳ đổi mới
Dân
tộc ta có truyền thống thơ ca, thành tựu chủ yếu của văn học Việt Nam trước
đây chính là thơ ca. Đầu thế kỷ XX, nhất là giai đoạn 1930 –1945 với sáng tác của nhóm
“Tự lực văn đoàn” và các nhà văn hiện thực chủ nghĩa, nền tiểu thuyết mới thực sự hình
thành và phát triển theo hướng hiện đại. Sau cách mạng tháng Tám 1945, phải đến những

năm 50
tiểu thuyết mới tiếp tục phát triển.
Chúng ta nhận t
hấy, nền văn học sau Cách mạng tháng Tám, dưới sự lãnh đạo của
Đảng được viết với khuynh hướng sử thi và cảm hứng lãng mạn theo yêu cầu của lịch sử.
Cùng với các thể loại văn học khác, tiểu thuyết giai đoạn này mang tính cổ vũ, động viên,
tuyên truyền hướng tới mục tiêu cao cả nhất: tất cả cho
chiến thắng. Và nó đã theo kịp
bước tiến của cuộc kháng chiến, phản ánh được những tình cảm lớn của thời đại, những
cái đẹp, cái mới, cái anh hùng cao cả.
Do
vậy, khám phá và khẳng định chủ nghĩa anh hùng cách mạng là một trong những
yêu cầu của nền văn học Việt Nam. Cho nên, hình tượng nổi bật là hình tượng cả dân tộc
ra trận.
Bên cạnh đó, những bức tranh rộng lớn của cuộc kháng chiến được tái hiện hào
hùng. Những nhân vật tích cực tiêu biểu cho cái đẹp, cao cả, anh hùng.....được trình bày
với cảm hứng lãng mạn của thời đại được đặc tả hầu hết trên các trang viết. Hình ảnh con
người được thể hiện chủ yếu là con người trong ý thức trách nhiệm với công dân, cộng
đồng, lịch sử.
Có
thể thấy những thành tựu của nền văn học giai đoạn này nói chung và tiểu thuyết
nói riêng rất đáng
để cho chúng ta tự hào. Nền văn học ấy sinh ra và lớn lên trong khói lửa
chiến tranh nhưng lại không kém phần rực rỡ. Nó là sự kết tinh và phát huy cao độ của
lòng yêu nước, của ý chí dũng cảm và tâm huyết. Tất cả những đặc điểm ấy chúng ta bắt
gặp trên những trang tiểu thuyết Hòn Đất của Anh Đức, Rừng U Minh của Trần H
iếu
Minh, Gia đình má Bảy của Phan Tứ, Cửa biển của Nguyên Hồng, Dấu chân người lính
của Nguyễn Minh Châu....

Nhìn vào nền văn học lúc bấy giờ, chúng ta thấy: "Về cơ bản chúng ta đã xây dựng
được một nền văn học nghệ thuật xã hội chủ nghĩa..."[17]. Mặc dù vậy, bên cạnh những
thành công, tiểu thuyết giai đoạn này vẫn còn những hạn chế. Tuy nhiên, nhược điểm
đồng thời là đặc điểm ấy được quy định bởi hoàn cảnh lịch sử xã hội. Bởi vì văn học dù ở
giai đoạn nào cũng phải phản á
nh hiện thực cuộc sống, mà hiện thực xã hội chủ yếu lúc
bấy giờ chính là chiến tranh. Do yêu cầu của thời đại cách mạng, văn học phải phản ánh
kịp thời, ca ngợi chủ nghĩa anh hùng toàn dân, hướng tới miêu tả cái đẹp, cái cao cả...Lúc
bấy giờ, cả nước lên đường đánh giặc, cả nước làm văn nghệ th
eo đường lối "kháng chiến
hoá văn hoá, văn hoá hoá kháng chiến" .Với khuynh hướng sử thi và cảm hứng lãng mạn,
văn học giai đoạn ấy đã xây dựng những hình tượng sáng ngời chưa từng có trong lịch sử
dân tộc "chẳng những để làm gương mẫu cho chúng ta ngày nay mà còn để giáo dục con
cháu ta đời sau" như lời chủ tịch Hồ Chí Minh đã dạy. Gạt ra ngoài những gì thuộc về
riêng tư không có lợi cho
cộng đồng, tiểu thuyết giai đoạn này qủa đã làm tròn sứ mệnh
thiêng liêng của "một nền văn học chống đế quốc".
Những sáng tác của Nguyên Ngọc, Nguyên Hồng, Nguyễn Văn Bổng, Anh Đức,
Nguyễn K
hải, Nguyễn Đình Thi, Nguyễn Minh Châu... đã tạo nên những hình tượng đẹp,
có chiều sâu về: bộ đội, thanh niên xung phong, phụ nữ, phụ lão... Văn học phản ánh đủ
mọi tầng lớp nhâ
n dân và miêu tả phẩm chất cơ bản của con người lúc bấy giờ là lòng yêu
nước và căm thù giặc sâu sắc. Phong cách phản ánh hiện thực ấy đã ghi nhận những nét
đẹp rực rỡ của đất nước và con người Việt Nam trong khói lửa. Theo Trần Đình Sử trong
"Mấy vấn đề quan niệm của văn học Việt Nam thế kỷ XX" thì "Đấy không phải là vẻ đẹp
cổ xưa h
ay ước lệ của thơ văn cổ, không phải cái đẹp đìu hiu, vắng vẻ lạnh lùng cô đơn
như Thơ mới, hay dáng vẻ khổ sở, tủi nhục trong văn học hiện thực phê phán trước năm

1945, mà là vẻ đẹp hào sảng, khoẻ khoắn, thô ráp của con người "rũ bùn đứng dậy sáng
loà". Do đó, sự hy sinh và cái chết càng làm cho họ hoá thân vào cộng đồng bất tử, khiến
nỗi đau vút lên hoá thành sự hy sinh cao cả.
Như vậy, cảm hứng chủ đạo của tiểu thuyết thời kỳ này là cảm hứng lãng mạn các
h
mạng. Gạt ra ngoài những vướng bận đời thường, những nỗi buồn cá nhân, vượt lên trên
những hy sinh mất mát, văn xuôi giai đoạn này phản ánh khí thế hào hùng, niềm hân hoan
sảng khoái, những chiến công hiển hách vang dội...hướng con người về phía ánh sáng và
tương lai. Có thể nhận t
hấy, do hoàn cảnh chiến tranh chi phối nên hiện thực và con người
phản ánh trong tác phẩm chưa được đặt trong mối quan hệ nhiều mặt, nhiều chiều. Con


người chưa được đặt trong tổng hoà các mối quan hệ xã hội mà chỉ được thể hiện trong ý
thức trách nhiệm công dân, cộng đồng, lịch sử. Đó không phải là con người đời thường cá
nhân. Bởi tình cảm riêng tư của họ đã hoà vào tình cảm chung. Ngay cả ý thức cá nhân
của chủ thể sáng tạo cũng thường "bị tan biến vào ý thức cộng đồng". Đồng thời, với nhu
cầu tuyên truyền cổ động
chính trị, văn học không thể đề cập đến những tổn thất mất mát,
những tiêu cực của xã hội và con người. Bức tranh đời sống tinh thần của con người do
vậy có phần phiến diện. Hơn thế nữa, khuynh hướng sử thi và cảm hứng lãng mạn hoàn
toàn chi phối về mặt đề tài và chủ đề của tác phẩm nên hạn chế sự sáng tạo của người cầm
bút. Hạn c
hế về tính nhân văn là điều không thể tránh khỏi. Đó là những cái "chưa được
làm" mà văn học giai đoạn sau sẽ bổ khuyết.
1.
2. Tiểu thuyết Việt Nam thời kỳ đổi mới
1.
2.1. Cơ sở thực tiễn của công cuộc đổi mới văn học nghệ thuật
Sa

u chiến thắng mùa Xuân năm 1975, đất nước ta bước vào một kỷ nguyên mới - kỷ
nguyên thống nhất, độc lập, tự do. Thắng lợi to lớn nhưng thách thức cũng hết sức nặng
nề. Sức người, sức của phải dồn và
o việc khôi phục cuộc sống sau chiến tranh. Cả đất
nước đứng trước một yêu cầu sống còn: phải nhận thức nhiều vấn đề và tự nhận đường.
Trước thực tế ấy, Đảng đã khởi xướng đổi mới từ năm 1985 và xác định công cuộc đổi
mới một cách toàn diện trong đại hội lần t
hứ VI (1986). Về văn học nghệ thuật, nghị quyết
05 của Bộ chính trị nhấn mạnh: “…Thực hiện chủ trương đổi mới của Đảng trong hoàn
cảnh cách mạng khoa học kỹ thuật đang diễn ra với quy mô và tốc độ chưa từng có trên
thế giới và
việc giao lưu giữa các nước và các nền văn hoá ngày càng mở rộng……..văn
nghệ nước ta cũng phải đổi mới, đổi mới tư duy, đổi mới cách nghĩ cách làm” . "Phát huy
khả năng sáng tạo, đưa văn học nghệ thuật phát triển lên một bước mới" [19].
Như vậy, đổi mới trở th
ành một quy luật tất yếu. Từ việc đổi mới kinh tế sẽ ké
o theo
đổi mới cuộc sống trên tất cả các lĩnh vực. Đổi mới toàn diện trước hết là đổi mới tư duy,
trong đó văn học nghệ thuật là một hoạt động tư duy sắc bén nhất. Vì vậy, văn học đã
được đặt lên hàng đầu ở công cuộc đổi mới này.
Từ yê
u cầu thực tiễn, Đảng xác định sứ mệnh của văn học nghệ thuật giờ đây không
phải là cổ vũ, động viên, ca ngợi
mà xây dựng tình cảm lành mạnh, tác động sâu sắc vào
việc đổi mới nếp nghĩ, nếp sống con người. Cho nên "Tư tưởng tôn trọng sự thật, nhìn
thẳng vào sự thật. Bởi vì sự thật luôn luôn là linh hồn của nghệ thuật chân chính" [123,
tr.88] được thể hiện đậm nét trên nhiều tra
ng viết. Đảng yêu cầu tác phẩm văn học phải:

"Phản ánh các nhân tố mới trong xã hội, cổ vũ cái tốt đẹp trong quan hệ giữa con người
với con người, giữa con người với xã hội, với thiên nhiên, phê phán cái sai, lên án cái xấu,
cái ác, hướng tới chân, thiện, mỹ "[150, tr.112].
Với chủ trương mới ấy, văn học nghệ thuật đã được trả lại bản chất vốn có trong việc
khám phá và thể hiện cuộc sống. Để có
sự đổi mới thực sự, Đảng hết sức khuyến khích
giới văn nghệ sỹ hãy tìm tòi sáng tạo và c
ó những thể nghiệm mạnh bạo, rộng rãi trong
sáng tạo nghệ thuật, trong việc phát triển các loại hình nghệ thuật, các hình thức biểu hiện.
Bởi vì tìm tòi, sáng tạo của người nghệ sỹ là một trong những yếu tố quan trọng quyết
định sự đổi mới diện mạo văn học g
iai đoạn này. Hơn nữa, tự do sáng tác là điều kiện
sống còn để tạo nên giá trị đích thực trong văn hoá, nghệ thuật.
Như vậy, các nghị quyết và chỉ thị trong Đại hội lần t
hứ VI (1986) đã chứng tỏ sự
quan tâm rất lớn của Đảng dành cho đời sống tinh thần của con người, mà cụ thể ở đây là
văn học nghệ thuật.
1.
2.2. Tiểu thuyết Việt Nam thời kỳ đổi mới
Nền văn học 30 năm ch
iến tranh đáp ứng yêu cầu "phản ánh chân thực và hùng hồn
cuộc sống mới, con người mới" hay "phản ánh hiện thực trong xu thế phát triển cách
mạng của nó". Thực tiễn cuộc sống mới đòi hỏi văn học nghệ thuật phải thay đổi. Giờ đây
văn học nghệ thuật không còn được hiểu đơn giản là công cụ ch
ính trị hay vũ khí công tác
tư tưởng, hoặc phương tiện tuyên truyền, giáo dục quần chúng mà là "một bộ phận trọng
yếu của cách mạng tư tưởng văn hoá".
Nghị quyết 05
của Bộ Chính trị dành riêng cho văn nghệ trong giai đoạn ấy đã mở ra
một hướng đi mới cho văn học. Nhà văn hiểu rõ đặc trưng của văn chương và sứ mệnh của

mình
đối với cuộc sống. Những sáng tác của họ không nhằm minh hoạ các khẩu hiệu hay
cổ vũ cho các phong trào, giúp thực hiện các chủ trương, chính sách của nhà nước mà "tập
trung miêu tả số phận con người, mang đến cho con người cái đẹp, tình yêu cuộc sống
cũng như sự từng trải, làm phong phú thêm kinh nghiệm sống của mỗi cá nhân, đồng thời
phải nghiên cứu những vấn đề của x
ã hội đang diễn ra hay đi lùi vào quá khứ, từ đó rút ra
bài học, những tư tưởng mang tính khái quát, không chỉ quan trọng về triết học, đạo đức,
nhân sinh mà còn có thể mang ý nghĩa chính trị lớn lao" [150, tr.18].
Nhì
n nhận về mối quan hệ giữa văn học và hiện thực lúc bấy giờ, các nhà nghiên cứu
đã đánh giá sâu sắc "yêu cầu văn học trong điều kiện lịch sử mới phải giúp và
o sự hoàn
thiện bức tranh hiện thực còn trong dạng phác thảo của một thời đã qua, sao cho chân thực


hơn, được soi tỏ dưới nhiều góc cạnh hơn [96, tr.106]. Giờ đây, với yêu cầu mới khiến cho
nhiệm vụ của văn học thay đổi, nó không chỉ phản ánh thế giới khách quan mà còn thể hiện
thế giới chủ quan. Nhận định về văn xuôi trong khoảng mười năm, Hoàng Ngọc Hiến trong
bài "Chủ nghĩa hiện thực và chủ nghĩa nhân đạo" cho rằng "Trong sáng tác văn học, cái
nhì
n mâu thuẫn trong hiện thực đời sống hết sức quan trọng. Những biến đổi sâu sắc trong
văn xuôi của ta khoảng mười lăm năm nay bắt nguồn từ sự thay đổi trong cách nhìn những
mâu thuẫn trong đời sống xã hội"[96, tr.239].
Vấn đề bản chất văn học cũng đư
ợc Lê Ngọc Trà đặt ra trong một loạt bài nghiên cứu
của mình. Ông nhận định: "Tác phẩm văn học là tiếng nói của những ấn tượng, những suy
nghĩ vừa như xác định vừa như chưa xác định, vừa như trọn vẹn lại vừa như chưa trọn vẹn,
vừa như c
ó ý giới hạn lại vừa như miên man, vô bờ bến. Đó là những cảm giác mang tính

hình tượng..... Văn học chính là nỗi buồn về cái đẹp, về lý tưởng, là nỗi đau giằng xé về số
phận con người, là sự cắn rứt lương tri không yê
n, là cuộc đấu tranh nội tâm..." [154].
Nhận thức hiện t
hực trong trạng thái đời thường, cảm nhận và phản ánh sự thật về hiện
thực, đó là biểu hiện của đổi mới văn học. Trong "Văn học trên con đường đổi mới" Nguyễn
Văn Hạnh đã khẳng định "Tư tưởng quan trọng bậc nhất mà Đại hội Đảng lần thứ VI đã
trang bị cho nhận thức xã hội trong thời kỳ đổi mới, cũng là tư tưởng đã tạo nên bước ngoặt
thật sự trong tư duy nghệ thuật mấy năm
qua, chính là tư tưởng tôn trọng sự thật, nhìn thẳng
vào sự thật. Bởi sự thật luôn luôn là linh hồn của nghệ thuật chân chính, nghệ thuật tiến bộ"
[59]
.
Có thể nói, tất cả những điều nà
y được nhìn nhận khá chính xác và chúng tôi tâm đắc
với ý kiến "Những nhà văn nhạy cảm với cuộc sống, thiết tha với công cuộc đổi mới do
Đảng đề ra đã nhìn thấy phải bắt đầu quá trình đổi mới văn học đúng ngay từ chỗ phải bắt
đầu nói sự thật. Mà người đọc từng trải, thông minh chân tình của chúng ta cũng hiểu như
vậy. Họ chú ý đến tác phẩm mới, hoan nghê
nh nhà văn trước hết ở sự trung thực, ở lời nói
thật. Cái nhìn mới mẻ, trước hết bắt nguồn từ thái độ trung thực và tinh thần trách nhiệm đối
với cuộc sống, từ niềm tin vào chính nghĩa và sức mạnh của cách mạng, do đó mà có đủ ý
thức và dũng cảm để nói lên sự thật, dù đó là một sự thật không đơn giản, t
hậm chí phũ
phàng” [153, tr.88-89].
Nhận định về tiểu thuyết trong thời đại mới, Cao Tiến Lê đã khá
i quát "Tiểu thuyết
của ta mấy năm gần đây đã khởi sắc, nhất là những năm 1988, 1989, 1990, có đổi mới, tự do
hơn, nêu được nhiều vấn đề...Văn học đã đi vào đời thường. Mỗi một con người đều bình

đẳng trước cái nhìn của nhà văn. Tất cả mọi người trước nhà văn đều là nhân vật, nhà văn
coi trọng ở chỗ số phận của họ đóng góp được gì cho văn học."[98]. Cùng chung mối quan
tâm về văn học, năm 1989 trong bài Vấn đề định hướng của văn học trong tình hình hiện
nay, Trần Hữu Tá tinh tế khi chỉ ra những hạn chế, những sai lầm, non yếu trong sáng tác
nhưng cũng rất khách quan. Tác giả khảng định " ít thấy lúc nà
o tiểu thuyết phát triển mạnh
như mấy năm gần đây" (cuối những năm 80, đầu những năm 90), "sự lao động nghệ thuật
nghiêm túc theo phương hướng đổi mới sáng tạo ở một số cây bút là không thể phủ nhận".
Tác giả đã khẳng định những nét đổi mới của tiểu thuyết trong việc bám sát cuộc sống hôm
nay, nhất l
à quan tâm đến những vấn đề tâm lý xã hội của đời thường (quyền sống và số
phận con người, những mối quan hệ nghĩa tình nhân bản, bi kịch cá nhân, sự suy thoái của
đạo đức truyền thống...). Hơn thế nữa, tác giả còn nhận xét về cảm hứng chủ đạo trong tiểu
thuyết thời kỳ này "cảm hứng phê phán trong những tác phẩm này rào rạt, mạnh mẽ hơn giai
đoạn trước, tạo đư
ợc những tác động mạnh đến tâm trạng xã hội"[137].
Như vậy, với công cuộc đổi mới trên toàn xã hội, văn xuôi đa
ng chuyển mình một
cách mạnh mẽ. Giờ đây nó "không xuôi chiều kiểu êm dầm mát mái nữa" mà mạnh dạn
"phanh phui các mặt trái của xã hội, các uẩn khúc hoặc tráo trở của lòng người". Đến với
những tác phẩm giai đoạn này, người đọc tìm thấy mọi cung bậc của tình cảm: từ buồn bã,
cô đơn cho đến công phẫn, xót xa. Văn học g
iai đoạn này đã làm một cuộc "cách mạng"
thực sự. Nó giàu chất thực hơn, miêu tả cuộc sống trần trụi và mạnh dạn phơi bày sự băng
hoại đạo đức nếu thấy cần thiết. Giờ đây, yêu cầu tái hiện lịch sử phải đi sâu vào số phận
mỗi cá nhâ
n, phải đặt lại mọi vấn đề, suy nghĩ lại mọi niềm tin và có thể vượt qua mọi cấm
đoán kiêng kỵ. Điều này được Phan Cư Đệ ghi nhận định trong công trình Văn học Việt
Nam thế kỷ XX - những vấn đề lịch sữ và lý luận (2005): "Các nhà văn đã đi sâu vào tâm lý

bên trong, để cho nhân vật soi bóng vào nhau hoặc tự khám phá mình, như là một sự lắng
lại, suy ngẫm về cuộc đời đã qua...Nhân vật nhì
n bản thân mình, tự đối diện với mình như
một sự tự phán xét về nhân cách nhằm hướng tới một nhân cách hoàn thiện" [44, tr 152-
153].
C
ho nên tiểu thuyết Việt Nam thời kỳ này, quả đã ghi nhận những diễn biến tinh vi
nhất về cuộc sống mới đa dạng và phức tạp. Văn học nói chung và tiểu thuyết nói riêng
nhận thức trở lại chính bản thân nó. Nhận t
hức về mối quan hệ giữa văn học và hiện thực.
Nhận thức mối quan hệ giữa văn học với chính trị. Yêu cầu mới đòi hỏi văn học phải trả


lời được những câu hỏi như: Mối quan hệ giữa Văn học và cuộc sống. Nghệ sỹ anh là ai?
Bản chất của văn học là gì?
Văn học nghệ thuật trong
thời đại mới trở về với thiên chức vốn có của mình là "món
ăn tinh thần" đặc sắc nhất mà không một ngành nghệ thuật nào có thể thay thế được. Văn
học mang sứ mệnh to lớn như vậy nê
n người nghệ sỹ cũng xác định nhiệm vụ của mình
trong nghệ thuật phải sáng tạo, phải thể nghiệm mình. Điều này từng được Nam Cao
khẳng định qua lời nhân vật Hộ, "Văn chương không cần đến những người thợ khéo tay
làm theo một vài kiểu mẫu đưa cho. Văn chương chỉ dung nạp những người biết đào sâu,
biết tìm tòi, khơi những nguồn c
hưa ai khơi và sáng tạo những gì chưa có". Điều này một
lần nữa được Thạch Lam khẳng định trong tác phẩm của mình:"...là một thứ khí giới thanh
cao và đắc lực...làm cho lòng người trong sạch và phong phú".
Sa
u chiến tranh, khi tư duy nghệ thuật thay đổi, văn học không chỉ nhìn lại quá khứ
bằng việc miêu tả hiện thực đời sống chiến tranh hay trở lại những vấn đề lịch

sử dưới một
cái nhìn mới mà quan trọng hơn là đi sâu vào số phận mỗi cá nhân, mỗi gia đình, mỗi làng
quê. Cuộc sống được phản ánh vào tác phẩm không chỉ là cái phần anh hùng cao cả mà
còn thấm thía nỗi buồn của con người thời hậu chiến. Đấy là cuộc sống đời thường vừa
nhân hậu ấm áp, vừa bận rộn nhưng cũng không kém phần sôi động quyết liệt. Đặc biệt
“con người” trở thành một đối tượng thực sự trong văn học, một thế giới đầy bí ẩn và là
đối tượng khám phá không cùng của văn học. Con người với đầy đủ các “phẩm c
hất” và
“thuộc tính”, “bản năng” và “ý thức”, “thấp hèn” và “cao thượng”, “phần con” và “phần
người”…… Từ con người tập thể sang con người đời thường với tất cả tính chất mâu

thuẫn phức tạp, con người anh hùng và con người bi kịch.…Một quan niệm mới về con
người được hình thành, đấy là con người cá nhân, con người chịu trách nhiệm trước mọi
quyết định của chính bản thân mình. Con người ấy không còn "nguyên phiến sử thi" - chữ
dùng của Trần Đình Sử - mà hiện lên với nhiều mâu thuẫn. Những mặt trái của đời sống
được phơi bà
y cụ thể. Sự tha hoá về nhân cách, những số phận bi kịch, những tâm trạng lo
âu, khắc khoải đựơc đặc tả. Giọng điệu mỉa mai, phê phán tự vấn thay thế giọng điệu ngợi
ca, ru vỗ ngọt ngào êm ái. Con người được hình dung nhiều mặt. Không chỉ có ý chí, tư
tưởng, tình cảm mà còn được khắc hoạ ở các phương diện bản năng vô thức, tâm linh
nghịch lý. Anh sáng lý tưởng với những hà
o quang giờ đây nhạt dần. Những ngươi chiến
sĩ, những anh hùng không còn vị trí trung tâm mà được thay thế bởi những con người đời
thường, có khi la tầm thường nữa. Do đó, khuynh hướng sử thi và cảm hứng lãng mạn


phải nhường chỗ cho cảm hứng thế sự đời tư với những trăn trở tìm tòi. Nhiệt tình ca ngợi,
khẳng định được thay thế bằng sự phê phán. Điều này thể hiện hầu như trong các tác phẩm
có giá trị lúc bấy giờ:Bến không chồng của Dương Hướng, Mảnh đất lắm người nhiều ma
của Nguyễn Khắc Trường...

Có
thể nhận thấy trên các trang tiểu thuyết của văn học giai đoạn này, những mặt
trái, những hiện tượng tiêu cực trong đời sống mà trước đây bị lờ đi, bị gác lại thì nay đã
được các ngòi bút văn xuôi với thế mạnh riêng, lật xới lại hầu hết mọi vấn đề. Những nhân
vật xấu trước đây chỉ được miêu tả như những thiếu sót, những khuyết điểm có
thể sửa
chữa được, còn về cơ bản vẫn là người tốt thì nay hoàn toàn khác. Những kẻ xấu là những
kẻ mang bộ mặt đạo đức giả. Chúng lợi dụng danh nghĩa Đảng - cách mạng để trục lợi, để
thoả mãn ham muốn quyền lực cá nhân. Chúng trù dập người khác nhằm nâng cao uy tín
của bản thân, của gia đình và dòng họ mình. Phong Lê qủa là sắc sảo khi c
ho rằng :"Tiểu
thuyết thời kỳ này không ngần ngại "vục vào cái sự thật tối tăm oan khổ" nhưng đem lại
hiệu qủa "thanh lọc, tẩy rửa" [97, tr.130].
Tìm
hiểu những trang tiểu thuyết hôm nay, người đọc bắt gặp những số phận riêng
với những bi kịch rất đời thường của con người trong xã hội mới. Thực ra, đây không phải
là điều mới mẻ gì, không phải là lần đầu tiên xuất hiện,
bởi xu thế này đã có trên những
trang văn xuôi giai đoạn 1930 - 1945. Tuy nhiên, với thời gian không phải là quá ngắn của
cuộc chiến tranh kéo dài 30 năm buộc văn học phải quan tâm đến cái chung còn những
vấn đề cá nhân đời thường, số phận riêng mỗi con người phải tạm gác sang một bên. Giờ
đây, khi chiến tranh kết thúc, cảm hứng đời tư thế sự với những trăn trở tìm tòi được thể
hiện đậm nét trên những trang tiểu thuyết như Mùa lá rụng trong vườn của M
a Văn
Kháng, Sao đổi ngôi của Chu Văn, Chim én bay của Nguyễn Trí Huân...Và không chỉ tiểu
thuyết mà trong những truyện ngắn, cảm hứng thế sự cũng được khai thác mạnh mẽ. Cỏ
lau, Phiên chợ Giát của Nguyễn Minh Châu, Bi kịch nhỏ của Lê Minh Khuê, các sáng tác
của Nguyễn H
uy Thiệp, Phạm Thị Hoài... cũng như của các nhà văn nhà thơ khác đều là
những khám phá mới mẻ về cuộc đời con người. Dưới ngòi bút chính luận Nguyễn Khải,

con người hiện lên sắc sảo với cách ứng xử thấu đáo và những suy nghĩ sâu sắc. Trong thế
giới nghệ thuật Ma Văn Kháng, con người được soi chiếu cả ở phần thể chất lẫn tâm
hồn
nên vừa nồng nàn trong niềm khát khao được giao cảm lại vừa bận rộn với những tính
toán trong cuộc mưu sinh. Ngòi bút nhà văn dường như luồn thật sâu vào mọi ngõ ngách
trong tâm hồn con người để lần tìm những rung động dù rất nhỏ. Cuộc sống thường nhật


cũng như đời sống tâm hồn được miêu tả chân thực hơn. Ở đấy không chỉ có hạnh phúc,
chiến thắng mà còn có đau đớn, tủi nhục, bất hạnh. Cuộc sống con người hiện lên trên
trang viết hôm nay thật phong phú đa dạng. Các nhà văn đã tiếp cận con người từ nhiều
chiều và thể hiện những cảm nhận về con người bằng nhiều cách khác nhau. Chiến tranh
đã kết thúc nhưng những dư âm của cuộc chiến vẫn còn. Giờ đây, chiến t
ranh được tái
hiện trên nhiều bình diện nhưng đằm lại và sâu lắng hơn. Hình tượng người chiến sỹ gần
hơn với cuộc sống đời thường.
Như vậy, đổi mới tư duy nghệ thuật, văn xuôi nói chung và tiểu thuyết nói riêng giai
đoạn nà
y đã thực sự mở rộng đường biên trong việc phản ánh vì nó được viết dưới ánh
sáng của tư tưởng nhân văn. Văn học đã thực sự đư
ợc cởi trói, cho nên chủ đề, đề tài được
mở rộng, không bị gò ép, không bị giới hạn. Văn học đã tìm về với "con người đời
thường", "con người cá nhân" nhưng vẫn "mới", vẫn không dẫm chân lên lối cũ "mà đầy
sáng tạo" trong sự vận động không ngừng của cuộc sống mới. Văn học đư
ợc trả lại “thiên
chức” của mình trong việc phản ánh đời sống và điều ấy tạo nên giọng điệu đa thanh trong
mỗi tác phẩm, trong từng tác giả.
1.
3. Quan điểm nghệ thuật và sự nghiệp sáng tác văn học của Lê Lựu
1.

3.1. Quan điểm nghệ thuật
Tác phẩm ch
ính là nơi nhà văn thể hiện quan điểm sáng tác của mình. Và Lê Lựu
cũng không phải là một ngoại lệ. Trên những tr
ang viết, ông đã thể hiện khéo léo quan
điểm nghệ thuật ấy. Không phải thông qua bất cứ nhân vật nào trong tác phẩm mà nó được
gói gọn trong lời phát biểu của chính tác giả: “Tôi là người ít học, ít đọc vì lười nghĩ ngợi.
Toàn bộ những trang viết của tôi chỉ theo đuổi một nguyên tắc là sự thật. Tôi không thể
viết được nếu không bám vào sự thật. Tôi chỉ là người kể chuyện,
có gì viết nấy”[104,
tr.501]. Trong một lần “Hỏi chuyện tác giả, tìm hiểu tác phẩm”, ông tiếp tục khẳng định
với bạn đọc: “Tôi nghĩ, văn chương phải đối thoại được với cuộc sống, viết thật lòng
không nói dối – nhờ cái thật mà đối thoại được với cuộc đời và người đang sống”[104, tr.
547].
Như vậy chúng ta nên hiểu "sự thật" đó như thế nà
o? Cái thật trong văn học, theo
quan niệm của Lê Lựu, nó bắt nguồn từ cái thật trong cuộc sống mà cuộc sống thời bấy
giờ có nhiều sự đổi thay to lớn. Người đọc thích nhìn thẳng vào sự thật, nói thật và làm
thật. Qua văn chương, người đọc muốn hiểu thời đại lúc bấy giờ ra sao, muốn nhận t
hức


đúng thực chất các mối quan hệ xã hội của con người trong một xã hội đầy biến động. Ông
ý thức rằng, văn học không thể tách rời hiện thực mà phải bám sát hiện thực.
Vậy là đã rõ, “sự thật” chính là nguyên tắc của Lê Lựu tr
ong việc xây dựng tác
phẩm, “Tôi không thể viết được nếu không bám vào sự thật”. Đấy là lời thổ lộ chân thành
nhất của người cầm b
út. Và điều này không phải là lời nói suông mà hầu hết trên tất cả
những trang viết, sự thật hiện lên như nó vốn có. Không một chút màu mè! Không một

chút tô vẽ! Trên hành trình kiếm tìm sự thật ấy, nhà văn đã mạnh dạn phơi bày tất cả
những gì đang diễn ra, những gì trước nay bị che dấu, bị lờ đi. Vì vậy, sự thật về đời sống,
về con người hiện lên rõ nét hơn trong tác phẩm của ông.
Là một người nông dân mặc áo lính, Lê Lựu luôn luôn nghĩ về quê hương, ông chú ý
đến tất cả mọi điều li
ên quan đến người nông dân. Nông thôn và người nông dân là mảng
đề tài bất tận mà ông khai phá. Cho nên, viết về đề tài gì đi chăng nữa thì hình ảnh làng
quê với những nhân vật "người nhà quê" vẫn hiển hiện trên từng trang viết. Theo nhà
nghiên cứu Đinh Quang Tốn “Đề tài hậu phương nông thôn miền Bắc trong chiến tranh
chống Mỹ có
nhiều người viết, nhưng Lê Lựu là người viết thành công hơn cả”[104,
tr.663]. Hơn thế nữa, Lê Lựu đi nhiều, biết nhiều, vốn sống của ông căng tràn. Bản thân là
một người lính nên ông rất dễ hoà đồng với họ. Ông hiểu tâm tư tình cảm của họ một cách
tự nhiên. Họ chính là ông mà ông cũng chính là họ. Ông đã viết những gì mình biết, mình
hiểu một cách sâu sắc và tất cả những điều ấy đều xuất phát từ quan niệm nghệ thuật "tôn
trọng sự thật".
Do
vậy, khi nghiên cứu tác phẩm, chúng ta không thể không đề cập đến quan điểm
nghệ thuật của nhà văn.
1.
3.2. Sự nghiệp sáng tác
Lê Lựu sinh vào ngày 12/12/1942 tại một làng ngoài đê sông Hồng, thôn Mẫn H
oà,
xã Tân Châu, huyện Khoái Châu, tỉnh Hưng Yên trong một gia đình nông dân bình thường
như bao gia đình nông dân tại vùng đồng bằng Bắc Bộ Việt Nam. Làng quê mà ông sinh
ra và lớn lê
n là một vùng quê nghèo đói, một vùng chiêm trũng ngập lụt.
Ông
lớn lên giữa lúc miền Bắc được hoàn toàn giải phóng. Người nông dân bước vào
công cuộc xây dựng xã hội mới, người cày có ruộng. Ông rời ghế nhà trường bước vào

quân đội từ đầu những năm sáu mươi.
Ch
ính sự thay đổi mạnh mẽ của đất nước cộng với lòng nhiệt huyết của tuổi trẻ đã
thôi thúc nhà văn cầm bút ghi lại tất cả những chuyển biến đó. Lúc đầu, ông làm
báo ở


quân khu III. Tiếp đến là phóng viên báo, công tác tại mặt trận đường dây 559 Trường Sơn
thời kỳ chiến tranh. Sau chiến tranh, ông về làm tại toà soạn của tạp chí Văn nghệ quân
đội một thời gian dài. Ở đấy, ông không chỉ làm công việc của một biên tập viên mà còn
sáng tác.
Từ những t
rang viết đầu tiên, ông luôn thể hiện sự cần mẫn nghiêm túc. Để có vị trí
trên văn đàn, Lê Lưụ đã trải qua một qúa trình khổ luyện. Nhà văn không chấp nhận sự
nhạt nhẽo tầm thường. Ở bất cứ tác phẩm nào dù lớn ha
y nhỏ, ông cũng muốn gửi gắm
vào một cái gì đó. Ông viết một cách vất vả chật vật không phải vì thiếu cảm xúc, thiếu tài
năng mà quan trọng hơn với ông là phải viết "như thế nào?" Chính vì vậy, ông viết chậm,
mỗi ngày chỉ vỏn vẹn vài trang, có khi chỉ mấy mươi dòng.
Có những nhà văn đôi khi chỉ cần một tác phẩm thôi cũng đủ lưu giữ tên tuổi với đời.
Hoàng Ngọc Phách với tác phẩm Tố Tâm chẳng hạn. Với Lê Lựu, sáng tác của ông có bề
dày hơn. Ông cầm bút ngay từ khi còn là một chàng lính trẻ trong hàng ngũ chiến đấu.
Trước khi trở thành nhà tiểu thuyết, ông đã là một cây bút truyện ngắn. Là một nhà văn –
chiến sỹ, trực tiếp đứng trong hàng ngũ của những a
nh lính cụ Hồ, nếm trải bao nhiêu đắng
cay của cuộc chiến tranh, cho nên sáng tác của Lê Lựu thường in đậm dấu ấn chiến tranh và
chất chứa bao suy tư trăn trở về tình người, tình đời. Lê Lựu sử dụng khá nhiều vốn liếng
thực tế trong những năm làm người lính lăn lộn ở Trường Sơn cũng như vốn hiểu biết về
sinh hoạt và phong cảnh làng quê yêu dấu. Nhiều tình huống trong truyện dường như là kỷ
niệm của bản thân người viết. Do vậy, tác phẩm của ông để lại trong lòng người đọc ấn

tượng sâu sắc có lẽ không phải do nghệ thuật xây dựng tiểu thuyết như Nguyễn Mi
nh Châu
hay các nhà văn đương thời khác mà vì nội dung thấm đẫm tính nhân văn cao đẹp, hiện thực
cuộc sống gai góc, tươi mới ngồn ngộn chảy trên trang viết.
Năm 1964, ông trình làng truyện ngắn đầu tiên: Tết làng Mụa. Tiếp theo là các
truyện Trong làng nhỏ, Người cầm súng...Trên bốn mươi năm cầm bú
t, với trên 15 tập
sách, Lê Lựu đã có tác phẩm đạt đến đỉnh cao như Thời xa vắng. Từ truyện ngắn, ông lấn
sân sang tiểu thuyết và cả hai thể loại đều thành công. Thế nhưng thành công hơn cả vẫn
là tiểu thuyết. Sự th
ành công ấy được đánh dấu qua việc nhà văn nhận giải nhì cuộc thi
truyện ngắn báo Văn nghệ 1967 – 1968 với truyện ngắn Người cầm súng và giải thưởng
Hội nhà văn Việt Nam 1998 với tiểu thuyết Thời xa vắng.
So
với các nhà văn khác như Tô Hoài, Nguyên Hồng, Nguyễn Minh Châu chẳng hạn
thì sự nghiệp sáng tác của Lê Lựu chưa lớn. Thế nhưng khi ghi nhận những cây viết có sự


đóng góp cho nền văn xuôi đương đại nước nhà, ta không thể bỏ qua Lê Lựu. Ông chính là
một trong những cây bút có đóng góp quan trọng đối với văn học thời kỳ đổi mới. Khuynh
hướng nhận thức lại hiện thực cùng cảm hứng đời tư thế sự với những lấm lem bi kịch
trong Thời xa vắng và các tác phẩm tiếp theo của ông đã góp phần đổi mới tư duy tiểu
thuyết lú
c bấy giờ. Thời xa vắng, Chuyện làng Cuội, Sóng ở đáy sông không những cho
bạn đọc biết đến một nhà tiểu thuyết Lê Lưụ mà bộ ba tác phẩm ấy đã khẳng định phong
cách nghệ thuật cũng như in dấu đậm nét tên tuổi nhà văn trong quá trình vận động của
tiểu thuyết Việt Nam đương đại.


Chương 2:

SỰ ĐỔI MỚI CẢM HỨNG NGHỆ THUẬT CỦA
LÊ LỰU TRONG BỘ BA TÁ
C PHẨM THỜI XA VẮNG,
CHUYỆN LÀNG CUỘI, SÓNG Ở ĐÁY SÔNG.

2.1. Cảm hứng bi kịch thay thế cho chất sử thi và cảm hứng ngợi ca
2.
1.1. Khái niệm cảm hứng- Cảm hứng bi kịch
Lê
Ngọc Trà từng cho rằng: "Tư tưởng của tác phẩm không thể là những tư tưởng
khô khan thuần lý mà phải biến thành khát vọng, thành cảm hứng"[149, tr.13]. Như vậy có
nghĩa là cùng lấy con người và cuộc sống làm đối tượng khám phá, nhưng văn học khác
với các ngành khoa học khác ở chỗ nó gắn liền với cảm hứng mạnh mẽ của người nghệ sỹ.
Vậy cảm hứng là gì?
Có
thể nói, khái niệm cảm hứng đã được đề cập từ lâu trong lí luận nghệ thuật ở
Châu Âu. Và Hegel chính là người đưa ra lý luận tương đối hoàn chỉnh về nó. Theo ông
thì cội nguồn gốc rễ của nghệ thuật chính là cảm hứng. Ông khẳng định: "Tình cảm tạo
nên trung tâm thực sự trên vương quốc chân chính của nghệ thuật; thể hiện tình cảm là cái
chủ yếu trong tác phẩm n
ghệ thuật, cũng như trong cảm thụ của công chúng" [81, tr.39].
Như vậy, tác phẩm nghệ thuật chính là kết quả của cảm hứng. Điều này được Nguyễn Văn
Hạnh, Huỳnh Như Phương triển khai một cách cụ thể và đi đến kết luận: "Cảm hứng là sự
thiết tha và nhiệt tình nồng
cháy gợi nên bởi một tư tưởng nào đó" [61, tr.208- 209].
Chính cảm hứng chứ không phải cái gì khác: "Trở thành lòng say mê đối với tư tưởng, trở
thành năng lượng và thành khát vọng nồng nhiệt" [61, tr. 208- 209].
Nh
à mỹ học Pospelov lại quan tâm đến sự chân thực của cảm hứng. Ông khẳng định:
"Ở những tác phẩm không có chiều sâu của hệ vấn đề, sự lý giải và đánh giá các tính cách

sẽ không được nâ
ng lên thành cảm hứng. Ở những tác phẩm mang tư tưởng giả tạo, cảm
hứng chỉ được tạo nên do ý chí chủ quan của nhà văn và vì vậy cảm hứng sẽ mang tính
chất gượng gạo, cố tình" [132, tr.152 – 153].
Vậy là, dù các
h diễn đạt có khác nhau nhưng ta có thể nhận thấy các nhà mỹ học, các
nhà nghiên cứu văn học đều thống nhất khi quan niệm về cảm hứng. Đó chính là một thứ
tình cảm mạnh mẽ, đam mê, mang
bầu nhiệt huyết nóng hổi của trái tim người nghệ sĩ
hướng về đối tượng phản ánh trong tác phẩm của mình. Cảm hứng do vậy cũng không thể


là một thứ tình cảm giả tạo, hời hợt mà thực sự là một thứ tình cảm sâu sắc mãnh liệt. Đó
thực sự phải là một tình yêu tha thiết, cũng có thể là một nỗi đau đớn nát tan hay một sự
căm ghét tận xương tủy.
Cuộc sống con người là thế giới m
uôn màu, chính vì thế, cảm hứng cũng mang nhiều
dạng thức khác nhau. Có cảm hứng bi kịch, cảm hứng hài kịch, cảm hứng lãng mạn, cảm
hứng châm
biếm...Tuy nhiên, cảm hứng chủ đạo trong bộ ba tiểu thuyết của Lê Lựu là
cảm hứng bi kịch nên người viết chỉ tập trung khám phá cảm hứng bi kịch.
Chúng ta biết rằng bản c
hất của sự xuất hiện cái bi chính là sự xung đột. Và những
xung đột để tạo ra cái bi ấy không phải là những xung đột thông thường mà là những xung
đột mang ý nghĩa x
ã hội, lịch sử, nhân sinh. Một biểu hiện cụ thể dễ thấy khi con người
rơi vào bi kịch theo Popelov là: "Người ta trải nghiệm sự căng thẳng và sự lo âu sâu sắc
trong tâm hồn, khiến người ta phải chịu những đau khổ, thường rất nặng nề". Những bi
kịch ấy chủ yếu ở "những mâu thuẫn và đấu tranh bên trong, nảy sinh trong ý thức, trong
tâm hồn con người" [132, tr.170].

Như vậy, có thể khẳng định rằng cái bi chính là nỗi đau khổ, mất mát, chết chóc.
Đấy là nỗi đau đớn dằn vặt trong tâm hồn. Chính vì vậy, cảm xúc bi kịch trong tác phẩm
văn học trước hết chính là sự xót xa, đau đớn, đồng cảm với nhân vật.
2.
1.2. Cảm hứng bi kịch trong văn học Việt Nam trước và sau thời kỳ đổi mới
Nền văn học Việt Nam ra đời và phát triển trong dòng chảy của thời gian. Nó không
chỉ là tấm gương phản chiếu cuộc sống muôn màu muôn vẻ mà còn giúp cho người đọc
trong mọi thời đại hiểu được những đặc điểm riêng của mỗi thời kỳ, mỗi giai đoạn. Cảm
hứng bi kịch xuất hiện từ đầu trong những tác phẩm văn học dân gian rồi tiếp nối qua nền
văn học viết. Vì vậy, nói đến cảm hứng bi kịch trong văn học "trước thời kỳ đổi mới" là

nói đến một chặng đường dài mà tác phẩm đầu tiên gắn liền với cảm hứng bi kịch chính là
truyền thuyết Mỵ Châu - Trọng Thủy. Đấy là bi kịch mang tính thời đại - lịch sử chứ
không phải là bi kịch cá nhân. Văn học Việt Nam bắt đầu chú ý đến bi kịch cá nhân có lẽ
là qua tác phẩm Trương Chi - Mỵ Nương và tác phẩm Quan Âm Thị Kính. Bi kịch trong
hai tác phẩm
này chính là mối xung đột giữa khát vọng chính đáng riêng tư của con người
và khả năng không thể thực hiện được những khát vọng đó trong cuộc sống.
Cảm hứng bi kịch
được tiếp nối trong nền văn học viết. Nó trở thành trào lưu với
hàng loạt tác phẩm đề cập đến số phận cá nhân, đặc biệt nhất là hình ảnh người phụ nữ
phải chịu mọi đau
đớn trong xã hội phong kiến lúc bấy giờ như thi hào Nguyễn Du từng


nói:"Đau đớn thay phận đàn bà/ Lời rằng bạc mệnh cũng là lời chung" ở giai đoạn nửa
cuối thế kỷ XVIII đến nửa đầu thế kỷ XIX. Sự xuất hiện dồn dập những tiếng kêu thương
bi thiết đầy xót xa đau đớn trong hàng loạt tác phẩm như thơ của Hồ Xuân Hương, Chinh
phụ ngâm khúc của Đặng Trần Côn, Cung oán ngâm khúc của Nguyễn Gi
a Thiều, Truyện

Kiều của Nguyễn Du...Có thể nói bi kịch chính là cảm hứng chủ đạo của nền văn học giai
đoạn này vì xã hội lúc bấy giờ có nhiều biến động dữ dội. Giai cấp phong kiến không còn
khả năng quản lý. Chúng ra sức vơ vét bòn rút của cải, tranh giành quyền lực, gây ra
những cuộc nội chiến liên miên khiến cho cuộc sống của người dân lao đao mà người chịu
nhiều đau
khổ nhất không ai khác chính là chị em phụ nữ.
Từ cuối thế kỷ XI
X đến nửa đầu thế kỷ XX, vẫn tiếp tục tồn tại trong văn học cảm
hứng bi kịch. Chúng ta bắt gặp trên từng trang viết nỗi cô đơn, sự day dứt, đau khổ của
con người cá nhân mà một trong những tác phẩm đầu tiên thể hiện cảm hứng bi kịch giai
đoạn này chính là Tru
yện thầy Lazarô Phiền của Nguyễn Trọng Quản. Đặc biệt, tiểu
thuyết Tố Tâm của Hoàng Ngọc Phách lại khắc hoạ đậm nét cảm hứng này.
Có
thể nói Truyện thầy Lazarô Phiền của Nguyễn Trọng Quản và Tố Tâm của Hoàng
Ngọc Phách là những trang viết thấm đẫm nước mắt bởi nhân vật chính đã ý thức sâu sắc
về nỗi đau khổ của mình. Nhân vật thật sự bị giằng xé, đau
đớn trong đời sống nội tâm.
Cái chết của nhân vật để lại những ấn tượng sâu sắc cho người đọc.
Tiếp nối nguồn cảm hứng ấy, Nam Cao - một nhà văn của phong trào hiện thực - đã
khái quát bi kịch
bằng những hình tượng nhân vật sống động cho nền văn học lúc bấy giờ.
Qua tác phẩm Ch
í Phèo, chúng ta thấy tấn bi kịch về sự tha hoá, bi kịch không được
quyền làm người của anh Chí. Ta còn bắt gặp bi kịch "chết mòn", bi kịch "sống không ra
sống" của Hộ trong Đời thừa, Thứ trong Sống mòn... Đó là bi kịch của những xung đột
không thể giải quyết được giữa con người và hoàn cảnh, giữa cá nhân và xã hội.
Văn học g
iai đoạn từ 1945 đến t
rước thời kỳ đổi mới với nhiệm vụ động viên cổ vũ

nên được viết hoàn toàn bởi chất sử thi và cảm hứng lãng mạn. Cảm hứng bi kịch hầu như
không xuất hiện, không được khơi nguồn. Nó hoàn toàn bị chặn đứng dù thực tế cuộc sống
khắc nghiệt lúc bấy giờ thiếu gì cái bi. Trong giai đoạn lịch sử ấy, điều cần thiết là niềm
vui, niềm
tin, niềm hy vọng vào một ngày mai tươi sáng. Với cảm hứng ngợi ca, nhà văn
thường xây dựng những mẫu người, những hình tượng ước lệ về một vẻ đẹp toàn diện.
Chúng ta bắt gặp một loạt nhân vật như vậy trong hầu hết các tác phẩm: Chị Sứ (Hòn Đất
- Anh Đức), anh Núp (Đất nước đứng lên - Nguyên Ngọc), chị Út Tịch (Người mẹ cầm