Bảo tồn và phát huy giá trị buôn làng truyền thống trong quá trình phát triển các đô thị ở Tây Nguyên

Bộ giáo dục v đo tạo bộ xây dựng
Trờng đại học kiến trúc h nội
[ \


Nguyễn hồng h



Bảo tồn v phát huy giá trị buôn lng
truyền thống trong quá trình phát triển
các đô thị ở tây nguyên

Chuyên ngành:
Quy hoạch không gian và Xây dựng đô thị
Mã số:
2 - 17 - 05





Tóm tắt luận án tiến sỹ kiến trúc






H Nội - 2007

Công trình đợc hon thnh tại:
Trờng Đại học kiến trúc H Nội
thnh phố pleiku - gia lai
D E



Cán bộ dẫn khoa học:
1.
gs.ts. nguyễn bá đang

2. p
gs.TS. lê đức thắng




Phản biện 1:
gs.ts. hong đạo cung

Hội Kiến trúc s Việt Nam



Phản biện 2:
GS.TS. nguyễn lân
Hiệp hội các Đô thị Việt Nam

Phản biện 3:

PGS.TS. nguyễn hồng thục

Trờng Đại học Kiến trúc Hà Nội



Luận án đợc bảo vệ tại Hội đồng chấm Luận án cấp Nhà nớc họp tại:
Trờng Đại học Kiến trúc Hà Nội
Vào hồi 9h giờ 00 ngày 14 tháng 3 năm 2008




Có thể tìm hiểu luận án tại:
Th viện Quốc gia
Th viện Trờng Đại học Kiến trúc Hà Nội
Các công trình nghiên cứu của tác giả liên quan
đến luận án đã đợc công bố

Các bài báo khoa học
1. Quy hoạch xây dựng bảo tồn phát triển lng bản dân tộc Gia Rai
ở thnh phố Pleiku tỉnh Gia Lai (2003), Tạp chí Xây dựng Bộ Xây
dựng (Số 3/2003), tr. 10-13.
2. Quản lý quy hoạch xây dựng, bảo tồn phát triển lng bản truyền
thống dân tộc Gia Rai (Thnh phố pleiku, tỉnh Gia Lai) (2003),
Tạp chí Xây dựng Bộ Xây dựng (Số 5/2003), tr. 18-20.
3. Bảo tồn v phát triển buôn lng truyền thống trong cơ cấu quy
hoạch xây dựng các đô thị ở Tây Nguyên (2006), Kiến trúc miền
Trung v Tây Nguyên, Hội Kiến trúc s Việt Nam (Số 3 tháng
8/2006), tr. 13-15, 77-78.

Đề tài khoa học
1. Điều tra, đánh giá, tổng kết, nghiên cứu đề xuất về nh ở dân tộc
Ba Na v Gia Rai (2000), Đề ti khoa học, Hội Kiến trúc s Việt
Nam (Chủ nhiệm đề ti).
2. Cấu trúc cộng đồng dân c dân tộc Gia Rai với mô hình sản xuất
cao su trên địa bn tỉnh Gia Lai (2003), Đề ti khoa học, Hội Kiến
trúc s Việt Nam (Chủ nhiệm đề ti).
3. Khu lng các dân tộc, Lng Văn hóa-Du lịch các dân tộc Việt
Nam (2006), Dự án đầu t xây dựng, Bộ Văn hóa-Thể thao v Du
lịch (Chủ nhiệm Dự án).
4. Kiến trúc sinh thái vùng Tây Nguyên: Khái quát - Tiềm năng -
Triển vọng (2006), Đề ti khoa học, Hội Kiến trúc s Việt Nam
(Chủ nhiệm đề ti).


1

a. Giới thiệu luận án
đặt vấn đề
Vùng Tây Nguyên (TN) hiện có diện tích tự nhiên 56.120 km
2
,
chiếm 16,9% diện tích tự nhiên cả nớc. Dân số trên 4,8 triệu ngời,
trong đó đồng bào dân tộc thiểu số chiếm 30%, với 12 dân tộc bản địa
lâu đời. Hiện nay ở Tây Nguyên nói chung và ở khu vực các đô thị nói
riêng, tình hình quản lý quy hoạch xây dựng(QHXD)buôn làng và sử
dụng đất của đồng bào dân tộc thiểu số đang là vấn đề nóng và bức
xúc. Các buôn làng nằm trong các đô thị đều có chung một đặc điểm
là hình thành lâu đời trớc khi hoặc cùng với lịch sử hình thành đô thị

đó. Đến nay tất cả các buôn làng này đã thực sự gắn bó với quá trình
hình thành và phát triển của đô thị, nằm trong cơ cấu quy hoạch của đô
thị. Chính những buôn làng này đã góp phần quan trọng làm nên sắc
thái đô thị miền núi cho các thành phố, thị xã Tây Nguyên. Trong quá
trình đô thị hoá, đồng bào đã tự cắt đất buôn làng, đất sản xuất để
chuyển nhợng bừa bãi, dẫn đến việc phá vỡ quy hoạch của các buôn
làng truyền thống, kiến trúc trong làng bị lai tạp, pha trộn, đánh mất
bản sắc riêng, nghiêm trọng hơn là không còn đất sản xuất. Việc
nghiên cứu mô hình quy hoạch xây dựng, quản lý quy hoạch và sử
dụng đất nhằm bảo tồn và phát huy giá trị buôn làng truyền thống giúp
cho cuộc sống của đồng bào ổn định, giữ gìn bản sắc văn hoá dân tộc
là vấn đề cấp bách trong tình hình hiện nay.
Tên đề ti:

Bảo tồn và phát huy giá trị buôn làng truyền thống trong quá
trình phát triển các đô thị ở Tây Nguyên.
mục đích nghiên cứu:
1/ Đánh giá tiềm năng quỹ di sản kiến trúc đô thị - buôn làng
truyền thống trong các đô thị (ĐT) ở TN; Xây dựng danh mục các


2
buôn làng cần bảo tồn và phát huy giá trị trong các đô thị ở TN.
2/ Nghiên cứu các quan điểm, nguyên tắc bảo tồn và phát huy giá
trị buôn làng truyền thống trong các ĐT ở TN, góp phần hoàn thiện
phơng pháp luận về bảo tồn di sản ĐT.
3/ Đề xuất các mô hình và giải pháp QHXD bảo tồn và phát huy
giá trị buôn làng truyền thống trong quá trình phát triển các ĐT ở TN.
cấu trúc luận án:
Luận án gồm 173 trang, với 4 chơng, 47 hình vẽ và sơ đồ minh

họa. Chơng 1 có 53 trang, chơng 2 có 34 trang, chơng 3 có 50
trang và chơng 4 có 24 trang. Luận án tham khảo, tra cứu 111 tài liệu,
trong đó: tiếng Việt là 101 tài liệu; tiếng Anh là 8 tài liệu; tiếng Pháp
là 2 tài liệu.

b. Nội dung luận án
Chơng 1:
tổng quan về Buôn Lng Truyền Thống
tây nguyên
1.1 Khái quát về Buôn lng truyền thống vùng TN:
1. Khái niệm về buôn làng truyền thống ở TN:
Buôn làng truyền thống: đó là những buôn làng đặc trng cho văn
hóa của một dân tộc, đã đợc hình thành từ nhiều đời trớc và cho đến
nay vẫn đợc đồng bào tôn trọng, lựa chọn bởi nó luôn gắn liền với đời
sống, với tâm linh, với phong tục tập quán tồn tại trải qua bao thế hệ.


3
2. TËp qu¸n c− tró, bè cơc bu«n lµng trun thèng: (b¶ng 1-9)









3. CÊu tróc vµ quy m« bu«n lµng trun thèng :
+ Quy m« lµng d−íi 100 ng−êi chiÕm 16%; Quy m« lµng cã tõ

100 - 200 ng−êi chiÕm 23%; Quy m« lµng cã tõ 200 - 300 ng−êi
chiÕm 20%; Quy m« lµng cã tõ 300 - 500 ng−êi chiÕm 24%; Quy m«
lµng cã tõ 500 - 1000 ng−êi chiÕm 14%; Quy m« lµng cã tõ 1000
ng−êi trë lªn chiÕm 3%.
+Quy m« bu«n lµng trong §T: + Nhãm Nam §¶o (£ §ª, Gia Rai)
cã tõ 400-600 ng−êi, c¸c lµng lín cã thĨ trªn 1.000 ng−êi, víi diƯn
tÝch ®Êt ë thc tõ 20-30 ha, + Nhãm Nam ¸ (Ba Na, X¬ §¨ng): mçi
bu«n lµng cã tõ 600 - 900 ng−êi, víi diƯn tÝch kho¶ng 10 - 15 ha.
Trong lµng kh«ng cã v−ên, ®Êt s¶n xt tËp trung ë gÇn khu vùc lµng
víi diƯn tÝch s¶n xt mçi lµng tõ 50 -70 ha.
4. C¸c c«ng tr×nh KT trong bu«n lµng trun thèng :
Nhµ r«ng, (lµng £ §ª kh«ng cã nhµ r«ng chØ cã nhµ dµi víi chiÕc
ghÕ kapan nỉi tiÕng lµm b»ng nguyªn mét c©y gç dµi), nhµ sµn, nhµ
må vµ t−ỵng må…
1
.

L
A
ØN
G

H
Ì
N
H

B
A
ÀU

D
U
ÏC

H
A
Y

V
A
ØN
H

K
H
U
Y
E
ÂN

V
Ơ
ÙI

B
I
E
ÁN

T
H
E
Å
T
H
A
ØN
H

D
A
ÏN
G

H

Ì
N
H

V
U
O
ÂN
G
,

C
H
Ư
Õ
N
H
A
ÄT

H
A
Y

Đ
A

G
I
A

ÙC
.
2
.

L
A
ØN
G

H
Ì
N
H

G
I
E
Û
Q
U
A
ÏT

H
Ư
Ơ
ÙN
G

T
A
ÂM

3
.

L
A

ØN
G

H
Ì
N
H

M
O
ÙN
G

N
G
Ư
ÏA

H
A
Y

V
A
ØN
H

K
H
U

Y
E
ÂN

4
.

L
A

ØN
G

H
Ì
N
H

M
O
ÄT

N
O
ÙC
,

H
A
I

N
O
ÙC

5
.

L
A
ØN
G

T
H
E
O

H

Ư
Ơ
ÙN
G

B
A
ÉC
,

N
A
M

6
.

L
A
ØN
G

H
Ì
N
H

O
Â
B
A
ØN

C
Ơ
Ø

7
.

L
A
ØN
G

K
H
O

ÂN
G

T
H
E
O

K
I
E
ÅU

B
O
Á
C
U
ÏC

N
H
A
ÁT

Đ
Ị
N
H

N
A
ØO
.

C
O
Ù
Ơ

Û
C
A
ÙC

D
A
ÂN

T
O
ÄC
:

G
I
E
Â
T
R
I
E
ÂN
G
,

B
A

N

A
,

R
Ơ

M
A
ÊM
N
H
A
Ø
R
O
ÂN
G
N
H
A
Ø

R
O
Â
N
G
N
H
A

Ø
R
O
ÂN
G
N
H
A
Ø
R
O
ÂN
G
C
O
Ù
Ơ
Û
L
A
ØN
G

D
A
ÂN

T
O
ÄC

B
R
A
ÂU
N
H
A
Ø
R
O
ÂN
G
C
O
Ù
Ơ
Û
L
A
ØN
G

D
A
ÂN

T
O
ÄC

X
Ơ

Đ
A
ÊN
G
C
O
Ù
Ơ
Û
C
A
ÙC

D
A
ÂN

T
O
ÄC
:

C
O
,

M
A
Ï,

X
T
I
E
ÂN
G
,

G
I
E
Â
T
R
I
E
ÂN
G
BB
X
E
ÁP

2

D

A
ÕY

2

B
E
Â
N

Đ
Ư
Ơ
ØN
G

L
A
ØN
G
N
H
A
Ø
R
O
ÂN
G
N
H

A
Ø
R
O
ÂN
G
C
O
Ù
Ơ
Û
C
A
ÙC

L
A
ØN
G

D
A
ÂN

T
O
ÄC

:
X

Ơ

Đ
A
ÊN
G
,

B
A

N
A
C
O
Ù
Ơ
Û
C
A
ÙC

D
A
ÂN

T
O
ÄC
:

E
Â

Đ
E
Â,

J
'

R
A
I

(
D
A
ÂN

T
O
ÄC
:

E
Â
Đ
E
Â,

J
'

R
A
I
)
N
H
A
Ø
X
E
ÁP

D
A
Ã
Y

V
Ơ
ÙI

C
H
I
E
ÀU

D
O
ÏC

N
H
A
Ø
T
H
E
O

H
Ư
Ơ
ÙN
G

B
A
ÉC
,

N
A
M
X
E

ÁP

1

D
A
ÕY

1

B
E
ÂN

Đ
Ư
Ơ
ØN
G

L
A
ØN
G
(
T
H
E
O

Đ
Ị
A

T
H
E
Á
T
Ư
Ï
N
H
I
E
ÂN
)
CÁC KIỂU BỐ CỤC KHÔNG GIAN KIẾN TRÚC
BUÔN LÀNG TRUYỀN THỐNG CÁC DÂN TỘC VÙNG TÂY NGUYÊN
Hình. 1.9
[Nguồn : 40]

N
H
À

M
?

N
H
À

M
?

N
H
À

M
?

N
H
À

M
?

N
H
À

M
?

N
H
À

M
?

N
H
À

M
?

N
H
À

M
?

N
H
À

M
?

N
H
À

M
?

C¸c kiĨu bè cơc kh«ng gian kiÕn tróc bu«n lµng trun thèng c¸c d©n téc
vïng T©y Nguyªn
1. Lµng h×nh bÇu dơc hay vµnh khuyªn
víi biÕn thĨ thµnh d¹ng h×nh vu«ng, ch÷ nhËt hay ®a gi¸c.
3. Lµng h×nh mãng ngùa hay vµnh khuyªn 4. Lµng h×nh mét nãc, hai nãc
Cã ë c¸c d©n téc: Giª Triªng, Bana, R¬ M¨m
Cã ë lµng d©n téc x¬ ®¨ng Cã ë c¸c d©n téc: Co, M¹, Xtiªng, Giª Triªng


6. Lnµg h×nh « bµn cê
2. Lµng h×nh giỴ qu¹t h−íng t©m
5. Lµng theo h−íng B¾c, Nam (D©n téc: £ §ª, J'Rai)
Nhµ xÕp dÉy víi chiỊu däc nhµ theo h−íng B¾c, Nam
7. Lµng kh«ng theo kiĨu bè cơc nhÊt ®Þnh nµo
(Theo ®Þa thÕ tù nhiªn)
XÕp 2 d·y 2 bªn ®−êng lµng XÕp 1 d·y 1 bªn ®−êng lµng
Cã ë c¸c lµng d©n téc:
X¬ §¨ng, Ba Na
Cã ë lµng d©n téc Br©u

Cã ë c¸c d©n téc:
£ §ª, J'Rai


4
5. Vấn đề sở hữu trong x hội buôn làng TN:
Các hình thức sở hữu tập thể và cá thể kết hợp với nhau cùng tồn
tại trong xã hội buôn làng. Quyền sở hữu tập thể buôn làng trên địa
vực của mình đợc thể hiện tập trung ở ngời đại diện cho cộng đồng
về phơng diện này: Ngời trởng làng hay già làng.
6. Đặc điểm về đời sống kinh tế :
- Sản xuất, canh tác sơ khai, với những công cụ thô sơ và kỹ thuật
quảng canh, còn nhiều dấu vết của nền kinh tế chiếm đoạt: hái lợm,
săn bắn. Chăn nuôi cha tách khỏi trồng trọt, với hình thức chăn thả
trâu, bò, lợn, gà. Nền kinh tế chính là tự cung tự cấp. Các nghề truyền
thống: Nghề dệt, Nghề rèn, Nghề đan lát, Nghề mộc, dựng nhà cửa,
Nghề gốm, Nghề làm men rợu và rợu cần.
1.2 Quá trình hình thnh v phát triển của Buôn
Lng Truyền Thống trong các ĐT ở TN:
+ Phần lớn các buôn làng dân tộc TN trong khu vực ĐT đều đợc
định c XD từ trớc thời Pháp thuộc. Một số buôn làng đợc Pháp và
Mỹ Ngụy dồn từ vùng ven về khu vực ĐT để định c. Các buôn làng
này có sự quan tâm đầu t nhất định của chính quyền.
+ Đặc điểm của buôn làng truyền thống trong các ĐT: Di sản
văn hoá vật thể: Địa hình, cảnh quan, môi trờng thiên nhiên; Các
công trình KT: nhà rông, nhà dài, nhà ở, kho thóc, cổng làng, nhà mồ
và tợng mồDi sản văn hoá phi vật thể: Phong tục tập quán; Không
gian văn hoá cồng chiêng, nghệ thuật cồng chiêng; Sử thi TN - văn hoá
sử thi; Văn hóa ẩm thực;
+ Vấn đề quản lý QHXD buôn làng truyền thống trong ĐT

- Việc quản lý sử dụng đất đai và XD tại các buôn làng trong ĐT


5
buông lỏng. Việc mua bán đất đai trong buôn làng đồng bào thực hiện
theo luật tục nên rất khó quản lý. Đời sống khó khăn, giá trị đất đai
tăng cao là lý do chính khiến đồng bào bán đất.
1.3 Các vấn đề đặt ra cần giải quyết:
- Về mọi phơng diện: lịch sử, bề dày văn hoá, quỹ KT truyền
thống, các loại hình nghệ thuật đặc sắc, địa hình cảnh quan, thiên
nhiên, không gian văn hoá cồng chiêng - Di sản văn hoá của nhân
loạicác buôn làng truyền thống trong ĐT ở TN xứng đáng đợc liệt
vào diện buôn làng - di sản văn hoá. Đặt ra hai vấn đề: bảo tồn thế nào
và phát triển thế nào? Phát triển trong sự tiếp nối là thực thi cái chuỗi
biện chứng: Duy trì - thích ứng - phát triển.

chơng 2
đối tợng, phơng pháp nghiên cứu
v cơ sở khoa học

2.1 Đối tợng nghiên cứu:
Các buôn làng truyền thống nằm trong các ĐT từ loại IV đến loại
II ở vùng TN, hình thành từ thế kỷ XIX, bao gồm: thành phố Pleiku,
thị xã An Khê, thị xã AyunPa; Thị xã Kon Tum ; thành phố Buôn Ma
Thuột; thành phố Đà Lạt, thị xã Bảo Lộc. Tổng số có 142 buôn làng.
2.2 Phơng pháp nghiên cứu:
Phơng pháp khảo sát điền dã, thống kê;Phơng pháp nghiên cứu
phân tích (Phơng pháp so sánh, đối chiếu, Phơng pháp phân tích
hình thái, Phơng pháp phân tích SWOT); Phơng pháp đánh giá tiềm
năng di sản buôn làng truyền thống; Phơng pháp thực nghiệm.

6
2.3 §iỊu kiƯn tù nhiªn vμ d©n c−:
Vïng TN hiƯn nay cã 8 §T tõ lo¹i IV-II, 48 hun; 664 ®¬n vÞ
hµnh chÝnh cÊp x·, gåm 57 ph−êng, 53 thÞ trÊn (§T lo¹i V), vµ 554 x·;
6.782 th«n, bu«n, bon, lµng, tỉ d©n phè (trong ®ã cã 2.489 bu«n lµng
®ång bµo d©n téc thiĨu sè).
2.4 Nh÷ng ®Ỉc tr−ng cđa bu«n lμng trun thèng
trong §T :
- Kh«ng gian QH KT bu«n lµng; Kh«ng gian ë trun thèng;
Kh«ng gian c«ng céng trun thèng; Gi¸ trÞ vỊ lÞch sư v¨n ho¸ trun
thèng cđa bu«n lµng; Tiềm năng về du lịch của bn làng.
2.5 C¬ së khoa häc thùc tiƠn:
Bu«n lµng trun thèng trong c¸c §T ë TN ®· tån t¹i cïng víi qu¸
tr×nh hình thµnh ph¸t triĨn cđa §T, hiƯn ®ang cßn tån t¹i trong c¸c §T.
SỰ TÁC ĐỘNG
VỀ KINH TẾ
- XÃ HỘI
DO QUAN HỆ
QUA LẠI
GIỮA BUÔN
LÀNG VÀ KHU
VỰC ĐÔ THỊ
THƯƠNG MẠI
NHỮNG MẶT ĐƯC
- ĐỜI SỐNG VẬT CHẤT ĐƯC CẢI THIÊN
- VĂN HOÁ TINH THẦN ĐƯC NÂNG CAO
- Ý THỨC VỀ XÃ HỘI ĐƯC MỞ RỘNG
- HIỂU HƠN VỀ GIÁ TRỊ BẢN SẮC VĂN HOÁ

DÂN TỘC MÌNH
- DỊCH VỤ VÀ HẠ TẦNG KỸ THUẬT
ĐƯC CẢI THIỆN
NHỮNG ẢNH HƯỞNG TIÊU CỰC
- BUÔN LÀNG TRUYỀN THỐNG BỊ BIẾN DẠNG
- VĂN HOÁ TRUYỀN THỐNG BỊ PHA TRỘN
- TÌNH TRẠNG BÁN ĐẤT BUÔN LÀNG XẢY RA
- LỐI SỐNG THỰC DỤNG PHÁT TRIỂN
- DU NHẬP NHỮNG HIỆN TƯNG KHÔNG
LÀNH MẠNH
DỊCH VỤ
LỐI SỐNG
SINH HOẠT
VĂN MINH
ĐÔ THỊ
HẠ TẦNG
ĐÔ THỊ
GIÁO DỤC
Y TẾ
(THAM KHẢO NGUỒN[101] )
SƠ ĐỒ NHỮNG TÁC ĐỘNG QUA LẠI GIỮA BUÔN LÀNG
Hình. 2-6
Sù ¶nh h−ëng t¸c ®éng qua l¹i gi÷a bu«n lµng


7
Qua khảo sát, điền dã và đánh giá xếp hạng hiện còn gần 400 buôn làng
truyền thống có giá trị cần bảo tồn phát huy trên toàn vùng Tây Nguyên.
+ Do đặc thù của vùng dân c này (văn hóa dân tộc bản địa,
phong tục tập quán truyền thống, kinh tế-xã hội phát triển cha cao)

cho nên khả năng duy trì phát triển các buôn làng này trong quá trình
phát triển ĐT là rất cần thiết và có nhiều thuận lợi để thực hiện.
+ Duy trì đợc các buôn làng truyền thống trong các ĐT sẽ tạo
nên tính đặc trng địa phơng của ĐT đó, đây là tính độc đáo, riêng có
của một ĐT. Qua hinh thái buôn làng truyền thống có thể vận dụng
vào định hớng QHXD ĐT, tạo bản sắc địa phơng cho ĐT. Đây còn
là vấn đề nhân văn, vấn đề quan tâm sâu sắc đến đồng bào dân tộc
thiểu số bản địa ở TN.
+ Quan điểm này đã đợc làm nhiều ở các ĐT Châu Âu và đạt đ-
ợc những kết quả rất nhân bản. Quan điểm các nớc Tây Âu đã thực
hiện là vẫn phát triển ĐT (đặc biệt là vùng ven, vùng làng xung quanh
ĐT), vẫn giữ thuộc tính nông thôn nhng dân c đã là dân c ĐT.
Riêng ở Mỹ thì chính quyền lại chủ trơng đồng hóa, ĐT hóa hết các
làng trong ĐT. ở Việt Nam, chính quyền các ĐT đều mong muốn giữ
lại các làng trong ĐT nhng thực tế ở nhiều thành phố lớn nh Hà Nội,
thành phố Hồ Chí Minh, Đà Lạt, Huếđã lực bất tòng tâm.
2.6 Định hớng phát triển đô thị ở Tây Nguyên:
- Đảm bảo phát triển một cách bền vững các ĐT ở TN. Ưu tiên
phát triển ĐT kiểu sinh thái, mang đặc trng vùng cao nguyên. Quy
hoạch không gian kiến trúc theo hớng hiện đại, hình thành các trung
tâm phục vụ công cộng ĐT, các khu vực cây xanh, công viên, lâm viên,
các khu dịch vụ du lịchTạo các khu ở thể hiện bản sắc văn hoá cộng