Tiểu luận bảo tồn loài rùa quý hiếm nhất trên thế giới tại việt nam – rùa hoàn kiếm

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI
KHOA SINH HỌC

BÀI TIỂU LUẬN
BẢO TỒN LOÀI RÙA QUÝ HIẾM NHẤT TRÊN THẾ GIỚI TẠI
VIỆT NAM – RÙA HOÀN KIẾM
Chuyên ngành: Lý luận và phương pháp dạy học Sinh học
Người hướng dẫn: PGS.TS. Mai Sỹ Tuấn
Sinh viên thực hiện: Cao Thị Dung
Lớp: Sinh CH-K24
Hà Nội, năm 2015
1
MỤC LỤC
2
MỞ ĐẦU
Rùa đóng vai trò quan trọng trong hệ sinh thái tự nhiên. Rùa nước là động
vật ăn tạp, thức ăn của chúng thường là các loài cá nhỏ, cỏ cho đến tôm tép, giun,
ốc, dế… Chúng tạo thành chuỗi thức ăn dưới nước. Sự tăng, giảm hay biến mất của
một mắt xích cũng sẽ gây ra phản ứng dây chuyền, ảnh hưởng tiêu cực đến đời sống
của nhiều loài sinh vật và con người.
Ngoài ra, rùa cũng là loài bò sát có vai trò vô cùng quan trọng đối với con
người. Chúng là loại thực phẩm giàu protein, mai và yếm rùa được sủ dụng làm đồ
trang trí, sản xuất đồ gia dụng. Với tầm quan trọng đó, chúng không ngừng bị khai
thác. Trên thế giới có rất ít quần thể rùa không bị ảnh hưởng bởi tình trạng khai thác
có chủ ý hoặc đánh bắt không chú ý. Hơn nữa nơi sinh sống bị thu hẹp, dịch bệnh
và nhiều nguyên nhân khác đang đe dọa nghiêm trọng tới sự tồn tại và phát triển
của rùa. Nhiều nơi đã nghiêm cấm săn bắt rùa, thay vào đó là xây dựng các khu bảo
tồn nhằm phát triển kinh tế gắn với phát triển bền vững.
Trong danh sách 10 loài rùa nguy cấp nhất thế giới được tổ chức Bảo tồn
Quốc tế (CI) công bố, loài rùa ở Hồ Hoàn Kiếm, Hà Nội, ở mức báo động cao nhất.
Thông tin này được chuyên gia bảo tồn rùa Peter Paul Van Dijk, giám đốc tổ chức

bảo tồn Quốc tế tiến hành nghiên cứu và đưa ra hôm 10/9/2010. Tiến sĩ cho hay:
“Nếu chúng ta không hành động ngay bây giờ để bảo vệ môi trường sống của rùa và
áp dụng các biên pháp mạnh mẽ hơn trong việc ngăn chặn mua bán rùa làm vật nuôi
và thức ăn thì chúng ta sẽ phải đứng trước một viễn cảnh thực tế là không còn nhìn
thấy rùa vĩnh viễn” [1].
Chính vì vậy tôi đã quyết định nghiên cứu đề tài “Bảo tồn loài rùa quý
hiếm nhất trên thế giới tại Việt Nam – Rùa Hoàn Kiếm”.
Đề tài được nghiên cứu nhằm mục đích nâng cao tính cấp thiết của việc bảo
tồn rùa Hoàn Kiếm, từ đó có những biện pháp cụ thể thiết thực cho việc bảo tồn.
Để đạt được điều đó, đề tài đã sử dụng các phương pháp nghiên cứu như
phương pháp thu thập, xử lý thông tin, phương pháp phân tích, tổng hợp, hệ thống
hóa thông tin…
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, bài tiểu luận bao gồm những nội dung sau:
1. Rùa Hoàn Kiếm với tự nhiên và xã hội.
2. Bảo tồn loài rùa quý hiếm nhất trên thế giới tại Việt Nam – Rùa Hoàn Kiếm .
3
1. RÙA HOÀN KIẾM VỚI TỰ NHIÊN VÀ XÃ HỘI
1.1. Các nghị quyết của Chính phủ về bảo vệ động vật quý hiếm
Ngày 12/11/2013, Nghị định 160/2013/NĐ-CP được Chính phủ Việt Nam
ban hành nhằm quy định tiêu chí xác định loài và chế độ quản lý loài thuộc danh
mục loài nguy cấp, quý, hiếm được ưu tiên bảo vệ. Đặc biệt, 10 loài rùa có tên trong
danh mục các loài được bảo vệ hoàn toàn. Trong số đó, 7 loài đã được bảo vệ theo
các văn bản hiện hành, rua Hoàn Kiếm được đưa vào phụ lục I [4].
Nghị định 32/2006/NĐ-CP về Quản lý thực vật rừng, động vật rừng nguy
cấp, quý, hiếm và Nghị định 59/2005/NĐ-CP về điều kiện kinh doanh một số ngành
nghề thủy sản. Ba loài quan trọng được bổ sung là rùa hộp trán vàng miền Bắc
(Cuora galbinifrons), rùa Hoàn Kiếm (Rafetus swinhoei) (hai loài cực kỳ nguy cấp
-CR) và loài Giải (Pelochelys cantorii) (loài nguy cấp – EN). Lần đầu tiên ba loài
quý hiếm trên được đưa vào bảo vệ ở cấp quốc gia. Trong đó, rùa Hoàn Kiếm đã trở
thành loài có nguy cơ tuyệt chủng cao nhất trên thế giới vì cả loài chỉ còn bốn cá

thể. Vì vậy, công tác bảo tồn loài này cần được ưu tiên hàng đầu [4].
UBND thành phố Hà Nội giao trách nhiệm cho sở NN&PTNT xây dựng kế
hoạch quản lý tài nguyên thủy sản trong khu vực hồ, định kỳ phân tích mẫu nước,
xử lý môi trường, đánh giá bảo tồn nguồn lợi thủy sản. Đặc biệt, lãnh đạo thành phố
yêu cầu cần “đảm bảo nguồn thức ăn cho Rùa hồ Hoàn Kiếm”. Cũng theo quyết
định của Thành phố, sở này có trách nhiệm đánh giá, nghiên cứu, phân tích tác hại
của các loài thủy sản có ảnh hưởng tiêu cực tới hệ sinh thái của hồ Hoàn Kiếm.; tổ
chức các hoạt động bảo tồn các loài thủy sản, giống loài thủy sinh vật bản địa,
nguồn gien và một số hệ sinh thái tại khu vực hồ để đảm bảo sự phát triển hệ sinh
thái trong hồ
Theo đề nghị của Bộ Tài nguyên và Môi trường, Chương trình bảo tồn rùa
châu Á (ATP) và Trung tâm Bảo tồn Rùa (TCC) - Vườn Quốc gia Cúc Phương đã
gửi ý kiến đóng góp và kiến nghị nhằm bổ sung và hoàn thiện cho dự thảo nghị định
mới này. Với hơn 10 năm hoạt động tại Việt Nam, những nỗ lực bảo tồn các loài
rùa cạn và nước ngọt của ATP và TCC đã được chính phủ ghi nhận và mối quan hệ
hợp tác giữa các bên đang ngày càng được củng cố và tăng cường.
Như vậy, 15 trong tổng số 30 loài rùa của Việt Nam đã được bảo vệ bởi các Nghị
định 160/2013/NĐ-CP, nghị định 32/2006/NĐ-CP và Nghị định 159/NĐ-CP. Tuy
4
nhiên, việc thực thi pháp luật theo các nghị định này vẫn tồn tại nhiều thách thức do
công tác định dạng loài trong các vụ bắt giữ đường dây và trường hợp buôn bán
động vật hoang dã trái phép còn gặp nhiều trở ngại. ATP sẽ tiếp tục phối hợp với
các cơ quan quản lý và các tổ chức phi chính phủ cùng nỗ lực giải quyết các vấn đề
buôn bán trái phép và tăng cường thực thi pháp luật về bảo vệ động vật hoang dã tại
Việt Nam.
1.2. Tập tính và môi trường sống của rùa Hoàn Kiếm
Rùa Hoàn Kiếm (còn có tên là giải Swinhoe, Rafetus swinhoei) được mô tả
lần đầu tiên từ năm 1873, nhưng thực tế có rất ít nghiên cứu về loài rùa mai mềm
khổng lồ này. Nó có thể là rùa nước ngọt lớn nhất trên thế giới. Nó được liệt kê ở
cấp cực kỳ nguy cấp trong sách đỏ IUCN năm 2006, và là một trong những loài rùa

hiếm nhất trên thế giới. Năm 2011, Quỹ bảo tồn rùa (TCF) xếp rùa Hoàn Kiếm là
một trong 25 loài rùa bị đe dọa cao nhất thế giới. Tổ chức bảo tồn thiên nhiên quốc
tế IUCN xếp loài này vào mức cực kỳ nguy cấp (CR) năm 2010. Đứng đầu trong
danh sách các loài rùa đối mặt với nguy cơ tuyệt chủng, rùa Hoàn Kiếm còn bốn cá
thể tồn tại được biết đến, hai cá thể được ghép đôi tại Vườn thú Tô Châu, Trung
Quốc, một cá thể ở hồ Hoàn Kiếm và cá thể cuối cùng được phát hiện tại hồ Đồng
Mô, Hà Nội (Chương trình bảo tồn rùa châu Á - ATP, 2007) [4]. Không chỉ vậy, cá
thể ở hồ Gươm có ý nghĩa tâm linh rất lớn trong văn hóa người Việt, được tôn kính
như một vị thần thánh từ truyền thuyết hồ Gươm nổi tiếng thế kỷ XV (Heinselman,
2000).
Rafetus swinhoei đáng chú ý vì đầu dài với phần miệng giống như mõm lợn.
Kích thước của nó có thể dài trên 100 cm, rộng trên 70 cm và cân nặng khoảng
120–140 kg. Mai của chúng có thể dài và rộng trên 50 cm. Đầu dài trên 20 cm và
rộng trên 10 cm. Con đực nhỏ hơn con cái nhưng có đuôi to và dài hơn [3].
Rùa Hồ Gươm có kích thước khá lớn, đầu tương đối nhỏ và rộng, mõm ngắn,
tròn, vòi rất ngắn, lưng màu vàng lục có những đốm vàng, yếm bụng màu
trắng nhạt. Mai rùa mềm chứ không cứng như loài rùa thông thường.
Theo di thể rùa chết vào thập niên 1960 hiện lưu giữ trong đền Ngọc Sơn thì
cá thể đó cân nặng 250 kg với chiều dài 2,1 m và chiều rộng 1,8 m. Cá thể mà thành
5
phố Hà Nội bắt để chữa trị vết thương trên thân rùa hồi tháng 4 năm 2011, giống
cái, nặng 169 kg với chiều dài toàn thân của rùa là 185 cm; chiều rộng mai là 99
cm, chiều dài đuôi là 35 cm [4].
Cũng theo giả thuyết của PGS Hà Đình Đức, Rùa Hồ Gươm có thể có nguồn
gốc từ Lam Kinh, Thanh Hóa, cùng quê với vua Lê Lợi, và được vua Lê thả vào Hồ
Gươm, vì trước đó không có thông tin gì về loài rùa lớn nào tại Thăng Long. Theo
GS Lê Trần Bình, so sánh cho thấy mẫu ADN của rùa hồ Gươm giống rùa Quảng
Phú - Thanh Hóa.
Rùa Hoàn Kiếm, Việt Nam
Một cá thể rùa bị bắt và thoát chết năm 2008 tại Đồng Mô, Hà Tây cũ, cũng

được xem là đồng chủng với Rùa Hồ Gươm, có chiều dài 90 cm, ngang 70 cm, cân
nặng chừng 80–90 kg, mép màu vàng, đầu đốm rằn ri và mai màu xanh
xám. Ông Douglas Hendri, giám đốc Chương trình Bảo tồn rùa châu Á đã từng
dựng lều trại tại bờ hồ, rồi đêm ngủ tại lều, ngày theo ngư dân đánh cá để tìm kiếm
rùa. Ông Douglas khẳng định đã làm xét nghiệm ADN rùa Đồng Mô tại Viện Sinh
thái Tài nguyên sinh vật và kết quả xét nghiệm cho thấy rùa Đồng Mô cùng loài với
rùa Hồ Gươm, cùng loài Rafetus swinhoei với cả 2 con giải hiện đang được nuôi
6
dưỡng trong vườn thú ở Trung Quốc. Tổ chức Bảo tồn thiên nhiên Quốc tế (CI)
cũng xác định con rùa mai mềm lớn ở Đồng Mô thuộc loài Rùa Hoàn Kiếm.
Rùa Đồng Mô, Việt Nam
Mỗi cá thể Rafetus swinhoei cái có thể đẻ từ 60 tới trên 100 trứng. Chúng
làm tổ về đêm hay về buổi sáng [3].
Về phân bố, Rafetus swinhoei có thể đã từng sinh sống tại khu vực
sông Dương Tử và Thái Hồ, tại khu vực ranh giới các tỉnh Giang Tô và Chiết
7
Giang ở miền đông Trung Quốc; Cá Cựu tại tỉnh Vân Nam ở miền nam Trung
Quốc; và sông Hồng ở miền bắc Việt Nam. Trong những năm gần đây, một cá thể
của Rafetus swinhoei đã được các ngư dân bắt được tại tỉnh Hòa Bình trên sông Đà.
Mẫu vật cuối cùng đã biết đánh bắt được trong tự nhiên ở Trung Quốc là vào
năm 1972 tại Cá Cựu; con rùa này sau đó đã được chuyển tới vườn thú Thượng Hải.
Con rùa tại hồ Hoàn Kiếm (hồ Gươm) ở trung tâm Hà Nội, Việt Nam, đã được nhìn
thấy và chụp ảnh lại trong những năm gần đây.
Gần đây, một số ý kiến, như của nhà sinh học Hà Đình Đức cho rằng con rùa
tại hồ Hoàn Kiếm có thể là một loài riêng, với tên gọi khoa học là Rafetus leloii,
tức rùa Hồ Gươm. Tuy nhiên, các tác giả Farkas B. và Webb R.G. vào năm
2003 cho rằng danh pháp R. leloii là một đơn vị phân loại không hợp lệ và chỉ là từ
đồng nghĩa muộn của R. swinhoei.
Nếu tính cả rùa Hồ Gươm thì hiện nay chỉ còn 4 con còn sống; trong đó 2
tại Trung Quốc, đều ở Tây Viên tự, Tô Châu. Con thứ 3 là tại hồ Hoàn Kiếm, con

thứ 4 ở hồ Đồng Mô (Hà Tây cũ). Con thứ 5 ở vườn thú Thượng Hải đã chết cuối
năm 2006, còn con thứ sáu tại vườn thú Bắc Kinh đã chết năm 2005 [3].
Môi trường sống của chúng thường là các hệ thống sông lớn cùng các hồ hay
vùng đất ẩm cận kề. Thức ăn bao gồm cá, cua, ốc, bèo lục bình, ếch nhái và lá cây.
Hồ Gươm, Hà Nội, Việt Nam
8
Về tập tính, rùa Hồ Gươm chậm chạp, hiền lành, thường sống ở những sông
hồ sâu, nước chảy yếu. Khi trời nóng thường hay ngóc cổ lên khỏi mặt nước để thở.
Mùa đông thỉnh thoảng phơi nắng.
Người dân đi xem rùa Hoàn Kiếm nổi lên (4/12/2014)
Khi thời tiết ấm áp của mùa xuân bắt đầu thay thế cho mùa đông lạnh ở miền
Bắc, cả hai cá thể rùa ở Hoàn Kiếm và Đồng Mô hoạt động nhiều hơn và thường
xuyên xuất hiện. Trong tháng 4 và tháng 5/2014, các cán bộ của chương trình bảo
tồn rùa châu Á nhiều lần ghi lại thành công hình ảnh rùa nổi trên hồ Đồng Mô. So
sánh đặc điểm đầu và hoa văn trong mỗi bức hình chụp tại bốn thời điểm khác nhau
với bức hình rùa được giải cứu vào năm 2008, ATP khẳng định tất cả các hình ảnh
trên đều là của một cá thể. Trong khu vực rộng 1400ha của Đồng Mô, có thể còn cá
thể khác tồn tại nhưng theo thời gian, khả năng này ngày càng mong manh.
9
Rùa nổi trên hồ Đồng Mô (3/4/2014)
Ngày 27/4/2011, một bài báo được xuất bản bởi Lê Trần Bình và cộng sự
(2010) mô tả các loài Rafetus ở Việt Nam như là một loài mới và khác biệt so với ở
Trung Quốc và Đồng Mô, dựa trên DNA và hình thái. So sánh hộp sọ trong giấy,
hình ảnh từ Lê Trần Bình và cộng sự năm 2010, tên khoa học mới cho rùa Hoàn
Kiếm là Rafetus vietnamensis được đề xuất. TS Bình tin rằng Rafetus từ Hoàn Kiếm
có lẽ họ hàng xa với các Rafetus từ sông Hồng nhưng đã được tách ra trong hàng
triệu năm. Điều này có vẻ không như hồ Hoàn Kiếm đã được kết nối với sông Hồng
như trong lịch sử ghi chép lại. Trước đây, rùa Hoàn Kiếm đã được mô tả như là một
loài mới, Rafetus leloii của Giáo sư Hà Đình Đức vào năm 2004. Bài báo cũng nói
rằng một mẫu DNA đã được gửi cho Ngân hàng Thế giới Gene ở Thụy Sĩ để kiểm

tra [4].
Đến ngày 3/5/2011, kết quả ADN tại Hà Nội xác nhận Rùa Hoàn Kiếm là
một loài mới và đặt tên là Rafetus vietnamensis . Các nhà khoa học tại Viện Sinh học
trên Hà Nội công bố kết quả của họ và tuyên bố các loài phân bố rộng khắp miền
Bắc Việt Nam là khác biệt với Rafetus swinhoei. Tuy nhiên, các kết quả trên là
không hoàn toàn rõ ràng và chưa đc thế giới công nhận, cần làm rõ thêm và xem
xét.
10
1.3. Truyền thuyết và vai trò văn hóa
Cách đây khoảng 6 thế kỷ, hồ Gươm gồm hai phần chạy dài từ phố Hàng
Đào, qua phố Hai Bà Trưng, Lý Thường Kiệt tới phố Hàng Chuối, thông với sông
Hồng. Nước hồ quanh năm xanh biếc nên hồ Gươm cũng được gọi là hồ Lục Thuỷ.
Tương truyền vào thế kỷ XV, hồ được đổi tên thành hồ Hoàn Kiếm, gắn liền
với truyền thuyết trả gươm thần cho Rùa Vàng: Vào đầu thời nhà Hậu Lê, khi Lê
Lợi lên ngôi Hoàng đế lấy niên hiệu là Lê Thái Tổ về đóng đô ở Thăng Long. Trong
một lần nhà vua đi chơi thuyền trên hồ Lục Thủy, bỗng một cụ rùa lớn xuất hiện. Lê
Thái Tổ giơ gươm ra thì gươm bay về phía cụ rùa. Rùa ngậm gươm lặn xuống đáy
hồ, và từ đó hồ Lục Thủy có tên gọi mới là hồ Hoàn Kiếm (trả gươm) hay hồ
Gươm. Thanh kếm huyền diệu đó được sử dụng để đánh bại một đội quân xâm lược
của Trung Quốc. Kể từ đó, rùa Hoàn Kiếm là biểu thị cho sự quan trọng và thiêng
liêng của nhân dân Việt Nam.
Vua Lê Lợi tả gươm cho rùa thần
11
Trên hồ có hai hòn đảo: đảo Ngọc và đảo Rùa. Cuối thế kỷ XVI, chúa Trịnh
dựng phủ Chúa ở phường Báo Thiên (nay là Nhà Thờ Lớn) và ở chỗ phố Thợ
Nhuộm gần hồ nên đặt tên cho hai phần hồ là Hữu Vọng và Tả Vọng.
Truyền thuyết thần Kim Quy còn đi ngược dòng lịch sử của người Việt xa
hơn nữa với chuyện thần Kim Quy giúp An Dương Vương xây thành Cổ Loa và
tặng nhà vua cái móng để làm lẫy nỏ chống quân của Triệu Đà.
Khu vực Sơn Tây, Ba Vì nằm ở phía Tây thành phố Hà Nội không chỉ nổi

tiếng về truyền thuyết Sơn Tinh, Thủy Tinh với Núi Tản, Sông Đà mà còn nổi tiếng
là nơi sinh sống của loài rùa Hoàn Kiếm (Rafetus swinhoei) truyền thuyết ở hồ
Đồng Mô, thị xã Sơn Tây. Các hoạt động nâng cao nhận thức của người dân đã
được thực hiện trong cộng đồng địa phương thông qua sự hợp tác chặt chẽ với các
trường học, Đoàn thanh niên hay Ủy ban nhân dân xã nhằm nâng cao hiểu biết và
sự ủng hộ cho rùa nói chung và cá thể rùa hồ Đồng Mô nói riêng, đồng thời nhấn
mạnh mối liên hệ với cá thể rùa linh thiêng tại hồ Hoàn Kiếm.
Vào thế kỷ 20, một số tác phẩm văn học Việt Nam lấy rùa của Hồ Gươm Hà
Nội làm đề tài. Trong đó có truyện Thần Tháp Rùa của Vũ Khắc Khoan và Rùa Hồ
Gươm của Nguyễn Dậu (Trương Mẫn Song).
Người Việt Nam vẫn thường gọi rùa khổng lồ sống ở Hồ Gươm là "Cụ" với
hàm ý tôn kính, đây cũng là biểu tượng gắn liền với truyền thuyết Gươm thần và
lịch sử giữ nước, là phần tâm linh đáng trân trọng.
12
2. BẢO TỒN LOÀI RÙA QUÝ HIẾM NHẤT TRÊN THẾ GIỚI TẠI VIỆT
NAM – RÙA HOÀN KIẾM
2.1. Các mối đe dọa đối với rùa Hoàn Kiếm
Loài giải khổng lồ Rafetus swinhoei được biết đến với cái tên nổi tiếng ở
Việt Nam – rùa Hoàn Kiếm và câu chuyện truyền thuyết từ thế kỷ 15 gắn với cá thể
khổng lồ còn sống trong hồ Gươm, thủ đô Hà Nội. Nhưng ít ai biết rằng, chính loài
rùa mang nét văn hóa lịch sử của dân tộc lại bị săn bắt và tiêu thụ mạnh mẽ tại các
vùng phân bố của chúng trong thập niên 70 đến 90 của thế kỷ trước. Tất cả các quần
thể ngoài tự nhiên đã gần như hoàn toàn biến mất.
Trong danh sách 10 loài rùa cạn và nước ngọt đang phải đối mặt với nguy cơ
tuyệt chủng, có hai loài rùa của Việt Nam: rùa Hoàn Kiếm (Rafetus swinhoei) đứng
ở vị trí số 1; và rùa Trung Bộ (Mauremys annamensis), là loài đặc hữu ở Việt Nam,
xếp thứ 9 [1]. Đối với rùa Hoàn Kiếm, ba cá thể đã chết: Một cá thể chết ngày 2
tháng 7 1967, xác được lưu giữ trong đền Ngọc Sơn; một cá thể có xác được lưu
trong chùa Hưng Ký (Hoàng Mai, Hà Nội), hiện chuyển về Bảo tàng Hà Nội; một
cá thể bị giết thịt năm 1962-1963, khi bò lên vườn hoa Chí Linh (nay là vườn hoa

tượng đài Lý Thái Tổ) sau một cơn mưa lớn [3]. Trên thế giới chỉ còn có 4 cá thể,
trong đó có một con sống ở hồ Hoàn Kiếm và một con sống tại hồ Đồng Mô (Sơn
Tây, Hà Nội). Hai con còn lại được nuôi nhốt tại Trung Quốc.
Rafetus swinhoei đang ở tình trạng cực kỳ nguy cấp, gần như đã sắp tuyệt
chủng do việc săn bắt vì kinh kế và việc tiêu thụ mang tính địa phương cũng như do
việc sử dụng mai và xương trong y học. Đầu rùa cũng thường bị lưu giữ lại làm kỷ
niệm. Tại Việt Nam, các loài rùa nói chung đã bị khai thác (làm thức ăn, đồ trang
sức) tràn lan, các loại tàu thuyền đánh bắt bằng lưới kéo, lưới rê, lưới vây khiến ngư
trường cạn kiệt, môi trường sinh thái biển bị ô nhiễm, hủy hoại nơi cư trú của rùa.
Ngoài ra còn con người (chất thải, tiếng ồn, ánh sáng…) cũng góp phần khiến các
quần thể rùa bị suy kiệt. Các tác nhân khách quan khác có thể kể đến là xói mò, sạt
lở bãi đẻ do sự tàn phá thiên tai như bão lũ, dòng chảy, quá trình đô thị hóa…
13
Rùa bị
bắt trái phép để
làm vật trang trí
Ngày
1/11/2008, một trận lũ ập tới khiến con đập của hồ Đồng Mô bị vỡ tạo cơ hội cho cá
thể rùa thoát ra khỏi hồ. Ngay sau đó, một tấm lưới chắn đã được giăng ngang khu
vực ngập úng dài khoảng 4km kể từ đầu đập để ngăn cá thể này thoát ra sông Hồng.
Sáng ngày 26/11/2008, một ngư dân đã bắt được rùa trong khu vực chắn lưới. Cùng
ngày hôm đó, một ngư dân ở phường Trung Sơn Trầm, thị xã Sơn Tây, Hà Nội (Hà
Tây cũ) đã bắt được một cá thể rùa mai mềm có kích thước lớn, nặng 69 kg, dài
khoảng 90cm. Cá thể rùa này đã được giám định thuộc loài giải Swinhoe ( Rafetus
swinhoei ), là một trong bốn cá thể còn tồn tại trên thế giới. Sau khi biết tin cá thể
rùa quý bị bắt, Chi cục Kiểm lâm Hà Nội (FPD) đã nhanh chóng cử cán bộ tới hiện
trường nhằm bảo vệ, thuyết phục người dân chuyển giao rùa. Sau hơn 6 tiếng
thương lượng với sự có mặt của cán bộ kiểm lâm, cảnh sát và chính quyền địa
phương, người dân đã đồng ý chuyển giao cá thể rùa cho chính quyền. Các cán bộ
ATP, EVN và Trung tâm Bảo tồn Rùa (TCC) thuộc vườn quốc gia Cúc Phương đã

thả cá thể rùa về hồ Đồng Mô, nơi mà rùa đã thoát ra.
Hiện nay nhiều người đang quan tâm và lo ngại cho tính mạng cụ Rùa ở hồ
Hoàn Kiếm khi "cụ" đang phải sống với một lưỡi câu chùm mắc ở lưng cùng nhiều
14
vết thương khác. Theo ông Tim McCormack, Giám đốc Chương trình bảo tồn rùa
châu Á, nếu để tình trạng Rùa Hồ Gươm với lưỡi câu thì sẽ ảnh hưởng đến sức khỏe
của cụ rùa. Tuy nhiên, theo PGS.TS Hà Đình Đức, việc lưỡi câu dính trên mai cụ
Rùa không ảnh hưởng đến tính mạng cụ.
Câu trộm rùa trong đêm tại hồ Hoàn Kiếm
Vừa qua, ngày 12/04/2014 trên mạng xã hội Facebook xuất hiện những bức
ảnh chụp một cá thể rùa mai mềm có kích thước khổng lồ bị xẻ thịt. Điều này làm
dấy lên những lo ngại ban đầu rằng đây có thể là loài rùa Hoàn Kiếm (Rafetus
swinhoei).
15
Rùa ở Đồng Mô nghi là đã bị xẻ thịt
Cá thể rùa khổng lồ được xác định có nguồn gốc tại hồ Yang Reh, xã Yang
Reh, huyện Krông Brông, tỉnh Đắk Lắk. Sau khi tìm hiểu và kiểm tra kỹ các bức
ảnh, ông Timothy McCormack và các đồng nghiệp của Chương trình bảo tồn rùa
châu Á (ATP) khẳng định đây là loài ba ba Nam Bộ (Amyda catrtilaginea). Với
trọng lượng lớn đến 87kg, cá thể rùa này có thể đã rất nhiều tuổi. Thật không may,
ba ba Nam Bộ không được bảo vệ theo luật pháp quốc gia mặc dù là loài sắp nguy
cấp trong danh lục đỏ thế giới (IUCN) và ngày càng bị đe dọa bởi hoạt động săn
bắt, buôn bán do nhu cầu làm thực phẩm đã có truyền thống từ lâu đời tại Việt Nam
và những nước khác trong khu vực châu Á.
Vấn đề đáng quan tâm hơn khi đây dường như là số phận chung của hầu hết
các loài rùa mai mềm khổng lồ ở Việt Nam. Chúng bị đánh bắt làm thực phẩm cho
cả thị trường trong nước và các nước láng giềng như Trung Quốc, không giống như
các loài mai cứng chủ yếu bị xuất khẩu sang các nước khác và chỉ một phần tiêu thụ
trong lãnh thổ Việt Nam. Tình cảnh tương tự có thể xảy ra với loài rùa Hoàn Kiếm
bởi loài này có thể còn tồn tại đâu đó ở miền bắc Việt Nam và phía nam Trung

Quốc.
2.2. Tình hình bảo vệ rùa Hoàn Kiếm hiện nay
Chương trình Bảo tồn Rùa châu Á được thành lập năm 1998 và sáp nhập vào
Vườn thú Cleveland Metroparks/Hiệp hội Vườn thú Cleveland khu vực châu Á năm
2003. Từ khi ATP hình thành cùng với những thành công và sự phát triển của
Trung tâm Bảo tồn Rùa (TCC) tại Vườn quốc gia Cúc Phương, họ đã tiếp tục duy
trì hoạt động bảo tồn các loài rùa cạn và rùa nước ngọt (TFT) tại khu vực Đông
Nam Á với trọng tâm tại Việt Nam. Mục tiêu hoạt động của ATP là thiết lập một
16
tương lai an toàn và bền vững cho các loài rùa châu Á, đảm bảo rằng sẽ không có
loài rùa nào bị tuyệt chủng. Họ thực hiện các chiến lược can thiệp, đóng góp trực
tiếp vào việc bảo tồn các loài rùa, hỗ trợ việc sử dụng hiệu quả nguồn tài nguyên
sinh vật có giới hạn này cũng như phát triển và tăng cường năng lực lãnh đạo,
truyền thông tới cộng đồng nhằm thay đổi thái độ và hành vi trong xã hội đối với
các loài rùa. Các hoạt động bảo tồn tại Việt Nam hiện đang ưu tiên cho các loài cực
kỳ nguy cấp và đặc hữu. Các dự án tập trung vào loài rùa Trung Bộ (Mauremys
annamensis), rùa hộp trán vàng miền Trung (Cuora bourreti) và rùa hộp trán vàng
miền Nam (Cuora picturata) tại miền Trung Việt Nam. Ở miền Bắc, ATP cũng
đang tiến hành dự án bảo tồn loài rùa Hoàn Kiếm (Rafetus swinhoei), hay còn gọi là
Giải khổng lồ Swinhoe, loài được ghi nhận có nguy cơ tuyệt chủng rất cao trên thế
giới.
Tại Việt Nam, vấn đề bảo vệ đa dạng sinh học nói chung, trong đó có bảo
tồn loài rùa nói riêng đã được đề cập đến từ lâu. Không chỉ ban hành các văn bản
quy phạm pháp luật, Việt Nam còn chủ động, tích cực tham gia các công ước quốc
tế, biên bản thỏa thuận liên quan đến bảo tồn và quản lý rùa. Việc bảo vệ rùa không
chỉ tác động tích cực đến các loài rùa mà còn tác động tới các hệ sinh thái mà chúng
phụ thuộc, đồng thời góp phần bảo vệ nơi sinh sống và đa dạng sinh học của các
loài sống cùng sinh cảnh. Những năm gần đây, Việt Nam đã xây dựng Kế hoạch
Hành động bảo tồn Rùa nói chung và loài rùa nước ngọt nói riêng nhằm bảo vệ, bảo
tồn và quản lý loài rùa cũng như nơi sinh sống của chúng. Mục tiêu chiến lược của

Kế hoạch là giảm thiểu những tác động đối với rùa nước ngọt tại Việt Nam, từ đó
thúc đẩy sự phục hồi của quần thể rùa trong tự nhiên; đồng thời hỗ trợ cho các cơ
quan nhà nước và các tổ chức quốc tế hiểu rõ hơn về những hoạt động bảo tồn rùa
đang tiến hành tại Việt Nam, từ đó có thể tìm ra cách tham gia hiệu quả nhất.
Các hoạt động giám sát rùa tại Đồng Mô trong những năm qua cho phép
nhóm nghiên cứu của ATP ghi nhận thêm các tập tính và hành vi của loài. Bên cạnh
đó, thông qua nhiều chuyến khảo sát dọc các tỉnh miền Bắc Việt Nam, những khu
vực trước đây loài này từng sinh sống và có thể còn tồn tại được xác định. ATP hy
vọng trong thời gian tới sẽ phối hợp với Tổng cục Thủy sản và tổ chức Liên minh vì
17
sự sống các loài rùa (TSA) cùng một số chuyên gia Quốc tế tiến hành khảo sát
nhằm xác định thêm các cá thể còn lại trong tự nhiên bằng phương pháp phân tích
mẫu gen từ môi trường (còn gọi là eDNA). Đây là kỹ thuật thu thập gen từ mẫu
nước, qua đó có thể xác nhận sự hiện diện của một loài trong khu vực. Phương pháp
này giúp cho cơ hội tìm kiếm rùa Hoàn Kiếm ngoài tự nhiên có thêm kết quả rõ
ràng, phục vụ cho công tác nhân giống sinh sản và phục hồi quần thể loài trong
tương lai [4].
Từ năm 2003, Chương trình bào tồn rùa châu Á (ATP) của vườn thú
Cleveland Metroparks tiến hành nhiều đợt khảo sát, phỏng vấn trên phạm vi 08 tỉnh
miền Bắc Việt Nam. Trong quá trình khảo sát, nhóm nghiên cứu tìm thấy vỏ và hộp
sọ của 6 cá thể rùa Hoàn Kiếm (Rafetus swinhoei) cùng nhiều khu vực trước đây
rùa đã từng xuất hiện, có thể còn sót lại quần thể tự nhiên hoang dã. Ba vùng đầu
tiên được tiến hành theo dõi, quan sát trong 06 tháng là Thanh Hóa, Hà Tây và Yên
Bái. Năm 2007, hình ảnh rùa Hoàn Kiếm hoang dã đầu tiên đã được ghi nhận tại hồ
Đồng Mô, tỉnh Hà Tây, cũng là cá thể thứ 4 được phát hiện trên thế giới.
Chương trình bảo tồn rùa Hoàn Kiếm (Rafetus swinhoei) được duy trì xuyên
suốt từ tháng 01/2007 đến nay trên khu vực hồ Đồng Mô. Một cán bộ của chương
trình chính là người địa phương, từng làm nghề đánh cá trên hồ và hiểu rõ khu vực
nơi anh sinh sống. Nhờ sự tham gia công tác bảo tồn của anh, dự án đã nhận được
sự ủng hộ tích cực từ người dân nơi đây.

Tháng 04/ 2009, ATP tổ chức hội thảo về bảo tồn loài rùa Hoàn Kiếm tại thị
xã Sơn Tây với sự tham gia của đại điện Ủy ban nhân dân các cấp địa phương, Hạt
Kiểm lâm thị xã Sơn Tây, các hộ gia đình nuôi trồng và đánh cá, Ban quản lý sân
golf Đồng Mô (nằm trên một bán đảo trong hồ) và các trường học quanh khu vực
hồ. Hoạt động giáo dục bảo tồn trong các nhà trường được ATP phối hợp với Trung
tâm Giáo dục Thiên nhiên (ENV) tiếp tục triển khai tại khu vực dự án. Từ khi cá thể
rùa được phát hiện, các cán bộ của ATP thực hiện tuần tra, theo dõi thường trực
ngay tại hồ Đồng Mô, đồng thời chương trình nâng cao nhận thức trong cộng đồng
địa phương được khởi động, tập trung vào bài học cho các em học sinh và tổ chức
buổi truyền thông tới những người đánh cá trên hồ.
18
Tháng 11/2008, các cơ quan chức năng và tổ chức bảo tồn đã giải cứu một cá
thể rùa nặng 69 kg, dài khoảng 90 cm [4]. Cá thể này bị săn bắt và buôn bán trong
một địa phương gần hồ Đồng Mô, được cho chính là rùa Hoàn Kiếm phát hiện trên
hồ năm trước, vừa trôi ra khỏi hồ do vỡ đập Đồng Mô trong mùa lũ. Chính quyền
và cộng đồng địa phương, Hạt Kiểm lâm thị xã Sơn Tây và Trung tâm Giáo dục
Thiên nhiên Việt Nam (ENV) đã cùng ATP vận động, đem thả rùa trở về hồ trong
cùng ngày. Kết quả giải cứu diễn ra thành công là nhờ phần không nhỏ của công tác
nâng cao nhận thức và sự tuần tra, cập nhật thường xuyên của cán bộ bảo tồn tại
khu vực.
Các cố gắng bảo tồn tập trung vào việc cho sinh sản các con rùa đang bị
giam cầm tại Trung Quốc cũng như tìm kiếm các cá thể còn sống hoang dã. Gần
đây, một thỏa thuận đã được thực hiện để chuyển con rùa cái tại vườn thú Thượng
Hải sang vườn thú Tô Châu để thực hiện việc phối giống với con đực tại đó. Cũng
có các cố gắng để cải thiện các điều kiện phối giống tại vườn thú Tô Châu và Tây
Viên tự. Tại Trung Quốc, một cặp rùa đã được ghép đôi sinh sảntừ năm 2008 và cho
khoảng 150 trứng mỗi năm. Tuy nhiên không một quả trứng nào trong số đó nở
thanh công. Các nghiên cứu gần đây chỉ ra rằng tất cả trứng rùa đều không được thụ
tinh dẫn đến nghi ngờ khả năng con rùa đực có vấn đề… Các nhà khoa học Trung
Quốc và thế giới thậm chí đã tiến hành đặt bẫy tại một vài khúc trên sông Hồng ở

tình Vân Nam của Trung Quốc nhằm cố gắng tìm kiếm thêm những cá thể mới
nhưng vẫn chưa thu được kết quả. Trong trường hợp không phát hiện thêm được cá
thể rùa nào, việc mượn giống giữa hai quốc gia cho ghép đôi có thể được yêu cầu.
Vì giá trị văn hóa của rùa Hồ Gươm, tháng 06/2009 công ty Herbst
Umwelttechnik GmbH của Đức được giao phó việc khảo nghiệm hút bớt lớp bùn
sâu lắng ở đáy hồ để khơi lòng hồ, giảm lượng độc chất ứ đọng sau bao nhiêu năm ô
nhiễm hầu bảo vệ môi trường cho rùa Hồ Gươm. Dự án với chi phí 2,8 triệu Mỹ
kim hoàn tất trước năm 2010, cũng là 1000 năm tuổi của Thăng Long. Tuy nhiên
vào cuối năm 2010, do chất lượng nước trong 12 ha hồ Hoàn Kiếm kém, trung tâm
tinny đã phát hiện một loạt các chấn thương của những con rùa huyền thoại này,
19
gây ra mối quan tâm quốc tế và các quyết định đã được thực hiện để loại bỏ và điều
trị cho cụ Rùa.
Ngày 15/02/2011, Hội thảo cứu hộ và điều trị tổ chức tại Hà Nội, hơn 50
chuyên gia trong nước và quốc tế đã gặp nhau tại Hà Nội để thảo luận về các chấn
thương và các mối đe dọa rõ ràng của Rùa tại hồ Hoàn Kiếm.
Ngày 17/02/2011, Ủy ban khẩn cấp được thành lập để bảo vệ rùa Hoàn Kiếm
huyền thoại. Biện pháp ngắn hạn như cải thiện chất lượng nước hồ, loại bỏ cặn và
loại bỏ các mảnh vụn nguy hiểm trong hồ đã được đề xuất.
Ngày 07/03/2011, một số cuộc thảo luận đã được tổ chức, các chuyên gia thú
y quốc tế được mời tham gia điều trị cho cụ Rùa.
Ngày 19/04/2011, hai tuần sau khi bắt về, Rùa Hoàn Kiếm được đáp ứng tốt
quá trình điều trị. Con vật đã được di chuyển được trên khu vực đảo rùa ở giữa hồ
Hoàn Kiếm, ăn tốt, một số các chấn thương có thể nhìn thấy như các tổn thương mở
ở phía trước của mai đã được chữa khỏi.
Ngày 23/06/2011, kế hoạch tăng kích thước của bể chứa cho Rùa Hoàn
Kiếm , theo một nhóm làm việc của Ủy ban công tác về loài rùa đã được đề xuất.
Họ có kế hoạch tăng kích thước của bể chứa đến 900 m
2
và sâu 1.8 m, để giảm thiểu

tác động xấu và rủi ro từ stress nhiệt trên những con rùa với nhiệt độ cao ở Hà Nội.
Trên thế giới, Hội nghị toàn cầu về công tác bảo tồn năm 2014 - Sydney,
được tổ chức bởi IUCN và được đăng cai bởi Chính phủ Australia, và Tiểu bang
News South Wales. Hội nghị đã tập hợp hơn 6.000 đại biểu từ hơn 170 quốc gia
trên toàn thế giới. Đây là Hội nghị lần thứ hai về công tác bảo tồn toàn cầu, Hội
nghị lần thứ nhất được tổ chức tại Nam Phi vào năm 2003. Hội nghị toàn cầu về
công tác bảo tồn là sáng kiến của Tổ chức bảo tồn thiên nhiên thế giới (IUCN),
được tổ chức 10 năm một lần nhằm tổng kết, đánh giả lại công tác bảo tồn trên toàn
cầu và xây dựng các nghị quyết cho hoạt động bảo tồn 10 năm đến [5].
2.3. Các biện pháp bảo tồn
20
Đào tạo kĩ năng và truyền thông là một hợp phần trong các hoạt động của
ATP với các khóa tập huấn tăng cường năng lực thực thi pháp luật dành cho đội ngũ
cán bộ kiểm lâm, nâng cao nhận thức cộng đồng về tầm quan trọng của việc bảo vệ
các loài rùa Việt Nam. ATP cũng đồng thời tổ chức các hoạt động nghiên cứu kết
hợp bảo tồn và đào tạo thế hệ các nhà khoa học trẻ thông qua các khóa tập huấn
sinh viên hàng năm.
Từ ngày 22–30/03/2014, Chương trình Bảo tồn rùa châu Á (ATP) của Vườn
thú Cleveland Metroparks và Trung tâm bảo tồn rùa Cúc Phương (TCC) tổ chức
khóa đào tạo kỹ năng nghiên cứu thực địa về các loài rùa cạn và nước ngọt lần thứ
10 cho các sinh viên, nhà sinh học trẻ và các cán bộ kiểm lâm tại Vườn Quốc gia
Cúc Phương (VQG), tỉnh Ninh Bình [4].
Nghiên cứu thực địa về các loại rùa ở Vườn Quốc gia Cúc Phương (Ninh Bình)
21
Với trọng tâm khóa học tâp trung vào nghiên cứu thực địa và khảo sát phỏng
vấn, ATP đã tài trợ cho 16 sinh viên thực hiện các dự án nghiên cứu cho đề tài tốt
nghiệp. Nhiều sinh viên sau đó đã làm việc trong linh vực bảo tồn hoặc vận dụng
những kỹ năng được tập huấn cho công việc của mình tại các khu bảo tồn hoặc ở
địa phương. Đây cũng là mô hình có thể áp dụng để bảo tồn rùa Hoàn Kiếm.
Các học viên vui mừng nhận chứng chỉ sau khóa học

Tương lai cho loài rùa Hoàn Kiếm vẫn chưa được đảm bảo. Với hy vọng tìm
ra những cá thể khác còn sống sót trong tự nhiên, các nhà bảo tồn cần tiếp tục tiến
hành khảo sát dọc các con sông lớn ở miền bắc Việt Nam nhằm nghiên cứu thêm về
loài này. Nhóm nghiên cứu phối hợp với ngư dân Đồng Mô duy trì tìm kiếm trên
hồ, đồng thời nghiên cứu và bảo vệ cá thể đã được ghi nhận. Hoạt động cấp thiết
hiện nay là bảo tồn môi trường sống cho loài rùa mai mềm này. Hồ Đồng Mô cần
được bảo vệ và thành lập khu bảo tồn sinh cảnh cho loài (SHCA).
22
Hồ
Đồng Mô (Sơn Tây, Hà Nội)
Thiết kế và xuất bản các ấn phẩm có in hình ảnh cụ Rùa và hồ Hoàn Kiếm,
một biểu tượng thiêng liêng của Việt Nam.
23
Thiết kế và tiến hành các chương trình giáo dục trong trường học và họp
truyền thông cộng đồng định kỳ tại khu vực Đồng Mô, giới thiệu đến các thế hệ
tương lai và khuyến khích cộng đồng bảo vệ niềm tự hào của quê hương mình. Cụ
thể là ATP đã tổ chức và hỗ trợ phát triển hoạt động thể thao, phong trào thi đua tại
địa phương, cuộc thi vẽ tranh về đề tài “Bảo vệ rùa Hoàn Kiếm”,… được chính
quyền cơ sở và người dân hợp tác và ủng hộ tích cực.
Bìa một quyển vở học sinh
Thiết kế áp phích truyền thông về rùa Hoàn Kiếm (Rafetus swinhoei). Áp
phích sẽ được phát trong quá trình khảo sát phỏng vấn không chỉ giúp nâng cao
nhận thức về tầm quan trọng của loài rùa mai mềm khổng lồ này cũng như mối
quan hệ cùng loài với cá thể rùa linh thiêng ở Hồ Hoàn Kiếm- Hà Nội mà còn cung
cấp thông tin liên lạc để người dân thông báo cho ATP kịp thời những phát hiện
mới về sinh cảnh sống hoang dã và sự xuất hiện của loài. Cần kết hợp với Đoàn
thành niên xã Kim Sơn, Sơn Tây tổ chức hoạt động “Trung thu vui cùng rùa Hoàn
Kiếm”. Lồng ghép các trò chơi dân gian như: bịt mắt bắt vịt, cướp cờ, hay bịt mắt
đập nước, nhảy bao bố với các hoạt động múa hát truyền thống ở khu vực Sơn Tây -
Ba Vì, Hà Nội. Đây không những là dịp giải trí sau những ngày làm việc mệt nhọc

24
của những người dân mà còn là nhưng phút giây vui chơi thoải mái của những em
học sinh trước khi bước vào thềm năm học mới. Đồng thời lồng ghép những thông
điệp bảo tồn loài rùa Hoàn Kiếm ở Hồ Đồng Mô, khích lệ niềm tự hào là quê hương
của loài rùa nổi tiếng thế giới.
Trò
chơi
nhảy bao bố nhân dịp Trung thu (Ba Vì, Sơn Tây, Hà Nội)
Gỉai bóng đá tranh cúp rùa Đông Mô (Sơn Tây, Hà Nội)
25