Luận án tiến sĩ đặc điểm du kí việt nam nửa đầu thế kỉ XX (full)

i

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
ĐẠI HỌC HUẾ
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC



NGUYỄN HỮU LỄ


ĐẶC ĐIỂM DU KÍ VIỆT NAM
NỬA ĐẦU THẾ KỈ XX

Chuyên ngành : Văn học Việt Nam
Mã số : 62 22 01 21

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HOÁ VIỆT NAM

Người hướng dẫn khoa học:
PGS.TS. Trần Thái Học





HUẾ - 2015


ii



LỜI CẢM ƠN

Tôi xin trân trọng cảm ơn Trường Đại học Khoa học – Đại học Huế,
Trường Cao đẳng Sư phạm Bà Rịa – Vũng Tàu đã tạo điều kiện thuận
lợi cho tôi học tập và nghiên cứu.
Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS. TS. Nguyễn Thành,
PGS.TS. Hồ Thế Hà, TS. Hà Ngọc Hòa, TS. Tôn Thất Dụng, TS. Lê
Thị Hường, cùng các thầy cô giáo khoa Ngữ văn của hai trường:
Trường Đại học Khoa học, Trường Đại học Sư phạm và Phòng Sau đại
học - Trường Đại học Khoa học Huế đã giảng dạy và giúp đỡ tôi trong
quá trình học tập và nghiên cứu.
Đặc biệt, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành và sâu sắc đến PGS.
TS. Trần Thái Học - người đã tận tình giúp đỡ tôi trong suốt quá trình
nghiên cứu khoa học và hoàn thành luận án này.

Huế, tháng 8 năm 2015

Nguyễn Hữu Lễ












iii


LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của
cá nhân tôi. Các số liệu và kết quả nghiên cứu trong
luận án này là trung thực. Nếu sai, tôi xin chịu hoàn
toàn trách nhiệm.

TÁC GIẢ LUẬN ÁN



NGUYỄN HỮU LỄ

iv

MỤC LỤC

Trang
MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài 1
2. Mục tiêu nghiên cứu 2
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3
4. Phương pháp nghiên cứu 4
5. Đóng góp mới của luận án 4
6. Cấu trúc luận án 5

NỘI DUNG
Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU
1.1.Về khái niệm và thể loại của du kí 6
1.1.1. Ở nước ngoài 6
1.1.2. Ở trong nước 11
1.2. Về du kí Việt Nam nửa đầu thế kỉ XX 17
1.2.1. Ở nước ngoài 17
1.2.2. Ở trong nước 18
1.3. Nhận định về những vấn đề đặt ra từ tổng quan tình hình nghiên cứu 21

Chương 2: VẤN ĐỀ LÍ THUYẾT THỂ LOẠI VÀ LỊCH SỬ DU KÍ VIỆT NAM
2.1. Thi pháp thể loại du kí 27
2.1.1. Cốt truyện 28
2.1.2. Kết cấu 32
2.1.3. Điểm nhìn trần thuật 36
2.1.4. Thời gian và không gian 40
2.1.5. Ngôn từ 43

2.2. Khái quát quá trình lịch sử của du kí Việt Nam 49
2.2.1. Giai đoạn từ thế kỉ X đến thế kỉ XVII 49
2.2.2. Giai đoạn từ thế kỉ XVIII đến hết thế kỉ XIX 51
2.2.3. Giai đoạn nửa đầu thế kỉ XX 57
2.2.4. Giai đoạn nửa sau thế kỉ XX (cho đến hết thập niên 80) 63
2.2.5. Giai đoạn thập niên 90 của thế kỉ XX đến nay 65
v

Chương 3: ĐẶC ĐIỂM NỘI DUNG CỦA DU KÍ VIỆT NAM NỬA ĐẦU THẾ KỈ XX
3.1. Sự phong phú về đề tài 68
3.1.1. Đề tài khảo cứu văn hóa 68
3.1.2. Đề tài lịch sử 71
3.1.3. Đề tài danh lam thắng cảnh 73
3.1.4. Đề tài quốc tế 76
3.1.5. Đề tài dân tộc thiểu số 79
3.2. Sự đa dạng về cảm hứng 83
3.2.1. Cảm hứng viễn du 84
3.2.2. Cảm hứng yêu nước 87
3.2.3. Cảm hứng tâm linh 92
3.2.4. Cảm hứng trữ tình 94
3.2.5. Cảm hứng thế sự 97

Chương 4: ĐẶC ĐIỂM HÌNH THỨC CỦA DU KÍ VIỆT NAM NỬA ĐẦU THẾ KỈ XX
4.1. Cốt truyện. 99
4.1.1. Cốt truyện hành trình 99
4.1.2. Cốt truyện sự tích – huyền thoại 105
4.2. Kết cấu 107
4.2.1. Kết cấu khung 107
4.2.2. Kết cấu trực quan 114
4.2.3. Kết cấu nhật trình – sự kiện 115

4.2.4. Kết cấu tự sự – trữ tình 118
4.3. Điểm nhìn trần thuật 122
4.3.1. Điểm nhìn đa diện đối với hiện thực 123
4.3.2. Điểm nhìn dịch chuyển của người kể chuyện 125
4.4. Ngôn từ 127
4.4.1. Sự kết hợp các ngôn ngữ 127
4.4.2. Sự đa dạng của văn phong 132

vi

Chương 5: NHỮNG TÁC GIẢ DU KÍ VIỆT NAM TIÊU BIỂU NỬA ĐẦU THẾ KỈ XX
5.1. Nguyễn Đôn Phục – phong cách truyền thống 136
5.1.1. Triết lí về "sự đi" 136
5.1.2. Tiếp cận đối tượng trên phương diện lịch sử 139
5.1.3. Ngôn từ cổ kính và biểu cảm 143
5.2. Phạm Quỳnh – phong cách hiện đại 151
5.2.1. Văn du kí mang tính tư tưởng 152
5.2.2. Kết cấu và ngôn ngữ mang tính hiện đại 155
5.2.3. Văn du kí giàu chất triệt luận 162
5.3. Mãn Khánh Dương Kỵ – phong cách huyền thoại hóa 166
5.3.1. Cảm quan lịch sử và bút pháp huyền thoại hóa 166
5.3.2. Nghệ thuật dựng cảnh và tạo không khí lịch sử 170
5.3.3. Ngôn từ giàu tính tạo hình 172

KẾT LUẬN 176
NHỮNG CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN 180
TÀI LIỆU THAM KHẢO 181
PHỤ LỤC 186
1

MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
1.1. Văn học Việt Nam nửa đầu thế kỉ XX là giai đoạn có ý nghĩa bước ngoặt
trong quá trình phát triển của văn học dân tộc. Sự xuất hiện các trào lưu văn học với
nhiều nhà văn tầm cỡ đã trở thành tâm điểm của nghiên cứu văn học vào những thập
niên cuối của thế kỉ XX. Trong nghiên cứu văn học, xu hướng tập trung vào những đối
tượng mang tính truyền thống cùng với các hiện tượng văn học được nhận thức đầy đủ
trở nên phổ biến, còn những bộ phận văn học nằm giữa lằn ranh như du kí thường bị bỏ
quên. Đối với vấn đề nghiên cứu thể loại, khi chú trọng vào những thể loại chính thống
như tiểu thuyết, truyện, thơ, kịch, thì khả năng bỏ qua các thể loại cận văn chương như
tản văn, bút kí, hồi kí, du kí, là không thể tránh khỏi. Hiện tượng tập trung vào một số
đối tượng trong nghiên cứu văn học đã bỏ qua một số bộ phận văn học mang tính đại
chúng, đồng nghĩa với việc tách văn học ra khỏi văn hóa, môi trường phát triển của nó.
Tính phổ biến của nghiên cứu văn học đã làm cho thể loại du kí nói chung, du kí Việt
Nam nửa đầu thế kỉ XX nói riêng chưa trở thành dấu ấn để thu hút được nhiều nhà
nghiên cứu. Bước sang thời đại thông tin, nghiên cứu văn học chịu sự tác động bởi nhiều
yếu tố không chỉ trong lãnh địa của mình mà còn vươn ra các lĩnh vực khác như văn
hóa, kinh tế, chính trị, du lịch,… nên du kí đã có cơ hội trở thành đối tượng của nghiên
cứu văn học.
1.2. Trong thập niên đầu của thế kỉ XXI, du kí đã trở thành hiện tượng văn học
thu hút nhiều nhà nghiên cứu, học giả ở Việt Nam quan tâm. Du kí đã từng có mặt trong
tiến trình của lịch sử văn học Việt Nam ở các dạng thức khác nhau. Trong văn học trung
đại Việt Nam, du kí được viết bằng chữ Hán dưới hình thức của các thể loại thơ, phú,
kí. Trước khi có nền văn học Quốc ngữ, trong văn học Việt Nam đã từng xuất hiện văn
bản có dạng du kí viết bằng chữ Quốc ngữ. Cho đến nay, du kí đã từng bùng phát hai
lần trong lịch sử văn học dân tộc: lần thứ nhất vào nửa đầu thế kỉ XX, lần thứ hai vào
đầu thế kỉ XXI. Tuy nhiên, trong một thời gian khá dài, du kí chưa được nghiên cứu một
cách đầy đủ và nghiêm túc nên chưa có công trình lí luận và lịch sử dành riêng cho nó.
Vì thế, quan điểm thể loại về du kí ở Việt Nam chưa thống nhất. Trong các công trình lí
luận văn học của các học giả Việt Nam, du kí là tiểu loại nằm trong thể loại kí cùng với

các tiểu loại: kí sự, phóng sự, nhật kí, hồi kí, bút kí, tùy bút, kí hành, truyện kí, tản văn
2

Trong khi đó, ranh giới giữa các tiểu loại của kí cũng không tuyệt đối, luôn có tình trạng
chuyển hóa, thâm nhập lẫn nhau. Tưởng rằng trong những cuốn sách lí luận và sách giáo
khoa, sự phân chia thể loại đã rạch ròi, nhưng thực tế văn học luôn diễn ra những yếu tố
ngoại biên, yếu tố mờ hay nhòe giữa các thể loại với nhau, nhất là đối với tác phẩm của
những nhà văn có năng khiếu đặc biệt và có sự linh hoạt cao độ khi cầm bút. Vì thế, vấn
đề đặt ra đối với nghiên cứu du kí là phải phân định những đường ranh thể loại của nó
với các thể loại khác trong văn học Việt Nam, không phải bằng sự suy lí mà bằng cách
khảo cứu đặc điểm của du kí qua thực tiễn sáng tác.
1.3. Trải qua quá trình phát triển và hình thành thể loại, du kí Việt Nam nửa đầu
thế kỉ XX xuất hiện trở lại với nhiều tác giả, tác phẩm đăng trên các báo và tạp chí đương
thời. Thể loại này đã thu hút nhiều nhà báo, nhà văn, học sinh, du khách đến với du kí
bởi sự mới mẻ và hấp dẫn của nó. Xét trong bối cảnh của quá trình hiện đại hóa văn học
nửa đầu thế kỉ XX, du kí là bộ phận văn học đã từng có vị thế trên văn đàn, nhưng bộ
phận văn học này, nói như Nguyễn Hữu Sơn, "còn chưa được chú ý đúng mức" [65,
tr.13], và tính cấp thiết của nó như ý kiến của Phong Lê: "…du ký trong hai thập niên
trước mốc lịch sử 1930, thì đến bây giờ mới được làm, trong khi đáng lẽ có thể làm sớm
hơn …" [30, tr.65]. Đã đến lúc du kí Việt Nam nửa đầu thế kỉ XX cần phải được nghiên
cứu một cách đầy đủ và nghiêm túc để làm minh bạch một số vấn đề về loại hình, thể
loại, đặc trưng và vị trí của nó đối với quá trình phát triển của lịch sử văn học dân tộc.
2. Mục tiêu nghiên cứu
Với đề tài "Đặc điểm du kí Việt Nam nửa đầu thế kỉ XX", công việc nghiên cứu
của luận án nhằm đạt được các mục tiêu cụ thể sau đây:
2.1. Xác lập cách hiểu hợp lí về thể loại, khái niệm du kí, xây dựng các vấn đề lí
thuyết về thể loại của du kí để làm cơ sở phương pháp luận nghiên cứu lịch sử vận động
hình thành thể loại và đặc điểm du kí Việt Nam nửa đầu thế kỉ XX.
2.2. Xác định những đặc điểm cơ bản của du kí Việt Nam về nội dung và hình
thức để thấy được những đóng góp của nó trong quá trình hiện đại hóa văn học và làm

phong phú diện mạo văn xuôi Việt Nam nửa đầu thế kỉ XX.
2.3. Chỉ ra được các phong cách tiêu biểu để góp phần minh chứng cho sự phát
triển của thể loại du kí trong văn học Việt Nam nửa đầu thế kỉ XX.

3

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của đề tài luận án là du kí Việt Nam nửa đầu thế kỉ XX,
bao gồm những tác phẩm du kí đăng trên các báo và tạp chí nửa đầu thế kỉ XX: Nam Kỳ
tuần báo, An Nam tạp chí, Nam Phong tạp chí, Phụ nữ Tân văn, Tri Tân, Thanh Nghị,
Tao Đàn, Phong hóa, … và các ấn phẩm du kí xuất bản từ trước tới nay được sáng tác
trong giai đoạn này.
2.2. Phạm vi nghiên cứu
2.2.1. Phạm vi nghiên cứu lí thuyết của luận án là những vấn đề lí thuyết về loại
thể và lịch sử văn học. Từ yêu cầu của đề tài, luận án giải quyết hai nội dung cơ bản:
những vấn đề lí luận xung quanh thể loại du kí, quá trình hình thành, phát triển và những
đặc điểm của du kí trong văn học Việt Nam nửa đầu thế kỉ XX. Việc xác định đặc trưng
thể loại có ý nghĩa định hướng cho việc khảo sát những đóng góp của du kí ở thực tế
sáng tác.
2.2.2. Phạm vi nghiên cứu tư liệu của luận án bao gồm các tác gia tiêu biểu và
những tác phẩm du kí Việt Nam nửa đầu thế kỉ XX.
- Du kí Việt Nam nửa đầu thế kỉ XX có rất nhiều tác phẩm của nhiều tác giả. Mặc
dù bộ Du kí Việt Nam do Nguyễn Hữu Sơn sưu tầm giới thiệu với 62 tác phẩm đăng trên
Nam Phong tạp chí thì chỉ là một phần của du kí Việt Nam trong giai đoạn này. Vì thế,
chúng tôi phải sưu tầm và khảo sát thêm nhiều tác phẩm du kí khác đã đăng trên các báo
và tạp chí đương thời hoặc đã xuất bản thành sách.
- Để đảm bảo tính hệ thống, chúng tôi điểm qua những tác phẩm du kí Việt Nam
trước thế kỉ XX, lấy đó làm cơ sở nhằm nghiên cứu sự vận động thể loại của du kí Việt
Nam nửa đầu thế kỉ XX.

- Du kí Việt Nam nửa đầu thế kỉ XX có sự phong phú về nội dung, đa dạng về
hình thức và đặc biệt xuất hiện nhiều tác giả với những phong cách khác nhau. Trong
một phạm vi tương đối, dựa trên xu hướng sáng tác, chúng tôi nhận thấy du kí giai đoạn
này có ba loại hình: du kí có yếu tố Hán, du kí mang phong cách hiện đại, du kí chứa
yếu tố hư cấu, tưởng tượng. Nhiệm vụ đặt ra của Luận án là phải lựa chọn các tác giả
tiêu biểu để khảo sát nhằm làm rõ đặc điểm phong cách tương ứng với ba loại hình nói
trên.
4

4. Phương pháp nghiên cứu
Từ đối tượng và phạm vi nghiên cứu đã được xác định, để đáp ứng yêu cầu và
đạt được mục tiêu của đề tài đặt ra, trong quá trình triển khai luận án, chúng tôi vận dụng
những phương pháp và thao tác chủ yếu sau:
4.1. Phương pháp lịch sử: là phương pháp tiếp cận sự vật, hiện tượng trong quá
trình hình thành và phát triển của nó. Phương pháp này yêu cầu khi xem xét đối tượng
phải đứng trên quan điểm lịch sử cụ thể và lịch sử phát triển. Sử dụng phương pháp này,
chúng tôi xem xét sự phát sinh và hình thành của du kí qua các giai đoạn phát triển trong
hoàn cảnh lịch sử, văn hóa nhất định.
4.2. Phương pháp cấu trúc – hệ thống: Nghiên cứu đặc điểm du kí Việt Nam
nửa đầu thế kỉ XX như một chỉnh thể hoàn chỉnh, như một cấu trúc chặt chẽ, hợp logic
trong mối quan hệ biện chứng giữa các yếu tố, giữa lí thuyết và thực tiễn sáng tác.
4.3. Phân tích - tổng hợp: Phân tích các phương diện, các quan niệm cụ thể về lí
thuyết du kí, từ đó tổng hợp, khái quát theo các bình diện nghiên cứu đặc điểm du kí
Việt Nam nửa đầu thế kỉ XX. Phương pháp này con được vận dụng trong việc nghiên
cứu sáng tác các phong cách du kí tiêu biểu.
4.4. So sánh đối chiếu (đồng đại và lịch đại):
Về đồng đại : so sánh, đối chiếu các tác giả, tác phẩm; thể loại du kí với một số
thể loại khác trong cùng một thời kì để chỉ ra những chỗ giống và khác nhau ở mỗi đối
tượng, làm rõ đặc trưng cơ bản của các đối tượng đó.
Về lịch đại : so sánh đối chiếu thể loại du kí qua các thời kì về lí thuyết lẫn sáng

tác để thấy được sự tiếp biến của nó.
4.5. Các phương pháp liên ngành: Thi pháp học, Phong cách học, Văn bản học,
Mĩ học tiếp nhận được chúng tôi sử dụng trong luận án để khảo sát các vấn đề lí thuyết
thể loại và sáng tác du kí theo yêu cầu của đề tài đặt ra.
5. Đóng góp mới của luận án
5.1. Về lí luận
- Trên cơ sở khảo sát những công trình nghiên cứu trong và ngoài nước về du kí,
Luận án chỉ ra những điểm chưa thống nhất trong cách hiểu khái niệm và xác định loại
hình của thể loại du kí. Từ đó, Luận án đi đến xác lập một quan niệm mới về loại hình
của du kí trong văn học: du kí là một thể loại văn xuôi thuộc loại hình tự sự mang đầy
đủ đặc điểm của một thể loại và có khả năng tiếp nhận phương thức phản ánh hiện thực
5

của một số thể loại và loại hình nghệ thuật gần với nó, đồng thời ảnh hưởng trở lại với
những thể loại khác.
- Trong quá trình nghiên cứu lí thuyết để làm cơ sở phương pháp luận cho nghiên
cứu đặc điểm du kí Việt Nam nửa đầu thế kỉ XX, Luận án đã xây dựng được một số vấn
đề lí thuyết thể loại của du kí, điều mà từ trước tới nay trong các sách lí luận văn học ở
Việt Nam chưa thực hiện được.
5.2. Về thực tiễn
- Trong quá trình khảo sát, chúng tôi đã tiến hành sưu tầm được một số lượng
tác phẩm du kí, nhất là những tác phẩm chưa được phát hiện hay bị bỏ quên trong quá
khứ. Đây là những sản phẩm quí giá làm giàu di sản văn học dân tộc trong quá khứ.
- Từ việc phân tích các đặc điểm phong cách thể loại, chúng tôi đưa ra những căn
cứ để phân định tác phẩm du kí, đồng thời chỉ ra những tác phẩm không phải là du kí
mà lâu nay nhiều người đã ngộ nhận nó. Luận án cũng xác định một số tác phẩm du kí
mà từ trước tới nay người ta coi nó thuộc thể loại khác như: tùy bút, tản văn, tiểu
thuyết,…
- Xác định đặc điểm của du kí, chúng tôi tiếp cận trên phương diện nội dung và
hình thức, qua đó chúng tôi dựng lại diện mạo của du kí Việt Nam nửa đầu thế kỉ XX

với những đặc trưng cơ bản của nó. Cùng với việc nghiên cứu về phong cách tác giả,
chúng tôi đi đến khẳng định: du kí Việt Nam nửa đầu thế kỉ XX là một bộ phận không
nhỏ của văn học dân tộc, có vị trí quan trọng trong văn học ở giai đoạn văn học dân tộc
trên con đường hiện đại hóa mà từ trước đến nay ít được đề cập trong các công trình văn
học sử.
- Kết quả nghiên cứu của luận án có thể sử dụng làm tài liệu tham khảo để biên
soạn giáo trình, tài liệu học tập và nghiên cứu cho các ngành: văn học, văn hóa học, du
lịch.
6. Cấu trúc luận án
Ngoài phần mở đầu, kết luận, phụ lục và tài liệu tham khảo, Luận án có tất cả 5
chương:
Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu
Chương 2: Vấn đề lí thuyết thể loại và lịch sử du kí Việt Nam
Chương 3: Đặc điểm nội dung của du kí Việt Nam nửa đầu thế kỉ XX
Chương 4: Đặc điểm hình thức của du kí Việt Nam nửa đầu thế kỉ XX
Chương 5: Các phong cách du kí Việt Nam tiêu biểu nửa đầu thế kỉ XX