Ảnh hưởng của nho giáo đối với xã hội choson (1392 1910)

Ml)C Ll)C

Trang
I. VlJONG TRIEU CHOSON v A TlJ TlJONG TAN KH6NG GIAO CHIEM

2

DIA VI DOC TON:

1. Vaj net ve vuong trieu Choson (1392-1910):

2

2. Tu tu&ng tim Kh6ng ghio chiem dja v~ d«)c ton.

17

. _- -...-

II. ANH HtJONG CUA NHO GIAO DOl V(H TINH HINH CHiNH TRI,
"'

""''

,

-

""'

'

K

,..

21

"

PHAN CHIA GIAI TANG. DAO DtJ'C XA HOI VA CHE DO HOC TAP,
KHOA CU THO! CROSON

1. Anh huong cua Nho ghio doi v6'i tinh hinh chinh trj Choson:

21

2. anh hu&ng cua Nho giao doi v6i S\f phan chia giai bing va d~o

26

dire xa h«)i ChoSon.
t~p va khoa ci'r

33

rn. PHAN UNG cuA NHO GIAo CROSON DOI v(H cAc Tl.f TtJONG

37

3. Anh huong cua Nho giao doi v6'i che d«)

hQC

ChoSon.

M(H

1. St! xm1t hi~n cac tu tu&ng m6'i.

37

2. Phan irng cua Nho giao Choson

46


ANH HUONG CUA NHO GIAO
DOl VOl xA H(>l CHOSON (1392- 1910)
Nam 1368, nha Nguyen 0 Trung Quoc b! l~t d6, nha Minh thanh l~p.
Slf ki~n nay c6 anh hubng r~t 16n t6'i n~n chfnh tr~ Koryo, v6n la nu6'c

bi nha

Nguyen kh6ng che v~ mQi m~t, tu chfnh tr!, kinh te den van hoa. Nay nhfm
thO'i co nghln nam c6 m¢t nay, Koryo tuyen b6 kh6ng con

1~

thu¢c vao nha

Nguyen, d~t nien hi~u m6'i, bo nien hi~u cii cua nha Nguyen, kh6ng hQc tieng
M6ng C6, rii bo nhfrng t~p ~c cua M6ng C6 do nha Nguyen ap d~t, d6ng thO'i
d~

ra chfnh sach d6i

ngo~i

than Minh, tranh thu thO'i gian khi nha Minh m6'i

len con vuong v~n giai quyet c6ng vi~c trong nu6'c d~ 6n dinh tlnh hlnh. Vua
Kong-Min (Cung MAn Vuong: 1351-1374) da tien hanh CUQC cai each quan
tr9ng, tnr6'c het, nha vua ra tuyen b6 xoa bo nhfr:ng ca quan hanh chfnh quan
lieu, l¢ng quy~n, t6 chuc l~i co quan hanh chinh nha nu6'c, g~t bo, each chuc
nhfrng quan

}~i b~t

tai, tham nh'fing dUQ'C thang quan tie:n chuc nho vao dong

d6i quy t(>c va thay vao d6 bang cac quan van dUQ'C dao t~O, d6 d~t qua cac ky
thi. Nha vua concho tien hanh t6ng di~u tra dan s6 va d~t dai trong ca nu6'c,
b~t bu¢c cac dong t¢c 16'n phai trao l~i s6 d~t dai rna hQ chiem do~t cho chu

CU, trao tra tlf do cho nhfrng no 1~ b! cu&lg buc. Cu(>c cai each nay du9·c d6ng
dao dan chung ling h¢ va Koryo thvc sv dUQ'C coi la m¢t nu6'c d¢c l~p va tv
chu. Nam 1374, vua K6ng-Min qua dO'i, vua U-Wang (1374-1388) len n6i
ngoi m6'i 11 tu6i, m9i vi~C tri~U chfnh d~U d\fa VaO cac tU6ng rmh. Cling tlr
d6, cac phe phai n6i len va c~ tranh quyet li~t nhfu.n cliiem do~t quy~n Ivc.
N6i b~t bon ca la hai phai ch6ng Minh va than Minh, hai phai nay ch6ng d6i

nhau quyet li~t khi xay ra Slf ki~n nam 1388, tri~u dlnh nha Minh tuyen bo
doi l~i toan b¢ phfu lfulh th6 phia Dong B~c Koryo. Phai ch6ng Minh do
tu6ng Chue-y ong dll'ng diiu, dUQ'C Slf ling h¢ cua nha vua da ban bo l~nh t6ng
d¢ng vien quan SlJ trong ca nu6'c,

san sang danh tra quan nha Minh. Phai than

Minh do tu6ng Yi-Song-Kie dll'ng diiu da ch6ng l~i l~nh t6ng d¢ng vien quan

Slf tren, 6ng dua d¢i quan cua minh lui

1
0

v~

dao Wi-Hoa .0 cua s6ng Ya- lu r6i

·.- ·r


tien h~mh m¢t cu¢c dao chinh r~t nhanh g<;m. Ong tfl;lc xu~t nha vua va tu6ng
Chue-Yang, chiem l~y quyen hJc chinh trj va quAil slJ trong vuong nieu
Koryo. Nam 1389, Yi-Song-Kie l~p vua m6i, song mqi quyen hanb deu n~m
trong tay ong, vua moi

a tren ngai v~mg chi la hinh thuc.

1392, dong h9 Yi va phe phai rna dling

d~u

Ba nam sau, nam

la Yi-Song-Kie da bu¢c nha vua

phai thoai vj va nhuang ngoi cho Yi-Song-Kie. Trieu d~i Koryo keo dai g~n 5
the ky (918- 1392) chlnh thuc s1;1p d6, trieu d~i m6i mang ten Chason duqc
thiet l~p va keo dai han ca trieu d~i tru6c d6 (1392-1910).
Da s6 y kien cua cac nha nghien Cllu Dong phuong h9C deu cho r~ng so
d1 che d¢ phong kien phuong dong keo dai la doh~ tu tuang Nho giao ngv tr!.
H~ tu tubng d6 bam r~ sau trong titng dong h9, trong rung con nguoi c1;1 th~ va

kh6 c6 th~ lay chuy~n. H~ tu tubng d6 cling chi d~o va anh hubng sau r¢ng t6i
m9i

m~t

cua doi song chinh tr!, kinh te, van boa, xa h¢i phong kien.

H~

tu

tuang do dUq'C C\} th~ hoa b~ng nhfrng lu~t phap thanh Van Va khong thaoo
van, yeu c~u m9i thanh vien J rong xa h9i phai nghiem chinh ch~p hanh.
Nghien Cllu

anh hubng cua Nbo giao doi v6i che d¢ xa h9i phong kien, c6 th~

n6i xa hoi
. Cho Son la mot
. di~n hlnh.
I. VU'ONG TRttU CROSON

vATU' TU'ONG TAN KHONG GIAO CHIEM

D~ v~ DOC TON:

1. Vai net ve

VUOllg

trieu Choson (1392-1910):

Vuong trieu Chason keo dai han 5 the ky tdi qua 27 doi vua, khoi d~u
la Thai T6 (1392-1398), ket thuc la Thu~n Tong (1907- 1910) la m¢t tri€u d~i
phong kien hoan thi~n nh~t ca v€ ctri€u d~i d~t duqc nhieu thanh tl_!u n6i b~t trong Iinh VlJC kinh te va van boa,
g6p phan to 16n trong vi~c t~o d\filg nhfrng net van hoa d¢c dao va tfnh each
mang sttc thai rieng cua dan t¢c Han.
a. Vai net ve Yi-Song-Kie va cai each hanh chfnh, phan chia m¢ng dft't.
Cling gi6ng nhu Tmng Quoc va Vi~t Nam, nguoi sang l~p tri€u d~i
Chason duqc g9i la Thai T6 va nhfrng ong vua dau tien thuang duqc nghien
Cllu d mi tit gia the denS\! nghi~p. Song, 6 day chi gi6i thi~u vai net S2
0


Yi-Song-Kie (Ly Thanh Que) von

xu~t

than kh6ng phai la nguai thu¢c

dong d6i guy t(>c 16n, t6 tien cua 6ng avling Chong- ju, phfa Bac tinh Chon-la
di cu den l~p nghi~p
dong h9

c6

aHam-htrng. T~i day, dong h9 Yi dfu dfu tra thanh m¢t

the l"gc do c6 nhi~u nguai tai gioi tren Iinh V\fc quan sv, nhi~u

ngum c6 c6ng 16n trong cu(>c chong gi~c ngo~i xam M6ng C6 ni'ra cuoi the ky
XIV va dtrgc trieu dlnh Koryo ban thuiJng, thang chuc cao trong hang vo
quan. Cha cua 6ng la Yi-Cha-Chun cilng v~y. 6ng n6i tieng trong nhfrng tr~n
danh

gi~c ngo~i

chien tranh

xfun va thanh

lo~ l~c

d~t

qua chien

tr~.

ky

Do cuoi thai

Koryo,

lien mien nen cac v6 quan rn6i c6 dtp thi tho tai nang va

duqc trQng d~ng. Ngoai cu(>c chien tranh xam luge tU phfa M6ng C6, trieu
dinh Koryo con phai danh tra nhi6u toan cu6p hung han nguai

Nh~t

Ban va

Tmng Quoc. Cilng giong nhu cha minh, Yi-Song-Kie th6ng qua chien
danh

t:ra cac toan cu6p 16n r6i n6i len nhu m¢t nha quan sl;{ tai ba. Hon nfra,

6ng la nguai c6 nhan quan chfnh tri
tri~u d~i

r6ng,

tr~n

d~t

r~t

sang su6t, biet gianh

Koryo da suy thoai, ben trong thl n
l~c d~c,

l~y

thai ca khi

kho tang trong

dai hoang hoa, dan chung cling C\!C, ben ngoai th1 chien tranh,

lo~n

l?C lien tiep xay ra, vua Koryo chi 13 bu nhln, kern tai kern due va ho~ xam

lang cua nha Minh
ngan

ch~n

~p

den, 6ng da gianh lay chinh

quy~n

cho donh h9 Yi,

duqc cu(>c chien tranh v6i nha Minh, lien ket v6i nha Minh va gay

dvng VLtang tri~u m6i. Ong d~t ten nu6c Ia Choson v6i y nghia la " Bu6i s6m
thanh binh", theo nhu ten cua nu6c Choson c6 xua va nam 1394, quyet d!nh
dai d6

tu Ke-Song t6i Han-Song (Han Thanh) t:Uc Seoul ngay nay. Han- Sang

la nai c6 d!a the r~t dyp, la trung tam ban dao va giao th.6ng
quanh c6 nui, c6 s6ng bao b9c

r~t thu~n ti~n

thu~n ti~n,

xung

cho vi~c tru1 c6ng va phong thu,

dugc cac nha d!a ly phong thuy Han Quoc cho la dat vuong nghi~p .
Sau khi d!nh d6

a Han - Song, Yi-Song-Kie da

each rat quan trQng, d~t

Co'

SCJ cho

Sl;{

phat tri~n cua dat nu6c V~ cac m~t kinh

te, chinh tr!, xa h¢i trong su6t tri~u d~i Choson.

3
0

tien hanh m(>t so cai


Truo·c hlt Ia cdi each hanh chinh
Ca quan quy~n h.fc toi cao la Nghi chinh phu hay con gQi Ht H¢i d6ng

nha mr6c. Day Ia m¢t t6 chuc quy~n ly:c duqc ke thua tli H¢i d6ng ca m~t nha

mroc ciia

tri~u d~i

quy~n

ly:c cling

tri~U,

d~U

hQ

Koryo nhung b¢ may gQn nhy va tinh gilm

h~n

che hoo. Dang

d~u

h011 nru~u,

H¢i d6ng nha nu6'c la 3 vi quan

d~u

la khai quae cong th~n Va het ml;!C tlung thanh VOi nha VUa, duoi

hQ la 8 vi quan dt;ti phu. Nhu vay, t6ng c¢ng Ia 11 nguoi, hQ co nhi~m
b~c

thong nhat ban
v~
. _- -r

nu6c

va quyet d!nh nhfrng c6ng

d6i n¢i cilng nhu d6i

ngo~i,

vi~c

d~

sau do

vv

quan trQng nhat cua dat

trlnh len nha vua xem xet va

phe chufln. Ngoai H¢i d6ng nha nuoc ra, nha vua cho l~p ra sau b¢, m6i b¢ c6
quy~n

giai quyet c6ng

quy~n

ly:c

t~p

vi~c

tn;rc tiep v6'i nha vua khi em thiet, giam bat

tmng qua muc vao H¢i d6ng nha mr6'c. Sau b¢ d6 laB¢ Lt;ti, B¢

H¢, B¢ Le, B¢ Binh, b¢ Hlnh va B¢ C6ng. Ngoai ra, nha vua con cho
CO' quan

d~c bi~t

chinh vi~n co

vi~c

khac la Thua chinh

nhi~m

vi~n,

l~p

ba

Ngh! cam phu va Tam ty. Thua

vv thua haph nhfrng vi~c sv V1;1 trong cung vua, giup vi~c

cho nha vua v~ vi~c quan ly hanh chfnh va tmy~n d~t van thu chieu chi. Nghi
cam phu la

C(j

quan do dfch than nha vua

nha vua thanh tra, xet xu nhfrng

V1;1

ho~c

cac quan thanh tra thtra

an d~c bi~t. Tam ty bao g6m Ho~ng van

Quan, Ty hien Phil va Ty gian Vi~n; Hoang van Quan co nhi~m
cUu,

so~

nhi~m V1;1

giam sat cac quan

l~i

th1;tc

hi~n

phap

vua v~ cac m~t nhu chinh tri, xa h¢i; Ty gian Vi~n c6 nhi~m
vua va phat

hi~n,

c~nh

la Tu Quan
Vi~n)

gop

y,

nghien

Yl;l

l~nh

cua nha

can gian nha

chi trfch nhfrng sai s6t trong Ghinh sach cua

tt·i~u

ba CO' quan va sau b¢ tren, con c6 hai CO' quan ngang hang m1'a

(Hi~u

thu Quan, Thanh quan Quan, N gh~ van Quan, Thua van

va chinh quy~n kinh do Han-Sang ( Han Thanh).
Tom lt;ti, v€- ca cf(u chinh

quy~n

trung uang, duqc bi~u thi theo m6 hlnh

sau:

4
0

V1;1

thao cac van blm cho nha vua, lam vi~c trong thu vi~n cua nha vua;

Ty hien Phu co

dlnh. Ben

l~nh

VUA

Ngh~

chinh phu
·~

Thira
chinh
vi~n

.

Ngh~
A,

cam
phu

Tam
ty

Hoang
van
Qmin

fl

n

L
[]

~TU

LI.IC

b()

Ty
Hien
phu

Ty
ghin

---m-no
H~

qmin

Hi~u

Thanh
qm'ln
quan

thu
quan
/

vi~n

L~

Bo

Chinh
quyen
Han-Song

/

I
Ho

I Bi~h I

Ngh~

van
qmin

Thira
van
vi~n

~~Bo
COng

Xet v~ t6ng th~, ta nh~n th~y c6 sv c~n btmg trong vi~c thau t6m quy€n
l1fc giua cac co quan trong chfnh phu Hoang gia, n6 g6p phan h<;tn che, ngan
ch~n

m9i sv dqc doan, chuyen quy~n, t~p trung quy~n Ivc vao tay ca nhan

ho~c m(>t nh6m nguoi trong cung dinh. Ta cling nh~1 thay d.ng co cau tren la

sv m6 phong bih chu6c theo m6 hinh nha mt6c phong kien Nho giao Trung
Qu6c.
Doi v6i chfnh phil hung uong la v~y, doi v6i d!a phuong cling c6 nhfrng
dti each, ca ban dao duqc chia thanh tam tinh la Kiong-gi, Chung-chong,
Kiong- sang, Chon-la, Huang-he, Kuang-w6n, Han-gil va Piong-ang, du6i
. ~- -'!'-

tinh la huy~n, xa, lang. Co quan hanh chfnh cap tinh cling duqc cau t<;tO giong
nhu a tri~u dinh, bao g6m sau ban cling v6i ten gQi tuong tv nhu the.

Hai za phtin chia lai ruong dtit
Vao thai Koryo, cac gia dinh
trong ca nu6'c.

Quy~n

quy~n

the chiem hau het toan bq dat dai

Ivc ciia dong hq duqc tfnh b~ng so ruqng dat, dong h9

~

dtng 16n thl di~n trang, thai ap dmg l6n. Nay vua Yi-Song-Kie tien hanh l~p
I~i tr~t

tv dat dai, 6ng ra

l~nh

cho tri~u dlnh nhanh chong dua ra m(>t b
V~

dat dai voi nhftng di~U lu~t rat Cl;J. th~. Theo bq lu~t d~t dai ay, tat Ca quan

l~i

du duong chuc hay huu tri d~u duqc chia d~t dai theo thu b~c

Kiong-gi, tinh

a tinh

asat kinh d6 d~ tri~u dlnh c6 th~ khong che duqc. D6i v6i qua

phl;l ciia quan l~i, neu ba ta kh6ng tcli gia thl cling duqc dfp m(>t phan

d~t

ciia

chong d~ l~i, phan dat d6 duqc gqi tenIa d~t chung thuy. Neu cha m~ mat ca
thl con cai quan l<;ti duqc thua huang ch6 d~t cha 6ng d~ l~i, gqi la phan dat
du6'ng sinh. Theo lu~t dat dai d6, bu6c dau thl kh6ng xay ra van d~ bat Iwp ly
nao, hon nua con c6 sv tien bthang, eli m6i tri~u d<;ti 1~ phan phong nhu these xay ra hi~n tuqng thieu dat
d~ cap cho quan l<;ti m6i. VI the, ca.c tri~u vua sau n·en co

sa bq lu~t nay da c6

sv thay d6i b~ng nhi~u hinh thuc khac nhau. Ke tl;lc sv nhi~p cua vua cha, con
chau nha vua Yi-Song-Kie da t:itng bu6c xay dlplg m(>t nha nu6c phong kien
hung uong t~p quy~n vli'ng m<;tnh, tuy nhien trong tUng giai do<;tn nhat d!nh sv
hung th!nh va suy thoai c6 khac nhau va d~u c6 nguyen nhan sau sa ciia n6.

6
0


b. Ve'phat triin kinh te':
v~ d~i th~, sv phat tri~n cua kinh t€ Choson duqc hlnh dung theo bi~u

d6 sau: hung thinh- suy vi - phvc hung- suy thoai.
Ti'r khi dlfl1g nuoc (1392) d€n nira dau the cy XVI , kinh te Choson da
c6 m¢t thai ky phat tri~n moi tr~n nhi~u Iinh VlfC, d~c bi~t trong Iinh VlfC san
xuat nang nghi~p. Nhfrng thay d6i ca ban t:rong

ky thu~t canh tac, luan canh

tang V\1 va rna mang thuy lqi da gilip cho ngum nang dan thoat khoi canh d6i

kh6. Thay d6i ca ban nhat tr·ong

ky

thu~t

chuy~n

ky thu~t canh tac nang nghi~p la chuy~n

tu

lam nuong d.y tr6ng Ilia kho sang tr6ng Ilia nuoc 0 vling dat
thap,
. _- ...__

ttr hoang hoa vilng dat thap sang gieo tr·6ng

li~n tl).c. Dat canh tac

duqc m0 r¢ng them bang each khai hoang 0 vilng ba bi~n phfa tay nam va cac
vt1ng dat tnroc day dling Jam bai tha ngva
nuoc da g6p phan lam tang thu

ho~ch

ho~c t~p

va dan Ian

qum sv.

truy~n

Vi~c

tr·6ng Ilia

ttr nam den bac ban

dao. Ti'r d6, t~p tl).c tr6ng Ilia nuoc duqc dinh hlnh va phat tr·i~n. Tr6ng Ilia
nu6'c doi hoi phai c6 h~ th6ng Ju6'i tieu t6t, nhung vao mua xuan tren ban dao
nay

lc~ti

kho

h~n ,

VI the,

h~

th6ng thuy lqi rat duqc quan tam. Ngoai cac con

d~p, kenh muong da.n nu6'c, ca.c h6 chua nu6'c duqc chu trqng d~c bi~t d~
chu~n b! nu6'c cho

vv xuan, rieng tinh Kiong-sang c6 toi 600 h6 chua nuoc va

cac tinh khac cling c6 nhi~u h6 16n nho, du nuoc d~ chua:n bt cho V\1 cay.
Nam 1441 , thu6'c do 1uqng mua da duqc phat minh va h9 da c6 th~ chu d¢ng
trong vi~c d1f trfr nu6'c cho nang nghi¢p. Ngoai ra, cac d\111g cv do sue gi6, d¢
cao cua dat va l!ch nang nghi¢p ngay cang phat tri~n va hoan thi¢n cling da
g6p phftn day m~nh san xuat nang nghi¢p. M¢t di~u ~fra dang luu

y la vao

thai vua Sejong (The Tong: 1418-1450), nha vua da cho tien hanh

di~u

cong vi¢c nha nang

tra

acac tinh, tlm hi~u each bao quan h~t gi6ng, each gieo

tr6ng, cay hai va h9c t~p kinh nghi¢m 0 CaC lao nang hO~C nhfrng nai CO nang
suat cao r6i bien
Tho~t

so~n

thanh cu6n sach lay ten la "Ban

v~

vi¢c canh tac".

dau, cu6n sach nay duqc bien so~ bang chfr Han nen vi¢c truy~n ba

con h~n che, cac quan l~i ho~c nhfrng nguai gioi chfr Han ph
7
0


khiu trong dan gian. Sau khi vua Sejong (The Tong) phat minh ra chfr H~m d~
viet d~ d9c vao

nam 1446, thl CUOn sach nay thl;l'C Sl;l' duqc lUU hanh fQng rili.

Trong Iinh vvc thuong m~i, tit dciu trieu d~i Choson da xufft hi~n nhieu
cua h~mg 16'11 theo nhfrng day pho

akinh do. Day la nhfrng cua hang do nha

nu6'c dlJllg len cho nr nhan thue, nha nu6'c cffp giay phep cho h9 va chu thue
duqc d¢c quy6n buon ban cac lo~i hang hoa do nha nu6'c quy dinh va h9 c6
ngh1avv dong thue cho nha nu6'c. Ngoai cac day pho chuyen kinh doanh ra,
nha nu6'c con xay dlJl1g sau chg 16'n d~ phtfc vv cho vi~c buon ban cac lo~i
hang hoa ph6 bien h1c bay gia nhu viii llfa, VeE bong, giay va cac san phfun
· Jl . ..
blvll

Ngay tir dciu trieu d~i, chq 6 cac d!a phuong do nong dan 1:1! I~p ra da
xuat hi~n, chq thuO'ng h9p theo phien, eli nam ngay m¢t phien. Den nua cuoi
the ky XV, cac chg duqc m6 ra tren kh&p ca nu6'c va chq thuO'ng duqc h9p

hang ngay. Sang the ky XVI, khi kha nang slm xufft ngay ca.ng tang 6 nong
thon thl chq hQp hang ngay tra ,thanh ph6 bien v6'i nhieu m~t hang phong phu.
Vi~c

trong bong la lam vai bong cilng g6p phcin quan tr9ng trong

phat tri~n nong nghi~p va thuong m~i . Vai bong thai

sv

ky nay dugc coi la san

phim c6 gia tt1 cao, dong thai cling la m¢t nguon thu nh~p l6'n ngoai lua g~o
cua cac gia dlnh nang dan. V i~c trong bong duqc b&t dciu til the ky XIV khi
m¢t su thcin di su Trung Qu6c mang h~t bong v6. Vl n6

am, nh~ va d~p hon

vai sgi gai nen vai bong khong chi c6 gia tr! su d\}ng trong xa h¢i rna con
dugc dling trong cung dlnh, dung d~ may tri6u phlfc cho quan l~i va cling Ia
san phim c6 gia trj trao d6i hang hoa v6'i nu6'c ngoai. Do nhu cciu su d\lfig vai
bong cua xa hQi rat 16'n va gia trj dich th1JC CUa no trong thai ky fly nen vai
bong da tra thanh m¢t lo~i ti€n t~ cua nha nu6'c Choson. Cu6i nam 1401' tien
giay dugc phat hanh, nam 1423 ti€n xu b&ng kim lo~i cling duqc luu hanh,
nhung lo~i ti6n nay chi du d~ phl;lC Vlf cho IDlfC dfch thu thue CUa nha nU6'C
chu chua duqc nong dan su dlfng r¢ng dii, hQ v~n dung vai bong d~ trao d6i
thay cho tien.

8
0

Day la thai

k:Y

r~t

thiflh VUQllg cua tri~u d~i Choson,

CUQC

song cua

nhan dan no du, yen blnh, xa h(>i 6n diflh va van hoa phat tri~n. D~c bi~t, uing
16p yangban r~t giau c6 va xa xi. S\{ giau c6 va xa xi d6 duqc su sach Choson
mieu ta Ia xa boa hon ca quan l~i T1ung Hoa. Di~u d6, m(>t m~t c6 phan ca
ngqi sv hung th!nh cua vuong tri~u Choson thai

ky dau, nhung m~t khac n6

cling bao hi~u m(>t thai ky suy vi sap t6i.
Tu giua th~ ky XVI, vuong tri~u Choson xay ra nhi~u tranh ch~p n(>i b(>
hong tranh gianh quy€n ll;{c va cac phe phai da hlnh thanh. Nguyen nhan tr1fc
ti~p

ella cua

CUQC

h·anh

ch~p

giua cac phe phai thmrong duqc xac diflh Ia tU

nfun 157 5 tro di, s6 luQllg yangban tang nhanh qua cac

ky thi h(>i, thi dlnh va

s6 quan l~i du nang ll;{c, tieu chu~n duqc nam cac chile Vl:l quan tr9ng ngay
m(>t nhi~u, h·ong d6, d~c bi~t Ia nhfrng vi trf trong B9 L~i, vi B¢ L<;1i Ia co quan
c6 th~m quy€n b6 nhi~m chile quan moi nen n6 tro tbanh tam di~m d~ cac
phe phai tranh ch~p . NhUn.g cu(>c d~u da, tranh ch~p giua cac phe phai vo hlnh
trung da Hun cho vuong tri~u ,Choson suy y~u. Tu d6, quan l<;1i dia phuong
m~c

sue hoanh hanh,

t~

n<;1n tham nhiing va doi hoi I(>, thu

thu~ n~g

n€ da

dfty xa h(>i Choson H'im vao cu(>c khung hoang. Ben c<;lnh d6, cac cu(>c chien
tranh gifra

Nh~t

Ban va Choson, Man Chau va Choson lien

ti~p

xay ra da

khi~n cho d~t nuoc nay tro thanh m(>t dong hoang tan d6 nat. Nh~t Ban xam

luqc Choson hai Ian, Ian thu nh~t vao nam 1592 va Ian hai vao nam 1597. Trai
qua 7 nam chien tranh chong l<;li Sl;{ xam luqc cua

Nh~t

Ban, den gifra nam

1598, Nh~t Ban phai rut toan b(> quan d(>i v~ nuoc sau cai chet cua tuang chi
huy Hideyoshi, th! toan ban dlw la bai chien uuO'ng hoa1;1g phe, b~nh d!ch va
n~n d6i Ian tran khap noi. Hoa blnh chftng duqc bao lau, dau nam 1624, cu¢c

n6i lo(;ln trong nuoc l~i xay ra do Yi-Koa crun dau. Ong von la nguO'i c6 cong
l6n trong vi~c phil ta vua In-Jo (Nhan T6: 1623-1649) len ngoi nhung khong
duqc

h ~u

dai, chi duqc

nh~n . m(>t

chile quan nho h·ong

tri~u

nen da

b~t

man

chong l~i h·i~u dlnh, danh chiem ca kinh do Han-Song. Chftng bao lau sau,
tri€u dlnh t6 chile l<;1i quan d(>i va danh tan quan n6i lo<;1n. Sau khi

bt

tri€u

dlnh Choson danh b<;1i, Yi-Koa da sang cau cliu Man Chau, nhan co nay, Man

9
D


Chau mu6n Choson phai th~n phlfc d~ yen tam trong c6ng vi~c t~n cong nha
Minh nen da cho quan
yeu

c~u

ti~n

danh Chason. Chason xin

c~u

hoa va

ch~p nh~.n

cua Man Chau, hua se phl;lc rung Man Chau. Thai gian sau d6, khi

Man Chau d6i ten nu6'c Ia Thanh ben ci':r su gia sang yeu cAu tri€u dlnh
Chason phai thin phtfc nha Thanh, tuy~t d6i khong duqc lien ket v6'i nha
Minh. Chason tU ch6i khong
nguyen nhan

d~n d~n

ti~p nh~n

yeu ciu cua su gia nha Thanh va d6 la

.

cu<}c xfun luqc cua nha Thanh. Nam 1636, han 20 V;:tn

quan Man Thanh o ;:tt ti~n sang, vua In-Jo (Nhan Tong) va trieu dlnh Chason
phai diu hang, ch~p nh~ mC?i yeu c~u cua nha Thanh nhu d.t dUt quan h~ v6'i
nha Minh, phai dua hai con trai diu sang Man Chau Hun con tin va ci':r quan

d¢i t6'i giup nha Thanh

t~n

cong nha Minh. So voi cu<}c xam luqc cua

Ban, cu<}c chi~n tranh nay di~n ra nhanh chong va k~t thuc

Nh~t

sam nhung h~u

qua cua n6 cling rat nghiem tr9ng. Nhieu vling quan Man Thanh di qua da b~
cu6p b6c, tan pha ghe gam rna sau nhieu nam m6'i c6 th~ khac phlfc duqc.
Day c6 th~ coi la thai ky suy ~oai nghiem tr9ng nh~t cua n€n kinh t~ Choson,
ca dat mr6'c

bi thi~t h;:ti n~ng n€,

trong d6 tinh Kiong-sang

b!

thi~t h;:ti n~g

nhat.

Tu cu6i th~ kY xvn tra di, nen kinh te Chason dfu din duqc phl;IC hoi
va

ch~n

hung. Ky

thu~t

gieo trong lila nu6'c duqc nang cao va cong tac thuy

Jqi duqc phat tri~n m~nh,
thanh

l~p,

CCJ

quan chuyen trach v€ thuy lqi va de di€u duqc

cac ho chua nu6'c duqc xay

d~g

nhi6u han, ca nu6'c c6 t6'i 6.000

ho chua nu6'c g6p phan phl;lc Vl;l c~y trong hai Vl;l va tang nang su~t vao Vl;l
mila. Ky thu~t canh tac ru<}ng kho cilng c6 sv thay ~6i quan tr9ng, dong
IU(}ng duqc cay len roi danh lu6ng tra h~t thay cho chi ch9c 16 bo h~t tmac
day da duqc ph6 bi~n r<}ng rai trong to an qu6c.
M¢t sv phat tri~n nfra trong nong nghi~p Ia thay d6i quyen su dl;lng d~t.
T1u6'c day, chu d~t hay chu trang tr;:ti giu quyen ki~m soat vi~c su dl;lng dat,
hC? chiu chi phi san xuat va chap nh~ rui ro n~u c6, nong dan chi biet canh

tac va chia san phfun v6'i chu. Nay ngum nong dan thue d~t phai tra cho chu
d~t

m¢t khoan ti€n c6 difih da thoa thu~ va tv ban than phai lo

10
0

t~t

ca, phai tv


lo cho phf san xu~t, phai ch!u rui ro n~u c6 va dugc huong h~t san phfun lam
ra. Nhu v~y, nguoi nong dan c6 th~ su d1:1ng d~t theo each rna h9 cho la t6t
nh~t,

thu 1gi nhi~u nh~t, tir d6 dful den vi¢c tang nang su~t lao d¢ng va tang

cua cai cho nong dm va xa h¢i.
Ngoai ngh~ tr6ng lua nuac ra, ngh~ tr6ng cac san ph~m khac trong
nong nghi¢p cling dugc nha nuac khuyen khfch phat tri~n, d~c bi¢t la ngh~
tr6ng sam, thu6c 1a va bong. Sam dugc tr6ng nhi~u 0 vU.ng Ke-song, ph1:1c Yl;l
cho quan l~i va dm chung su dvng trong nuac va Ia m~t hang xu~t kh~u c6
gia trt. Thu6c la dugc tr6ng d~i tra va xu~t kh~u chu y~u sang Trung Qu6c.
Nghe tr6~g .bong ngay cang phat tri~n hqn thai

ky ·d~u tri~u d~i va dugc m0

r¢ng them di¢n tfch gieo tr6ng.

V~ thuong m~i, vao the

ky XVIT va XVill da c6 sv thay d6i Ian, thuong

m~i ban buon dugc dtnh hlnh va phat tri~n. Cac d(;li ly rnua ban do nha nuac
l~p

ra da buon ban hang hoa vai s6 hrgng 1an, ho(;lt d¢ng cua cac

d~i

ly nay

khong chi 0 kinh do rna con .rugc rn0 r¢ng tai cac chq d!a phuong. Cling
tuong t1! nhu cac thuong gia cua cac d(;li ly nha nuac, thuong gia tu nhan cling
la nguoi ban buon va da tr0 nen ph6 bien trong ho(;lt d¢ng thuong m(;li. N gu6n
h~mg

hoa 0 cac chg d~u do h9 cung c~p, trong khi d6, theo th6ng ke thl den

the ky XVIII, 0 Choson da c6 hon 1.000 chq,

nhi~u

chq

d~u

rn6i dugc xay

d~tng vai quy rno kha Ian. Nam 1791, do ho(;lt d¢ng thuong m(;li phat tri~n

ffi(;lllh, nha nuac concho

rna ba chq r~t 1011 0 kinh do, hai trong s6 ba chq ~y

van con ton t~i d~n ngay nay Ia chg Tong-te-rnun va Nam-te-mun.
Cling vm sv phat tri~n cua n~n kinh te n6i chung va thuong m(;li n6i
rieng, ti~n bang kim lo(;li dung d~ trao d6i da d~n dfu thay the vai bong. Ti~n
d6ng duqc due vao nam 1678 va dugc dua vao su dt~ng tren khftp canuac, ti~n
luong cua quan l(;li, ti~n thue d6ng g6p cho nha nuac va m<;>i giao d!ch buon
'

ban d~u dung ti~n lam don v! tfnh.
Ben Cf:lnh nhfrng th! truang soi d¢ng trong nu6'c, cac thuong gia Choson
da c6 quan h¢ buon ban v6'i cac nu6'c Nh~t

cua cac thuong gia nu6'c ngoai

t~i

Ban va Trung Qu6c. Ho(;lt d¢ng

cac cang cua Choson da khien cho ngo(;li

11


thuong phat tri~n. Ban dftu nha nu6'c ra chinh sach h~ che thuong gia nu6'c
ngoai di l~i vao sau trong n9i d!a, ph~m vi ho~t d9ng cua h9 chl xung quanh

khu vvc dmg nen bu9c h9 chi quan h? buon ban v6'i thuong gia Chason. Thai
gian sau d6, cac thuong gia nu6'c ngoai duqc tv do huon ban trong n9i d!a da
khien cho thuong gia Chason phai hqp sue nhau
m~i

l~i l~p

ra cac cong ty thuong

nham chong l~i sv c~nh tranh cua thuong gia nu6'c ngoai.
Sau thm

IcY ph1;1c hung u·en, tu the ky XIX tra di, n6n kinh te Choson

tnrqt dai tren con duoog suy thoai do nhfrng bien d9ng cua ban than n6n kinh
te d6 va tac d9ng xau cua nen chinh

tri bat 6n d!nh cimg v6'i sue ep n~ng ne
0

~-

-'!-

cua cac cuO'ng quoc phHong Tay va Nh~t Ban.
Nam 1800, vua Chang-jo (Chinh T6: 1776-1800) qua dai, c~u con trai
m6'i 10 tu6i cua ong len ke vi ngoi bau. The la quy~n ll;l'c cua tri~u dinh da
chuy~n sang tay dong h9 thong gia v6i hoang t9c - dong h9 An Dong-Kim.

Bo vq ella

nha vua la Kim-Cho-Sun da thau t6m quy6n h;rc va bo trf nhfrng

ngtrai than cua dong h9 vao n~m gifr cac v! tri chu chot trong tri6u dlnh, mQi
cong vi~c ella dat nu6'c d6u do dong h9 nay d9c

quy~n

lUng do(;ln. Cac chinh

sach v~ ru9ng dat va thue danh vao nguoi nang dan da thay d6i d~n den nguai
nang dan bi bftn cimg hoa, cac phe phai trong tang 16p yangban b! chan ep n6i
len chong

l~i

va n~n tham nhung, hoi 19 va nh~n hoi 19 Ian tran. N6 nhu m9t

d!ch b?nh nhanh chong lam suy yeu n~n kinh te Choson va gay moi bat blnh
16n d6i v6i giai cap nang dan. Cac cu9c khai nghia nong dan chong l~i tri~u
dlnh lien tiep n6 ra nhlffig deu

bi danh dyp. Sau nhfrng that b~i d6, nang dan

da tim con duang dau tranh khac Ia thong qua ton giao. ~et qua la phong trao
Dong h9c (Tong-hale) da day len

a nang than,

nguai sang

l~p

va lanh d<;to

phong tr~tO la Chue-Che-U (1824-1864). Ong da Ianh d<;1o nang dan t~p hqp
nhau l<;1i yeu cau trieu dlnh phai xoa bo 11~11 tham nhiing, phai dam bao

CUQC

s6ng cho con nguai va cung co quae gia. Tri~u dlnh Choson da th~ng tay dan
ap phong trao, bat Chue-Che-U va ket an tlr hlnh ong vao nam 1864, phong
trao t~m thai bi lang xuong.

12
0


Nam 1894, phong tdw D6ng h9c

l~i

bung len, n6 tro

khoi ngh'ia rtlt 16n cua giai ctlp n6ng dan. Du6i SlJ lanh

d~o

th~mh

m¢t cu¢c

cua Chon-Pong-

Jun va m¢t so quan l~i bat man v6i trieu dlnh, n6ng dful da n6i d~y chiem cac
phil huy~n, thu l~i th6c Ilia chia cho dan ngheo ...

0 dinh cao phong trao, Ivc

lu:qng k:hoi nghia da len den hon 10.000 nguai, hQ da chiem duqc ca m¢t vling
lanh th6 rqng 16n

a phfa nam. Trieu dlnh Choson dua quan d¢i den dan ap

nhung that b~i. TIUCtC tlnh hlnh d6, trieu dinh Choson hoang sq va phai c~u
CUll nha Thanh. Phim Un.g ve vi~c nay, Nh~t banda dua m¢t quan dqi 16n tien
vao ban ctao vl

th~

tnrang Choson thlJc te may chvc nam_.tp.r&c da thuqc ve

Nh~t Ban. Cu¢c chien tranh gifra nha Thanh va Nh~t Bim da n6 ra ngay tren

ban dao va ph~n thang da thuqc ve Nh~t Ban. Sau d6 Nh~t Ban lien ket v&i
trieu cfinh Choson da danh b~i Ivc luqng phong trao Dong hQc.
Ngoai

vi~c

doi ph6 v6i phong trao D6ng hQc, trieu dlnh Choson con

phai chong l~i anh huemg cua phuang Tay. Phuong phap doi ph6 cua h9 la be
quan toa cang, trong khi d6, c;ac tau thuyen cua Anh, Phap, Nga, Due deu
muon c~p cang Choson d~ thiet l~p quan h¢ bu6n ban va huy6n giao. Vl the,

mqt so cuqc d1;1ng d¢ gifra hai ben da xay ra, tiU6c sue ep cua cac nu6c
phuong Tay va ~n~t Ban, chfnh sach be quan toa cang cua trieu dlnh Choson
da b! bai bo. Nh~t Ban tung bu6c thau t6m thi huang nay va liing do~n ve
chfnh tri. Trieu dinh Choson r¢u
Ban, vua Su.n-Jong

(Thu~n

ra kh6ng th~ chong l~i SlJ xam h.rqc cua Nh~t

Tong: 1907-1910) dab! buqc phai thoai v! va ban

dao nay da tro thanh thu¢c dia cua Nh~t ban vao nam 1910.

c.Ve'phat triin van hod:
Tren CO" so sv 6n d!nh kha dai cua tinh hinh chinh tri va Slf phat tri~n
cua n6n kinh te, van hoa Choson da c6 sv tien b¢ m6i va d~t duqc nhi6u thanh

t1!U quan trqng.
TIUOC het phai n6i den SlJ ra dai cua chfr Han (Hangul). Day la niem tv
hao cua dan t¢c Han, hQ tv hao ding da tv nghien CUu va phat minh ra mchfr d~ ghi l~i am thanh h9 n6i m¢t each chfnh xac va khoa hqc. Vao the ky
XV, nam 1443, vua se-Jong (The Tong:l418-1450) da ra l¢nh va cling v6i

13
0


cac quan van tai cao h9c r¢ng nghien cliu ngon ngfr d~n t¢c d~ tlm ra m¢t thu
chfr ghi duqc ~m thanh cua he;>. Nan 1446, vua 8e-Jong (The Tong) da chinh
thuc cong bo 28 chfr cai ghi l~i nhfrng ~m thanh chu&n cua tieng Han gc;>i la "
HuZln d~n chinh ~ giai l~ ban", gc;>i tit la HuZln dan chinh am hay chfr Han
(Hangul). Trang 28 chfr cai ghi

l~i

28 am d6 c6 17 ph1:1

~m

va 11 nguyen am,

chung c6 th~ ket hqp v6'i nhau va ghi duqc d~y du ~ thanh cua nguai duong
thai. Sau nay, xa hngon ngfr Handa phat tri~n len rZlt nhieu, da c6 t6'i 19 ph1:1 am va 21 nguyen
am.
Chfr Han ra dai da t~o di6u ki~n vo cling thu~m lqi cho mc;>i Tinh vvc,
mc;>i nganh ngh6 phat tri~n, d~c bi~t la Iinh VlJc nong nghi~p hie d6. Do chfr
H~m d~ dc;>c, d~ hi~u han nhi6u so v6'i chfr Han nen nguai dan nhanh chong

nim bit duqc nhfrng

ky

thu~t canh tac lila nu6'c rna tru6'c d6 tri6u dlnh g~p

nhi6u kh6 khan khi truy6n ba tac ph&m "Ban ve vi~c canh tac". Nh0 d6

rna

nong nghi~p Choson da c6 sv ~huy~n bien can b~m va d~t duqc nang SUZlt, san
luc;>ng cao.
Tiep d!n phiti k~ t6'i Iinh yVc van hc;>c, cling v6i

sv phat tri~n cac th~

lo~i cua van tha bmg chfr Han, van hc;>c chfr Han cling phat tri~n, trong d6, hai

th~ lo~i tha mang d~ ban sic dan t¢c H~m la th~ tha van xuoi trfr tlnh duqc

gc;>i la Kasa (ca tir) va th~ tha th~ hi~n cam hU:ng doi v6'i thien nhien dat nu6'c
duqc gc;>i la Sijo (thai di~u) da ra dm. Nhfrng nha tha tieu bi~u cho hai th~ lo~i
tha nay la Chong-Cho (1536-1593), Yun-Son-Do (1587-1571) ...
Ngay tit d~u trieu d~i, cong vi~c nghien cliu kho~ hc;>c xa hchu trc;>ng va ket qua nghien cuu duqc nha nu6'c cho phat h~mh r¢ng rai. Nhln
chw1g, CclC sach do deu dUQ'C viet tren quan di~m Nho giao nham phlfC V\1 cho
vi~c cai tr! cua trieu dlnh. L!ch
Vi~c

su la nganh duqc d~c bi~t chti trc;>ng. Cong

chep Slr va viet Slr CUa ban tri6u dUQ'C tien hanh tlr nam 1413 keo dai cho

den t~ cuoi trieu d~i. Cuoi cling, cuon

su bien nien ve trieu d~i Choson ghi

chep tU doi vua Thai T6 den Thu~n Tong da xong va duqc luu l~i den ngay
nay. Ngoai cuon Slr bien nien d6 ra, cac nha Slr hc;>c con bien so~n cuon Lfch

14
0


Sll" Koryo.

Day lab¢ sir viet rat ky v€- thm ky Koryo, d~c bi~t la giai do~n h~u

ky. Mt;tc dich cua tac gia la lam ro tfnh tat yeu, tfnh hqp ly trong sv chuy~n
tiep ti:r tri€-u d~i Koryo sang tri€-u d~i Choson. N goai ra, rat nhi6u Sclch Itch sir
khac duqc bien SOc:tn, ching h~n nhu cuon Nhiing ytu to thitt ytu CUa lfch sa
Koryo dugc bien SOc:tn va xuat ban nam 1452...

V€- dja ly, c6 hai cuon s:kh viet v6 dta ly rat c6 gia tr!, d6 la cu6n Dia
ly tam tinh dugc bien SOc:tn vao nam 1432 va cuon Dieu tra them ve dta Iy
Choson duqc bien so~n vao nam 1481. Cu6n Dia ly tam tinh ghi chep cac d~c
di~m ve dia hlnh, dat dai, dan cu, Itch sir hanh chfnh d!a phuong, s~m v~t d!a

phuong, cac tr~m d!ch va don luy quan Slf... Cuon Dieu tra them ve dja ly
Choson tren C(J sake thira cuon dia ly tren con rna r¢ng them yeu to dia- van
boa, de c~p den ca van de tin ngu6ng, ten tu6i cac d€-n chua mieu m~o, cac di
tich l!ch sir, cac bai thCJ hay CUa cac nhan V~t lich sir va hanh tr~ng CaC v! quan
n6i tieng tung cai tri d!a phuong ...
V€- lu~t h9c, ngay ti:r d~.u trieu d~i, b¢ "Luij,t phtip quoc gia" da dugc

bien so~n va ban hanh, cac dieu quy dinh doi v6'i quan lc:ti, quy djnh ve nghi ~~
quoc gia va chinh sach thue dugc ban bo. Cac dai vua sau ke thua va b6 sung,
thai vua Yol1gjO (Anh T6: 1724-1776) nhieu b¢ sach nghien CUll ve lu~t ra
dai, tieu bi~u nhat Ia cuon "Bil sung lutj.t phtip quoc gia", ngoai ra con c6
cuon "Bil sung niim nghi li qu6c gia". Thoi Chongjo (Chfnh T6: 17761800), nha vua cling cho bien so~n cuon "Luij,t quoc gia sua d6?i" va nhieu
quy dinh phap che Ve buu di~n, quan Slf...
V6 y h9c, h;:ti CUOn sach
so~n

Ve y h9c Choson rat n6~ tieng deu dUQ'C bien

vao thai vua Sejong (1418-1450), d6 la cuon "Y hf!C Choson" duqc ra

doi vao nam 1433 va B¢ bach khoa y h9c c6 ten "Phdnloqi tifng hf!p y dltf!"C"
ra doi vao nam 1445. Day la nhil'ng b¢ sach y h9c duqc

so~n

tren cas& y h9c

Trung Quae ket hqp v6'i dieu ki~n t1! nhien va duqc li~u Choson.
Ve khoa h9c

ky thu~t, cu6n" Ban ve vi~c canh tac" nhu da ti:rng neu la

ket qua cua cong vi~c dieu tra, nghien Cllu nghiem tuc va ti mi cua vua Sejong
va qu~n th~n dugc giao trach nhi¢m. Ong da cir nguai ve cac dja phuong dieu

15
0

tra nghien ctru dat dai, th6 nhuong, lw;mg mua, ky thu~t gieo tr6ng dtS r6i bien
SO(_lll Va cho phat hanh r(?ng dii, d(;ly bito dan chung ky thu~t cay tr6ng }ua
nu&c. Vao thOi ang tr! vl, m¢t thanh tl!U m&i cua ky thu~t nang nghi¢p cling
ra dai, do la Slf ra dai CUa chiec may do luqng mUa vao nam 1442, SOm han
t&i 200 nam so v&i chiec may co cang dl:ffig tucmg tv duqc che t'.lo t<;1i phuong
Tay. May do luqng mua nay la m¢t dl;lng cv bang sM, hinh t1-v, cao khoang
han 42 em, co duemg kfnh 17 em dugc d~t 0 d!a phuang d€ do luqng mua. T1r
do, hQ co th€ chu d¢ng trong vi¢c d\}' trfr nu&c cho

vv cay,

bao dam va phat

tri~n
san xuat. Ngoai ra, con phai k€ den dai thien van dugc xay dlfl1g vao
. _- r

nam 1434 d€ nghien cliu thai tiet, quan sat thien van. Nha thien van h9c n6i
tieng la Chang-Yong-Sil cling cac c¢ng s\}' da che t'.lo ra nhieu lo'.li d6ng h6
thien van dti nghien CUu S\}' chuy€n d¢ng CUa m~t trang, m~t trai va cac VI sao.
Nha l!ch phap n6i tieng Yi-Sun-Ji da bien so'.lll m¢t cu6n nang }!ch m&i phil
h9p v&i d!a ly va thai tiet Chason, phvc vv d~c ll:fc cho nang nghi¢p.
Nhfrng thanh tVU trong Xi¢c bien SO'.lil cac cang trlnh nghien CUu khoa
h9c xa h9i va khoa h9c ky thu~t da dan den m¢t thanh tl!U m6'i, do la sv phat
tritin cua ky thu~t in an. Nam 1403, m¢t xu6ng kh~c chfr dU'qc l~p ra, chfr in
hie do duqc g~n vao m¢t cfia bang d6ng v6'i sap ong, ky thu~t in nay tuy da la
m¢t sv tien b¢ r5 r¢t so v6'i in bang ban in kh~c g6 nhung in con ch~m va co
nhfrng kho khan nhat dinb. Vua sejong (1418-1450) da phat minh ra m¢t h¢

th6ng cac con chfr rai, t';}O dieu ki¢n thu~n lqi cho vi¢c S~p chfr Va in nhanh
h011, chfr dyp hem.
Trong Iinh VlfC

kY

thu~t quan sv, thu6c n6 dugc .san xuat va cac lo'.li

sung th£n cang, d'.li bac ra dai, d~c bi¢t la ky thu~t dong tau. Lo'.li tau chien
hlnh con rua dugc dong bang s~t day, xung quanh duqc dong nhieu dinh
nhQn, dU'Q'C trang b! d'.li bac da lam chu vilng bitin gifra Choson va Nh~t Ban,
danh tan hang tram chien thuyen cua Nh~t, c~t dut m6i lien h¢ cua quan Nh~t
tren bi€n v6'i ban dao, gop cang Ion nhat trong cu¢c khang chien ch6ng Nh~t
cu6i the ky XVI.

16
0


H9i

ho~

va thu phap cling c6 nhung bu&c ti€n b9 m&i so v&i thai ky

Koryo. N6i ti€ng trong Iinh vvc h9i ho~ la tranh cua cac tac gia nhu KangHai-An,

Chu~-Kiong,

An-Kion, trong d6 An-Kion v&i buc tranh "GiAc rna tan

b9 vuan dao" duqc danb gia rat cao, n6 duqc danh gia la tac phAm c6 m9t
khong hai cua h9i ho~ Choson. Nght} thu~t thu phap, nght} thu~t vi€t loi chfr
thao va chfr chan rat thpm hanh, d~t toi trinh d9 rat cao.
V~ tin ngu6n.g ton giao, Ph~t giao khong duqc khuy€n khfch phat tri~n,
th~m

chi con b! da kfch, b! bai tru, chua chi~n b! h~n ch€ v~ so lU'9ng, bt cam

doan lam nhfrng di~u rna Nho... giao
cho la m~ tfn d! doan. Nha vua sang l~p
-..,...
~

~

VU'O'llg tri~u Choson von la m(>t v6 tu&ng nhung dling d~o Nho d~ cai tr! dat
nu&c. M~c du ong vAn thira nh~ Slf t6n t~i cua Ph~t giao nhung ong da c6
nhung bit}n phap m~nh me d~ ngan cam Ph~t giao phat tri~n. Ong da lt}nh
cam x~y dt..mg va tu t~o chua chi~n, l~p danh sach tUng chua va so luqng su
sai d~ quan ly va khong cho phep tang l~n, cam cac SU' sai khong dU'c;tC lay
thuy€t ly

Ph~t

giao

m~ ho~c

d4n chung va ga.y roi du

lu~n.

Con trai ong len

noi ngoi, tile vua Taejong (Thai Tong) con ClJC doan hO'n, ong ra lt}nh chi duqc
gifr l~i hO'n hai tram chua trong ca nU&c (c6 tai lit}u ghi Cl:l thti }a 242 chua) 1
con l~i nhfrng ngoi chua nho b! dB bo h€t, so 1u¢ng dAt cua cac chua ay d~u b!
t!ch thu.Th€ ky XV, vao tri~u vua ~jong (The Tong) va sejo (The T6), c6 th~
n6i da.y la nhfing tri~u vua hung thpm, d~t duqc nhi~u thanh t:lfu v~ m9i m~t,
xa h9i phat tritin va Ph~t giao c6 CO' h¢i phl:IC h6i nho vao n6 h:fc cua ban th~n
rlha vua. Nha vua da cho xuat ban m(>t s6 kinh

Ph~t,

bai b6 vit}c dang ky su

sai va d~c bit}t Ia cho xa.y dlJI1g m¢t di~n tho Ph~t trong cpng dit}n bat chap Slf
phan d6i cua quan l~i Nho giao. Tat nhien, con chau ong ta sau nay l~i cho
doi di~n Ph~t ra ngoai hoang cung va thi hanb chfnh sach ki~m che Ph~t giao,
phat tri~n Nho giao, dua Nho giao l~n vt trf d(>c ton.

2. Tu tuO'Dg tan Kh6ng giao chi em d!a v! d()c tOn.
Vao cuoi tri~u d~i Koryo, ttl' tu6ng ta.n Kh6ng giao da xuat hit}n

a ban

dao va nguoi diu tien truy~n ba ttl' tu6ng t~n Kh6ng giao vao Koryo la An

I

Him Qu&:: Lfch suva van hoa' NXB Van hoa 1996, trang 279

17
0


Hu6'ng (1243-1306). Sau d6, cac m6n

d~

cua tu tuemg nay da truyen ba r9ng

rai n·ong xa h9i, cac tntemg 16p va dan dful n6 da chiem vai tro chu d~o ve m~t
tu tuang cai trt xa h9i Koryo. Yi-Song-Ki~ (Ly Thanh Que) l~p l~n trieu d~i
m6'i, da ke thua va phat tri~n tu tuemg d6. Khac v6i 6ng vua sang l~p trieu d~i
tnr6'c de cao Ph~t giao, ra s&c l~nh xfiy dvng nhieu chua chien, cham lo vi~c
cling 16 cam on due Ph~t til bi ban cho phuc 16n, Yi-Song-Kie l~i ra sic l~rlh
cam xay dvng t6n t~lO chua chien, thay vao d6 la xay dl;lng ttuong h<;>c, dftu tu
16n cho Nho h<;>c, dao

t~o

nhan tai phvc vv dttt nu6c. Nam thtl" ba dai vua Thai

T6, nha vua quyet dtnh dOi d6 ve Han-Song (Han Thanh), t6i nam thtl" sau, ra
; .- "'r

s~c l~nh xfiy dv:ng TIUOng Qu6c hQC

aphia D6ng B&c kinh thanh, vi~c xay

dlJng dugc tien hanh ngay va m9t nam sau thi hoan thanh. Ngoai ra, Thai T6
con ra s&c l~nh cho phep thanh l~p cac· trUOng 6 kinh d6 va hUOng lang 6 dia
phuong, dtnh kY 3 nam m9t Ian

ma ky thi tuy~n ChQn quan l~i.

Den dai vua Thai Tong (1400-1418) va The Tong (1418-1450), Nho
h<;>c Choson da di vao ne nep xa chat hrQ'Ilg cac ky thi ti~u khoa, d~i khoa d~t
tdnh d¢ rttt cao. Do nhu cau h<;>c

t~p

cua xa h9i ngay cang cao, vua Thai Tong

cho l~p l~i 5 tiUang 16n trong kinh do theo nhu 1~ eli cua thOi Koryo, duong
thoi gQi la Ngu b9 hQC duong, truang nay la phfin hi~u ciia Tnrang Qu6c hQC,
thay

d~y

cling la thay cua Tnremg Qu6c h9c kiem

nhi~m.

Den dai vua The

Tong, ong cho chuy~n thanh 4 nuemg, dan gian vftn g<;>i la T1uong Tmng,
T1uemg Nam, Truang Dong, Ttuang Tay (khong c6 T1uemg Bac nhu n·u6c

day), s6 h9c sinh m6i tnrang la 100 nguai. Ttuemg lang do nha nu6c l~p ra 6
d.c dta phuong tuy theo quy mo cac cttp phii,
CO tU 70 den 90 hQC sinh, ctfp

qu~n

qu~, huy~n.

CO 50 hQC sinh Va cap

TIUOng 6 cttp phil
huy~n

CO 30 hQC

sinh. Cac tiUOng deu dugc cap "hQC dien" va "te di6n'' ttl"c la cap kinh phi cho
h9c sinh an,

a, h<;>c,

te 16 Van Mieu va c6 nguai phvc VV· Die h<;>c sinh con

dugc mi6n quan dtch va lao d!ch hang nam, chi chuy~n tam vao dui mai kinh
si'r va t~p hung cho thi cu.
Thi cu dugc chia
Ti~u

lam hai lo~i gom ti~u khoa va d<;ti khoa:

khoa g6m c6 thi Huong va thi H¢i, trong ky thi Huong, thi sinh c6

th~ thi 6 cac d!a phuong ho~c len kinh do thi, con

18

kY

thi H9i chi t6 chtl"c 6


kinh d6. Thi ti~u k.hoa l~y d6 hai lo~i la sinh d6 va tien si Trong ky thi Uty
sinh d6, thi sinh phai thi hai vong,
nghia t:U thu, ngil kinh;
ti~u hqc, gia le.

avong I (so thi)·thf sinh phai lam bai giang

a vong n (phuc thi) thf sinh phai lam bai gi~mg nghia

Thi sinh thi d6 se duqc cap the tdmg (B~ch bai) va se duqc dl;l'

ky thi tien si Trong ky thi lay tien si, ca hai vong thi, thf sinh m6i Ian phai
lam m(>t bai tho, m¢t bai phu. Thf sinh thi d6 se duqc c~p the do (H6ng bai)
va duqc vao Truemg Qu6c hqc ho~c duqc cl:r di lam quan.
D~i

Khoa c6 thi Huong, thi H¢i va thi Dlnh. Trong ky thi Huong, thi

sinh phai thi ba truong, tiuemg m¢t thi t:U thu, ngu kinh; uuemg hai thi phil va
;

.- -.,....

bi~u; truemg ba thi van sach. Sau khi d6 thi Huong, thf sinh moi duqc dt;I' thi

H¢i va cling phai thi ba truemg; tiUong m¢t thi tU thu, tam kinh

ho~c

Kinh

qu6c dC;li di~n, gia le; truemg hai thi phu va bi~u; tiuemg ba thi van sach. Sau
khi d6 thi H(>i, thf sinh duqc dl! thi tJ·ong cung di~n, do nha vua hoi thi. Thi
sinh phai Uun m¢t bai thi theo th~ lo~i quy dinh nhu che, chieu, bi~u, f¥ng,
van sach... Trong bai thi tren,

tQi sinh phai chu trqng phan che thu~t, xem nh~

phan giang thu. M6i ky thi Dlnh, nha vua lay 33 nguoi d6, chia lam 3 b~c la
Giap At Bfnh khoa. D6 Giap khoa lay 3 nguai theo thu

tv la Tr~g nguyen,

Bang nhan, Tham hoa; d6 At khoa l~y 7 nguoi; d6 Bfnh khoa Hfy 23 nguoi,
d~u duqc coi Ia tien si d~i khoa, b6 nhi~m vao hang quan van trong tri~u.

Cac ky thi eli the dien ra 3 nam m¢t Ian theo nhu quy dinb cua tien
tri~u, sau nay tuy van dien ra nbU v~y nhung dUQ'C quy dinb Cl;l th~ vao nhfrng

nam Ty, NgQ, Mao, D~u. Thi Huong duqc t6 chuc vao mila thu nam chinh, thi

H¢i va thi Dlnh duqc t6 chuc vao mila xuan nam sau. Vi the, dan gian van gqi

la cu¢c thi hai nam, nam sau quan trqng hem nam chinh.
Nhu v~y, h~ th6ng dao t~o quy eli, thi cl:r nghiem ng~t va sl! uu dai d6i
VOi giao dl;IC CUa cac tri~u vua tren da SID sinh ra m(jt hang ngil quan lC;li CO
trlnh d¢ h9c v~n cao, tham nhuan tu tuemg Nho giao. H9 cling chfnh la nhfrng
c(>ng S\! tmng thanh cua vua Sejong (The Tong) trong cac y tu6ng phat minh
ra chfr Han, ban v~ canh tac lua nu&c phat tri~n nong nghi~p, phat tri~n van
hoa ... nhu da titng neu.

19
0


Cac tri~u vua sau cu the noi theo va ke ~c sv nghi~p cua cha 6ng, lu6n
lu6n coi tr9ng giao dl;IC Va phat tri~n nhan tai, lay h~ t11 t110ng t§.n Kh6ng giao
lam kim chi nam chi dc:_lO Slf nghi~p giao dl;IC ciing nhU ill9l ho'.lt d()ng CUa xa
h¢i. Tit the ky XVI tr& di, tu tu&ng tan Kh6ng giao duqc nghien cliu sau r¢ng
va d'.lt den dinh CaO n·ong t11 t110ng triet h9c duqc v?n dl;lng VaO xa h()i
Choson. Cac nha triet h9c Choson d6ng thai la nha nho duqc dao tc:_lo 0 cac
tnrang l6p tren, kh6ng chi dtrng l'.li tiep 'thu ly hQC cua Trlnh- Chu2 rna con
nghien cuu va xuat ban nhi~u tac ph~m triet h9c. Tuong ~· nhu 0' T1ung Qu6c,
cac nha triet hQC Choson cling tranh lu~ rat nhi~u v~ van d~ "ly" va "khf".
C6 ba huang phai xuat hi~n r5 r~t la truang phai triet h9C coi tr9ng "lf''
tiUong phai coi tr9ng "k:hf'' va truang phai coi tr9ng Slf dung hoa gifra "If' va
"khf". Tat nhien, truang phai coi tr9ng "If', tU:c truang phai bao v~ va truy~n
ba tu t110ng tan Kh6ng giao chiem chu d'.lO, Ia dong chfnh tren CO sO' ke thtra,
phat tri~n tu tuong m¢t "If' trong vii t:r1:1 cua Chu Hy. H9 cho r~ng trong Vl1
trv chi c6 m¢t " If', " lf' Ia bim,th~ cua vii tf':l, kh6ng c6 ch8 nao Ia kh6ng c6
n6. " Lf' da t6n t'.li tru6'c khi sinh ra v'.ln v~t va sau k:hi V'.ln v~t tieu tan di het,

n6 v~n t6n t'.li. "Lf' Ia thvc th~ trQn vyn kh6ng hlnh kh6ng tuqng, khong c6
tieng, k:h6ng c6 mui, n6 kh6ng th~ cam nh~n duqc b~ng cac giac quan cua
con nguoi. Con " khf" chi la v~t li~u cau thanh V'.lll v~t, thu¢c v~ ph'.lm tru cua
v~t. V~ m6i quan h~ gifra" ly" va "khf", gi6ng nhu Chu Hy, h9 ciing cho r~ng

" If' va " khi" khong tach nJ'i nhau. Neu chi c6 " If' rna kh6ng c6 " khf" thl
se mat di v~t li~u cau thanh v~t; neu chi c6 "khf" rna kh6ng c6" ly" thl se mat
di can cu sinh ra v~t. "Lf' va "khi" tuy kh6ng tach roi

nh~u

nhung l'.li phan ra

g6c va ng9n. "Lf' la g6c, "khf'' la ng9n, "lf' th6ng soai "khf'', "khf" ph\1
thu(>c vao "If'. Cai g9i la g6c, tU:c laban th~, ban nguyen. Cai g9i la ng9n, tU:c
la bi~u hi~n, la phai sinh. "Ly" va"khf'' quan h~ khang khft v6i nhau nhung
"If' quyet dinh "khf', "khf" bi~u hi~n "If'.

1

Trinh gom nhf Trinh Ia Trinh Hr;to (1032-1085) va Trinh Di (1033-1107); Chula Chu Hy (1130-1200), ht;

Ia nhiing nha trie/. h.qc n6i tilng Trung Qu6C ve' ly hqc.

20
0


Dl;li di~n cho tnrang phai nay c6 Yi-dn-Chac (Ly Ngl;lll Dinh: 14911553), Yi-Huang (Ly Ho?mg:1501-1570), Song-Ron (Thanh Hon: 15351598), Cho-Ich (Tri~u Dt!c: 1579-1655), Ky-Chong-Chin (Ky Chinh Ch5n:
1798-1879), Yi-Chin-Sang (Ly Chan Tuang: 1818-1886) .... HQ la nhfrng nha

nho uyen th:im, van chuong n6i ti~ng, tri~t h<;>c sau sac, c6 rihieu h<;>c tro xu5t
sac va d~ ll;li nhi6u tac phfun gia trt. Trong cac tac phfun tri~t hQC, hQ da khai
thac tri~t d~ ly lu~ nh5t ly cua Trlnh-Chu, khi v~ dl;lng vao thl;Tc tien xa hquan di~m cua h<;> ch~t che, ClfC doan hon nhi6u so v&i Tmng Qu6c. Cling ban
v6 nam m6i quan h~ vua-toi, cha-con, ch6ng-vq, anh-em, be-b(;ln, nhung h9
chu tr<;>ng hon t&i lqi ich cua be tren mnghia ~ b€ du&i phai phvc ~. phvc rung va hoan thanh trach nhi~m. Di6u
chu y la tu tuOng CUa h9 dUQ'C vtrong tri6u Choson ch{fp nh~n, th'fC thi m9t
each tri~t d~ va dua len vi trf d
sa ly lu~n d~ vuong

tri6u dinh ra cac nghi Ie, cac di6u lu~t, quy ph(;lm d(;lO due xa hXlT...

D6ng thai, tu tubng 5y ~ung duqc lang xa Choson coi Ia co

thanh nen cac

t~p

tl;lc,

1~

sa d~ hlnh

lang, huong u&c ...

n . A.NH HlJONG cirA NHO GIAo D6I

vor

TiNH HiNH cHiNH TR~,

PHAN CHIA GIAI TANG, D~o Due xA H(>I v ACHED(> HOC T ~P, KHOA

cu

THOICHOSON

1. Anh hu&ng cua Nho ghio doi v6i tinh hinh chinh tr! Choson:
Cac nha nghien CUu tu tubng cua vuang tri6u Choson deu nhat trf rang
ttl'

ttrong Nho giao da llgl! tr! noi day, da chi d(;lO illQi ho(;lt d
Nha nu&c. Tu co cau nha ntr&c, h~ thong quan lt;1i hung uong va d!a phuong
den tll' tuang chi d(;lo xay dvng Bnghia \'l;l quan Slf Va lao dich ... d€u dUQ'C Xay dl!Jlg tren CO

sa CUa h~ tu tll'Ong

Nho giao. Tu tu6ng d6 khong c6 nhfrng khai ni~m blnh d~ng, dan chu rna chi
c6 khai ni~m be tren, ph~n du&i, qutm tU va ti~u nhan.

0 vi trf cao hon tat ca

Ia vua, du&i vua la Nghi chinh phil va Ivc b¢ g6m BBinh, B9 H'mh, B9 COng. Cac quan trong Nghi chinh phil va ll;lc b¢ sang sang

21
0


phai vao chftu vua, nghe vua ban chieu chi ho~c cling nha vua ban lu~n nhfrng
van d6 d6i n()i, d6i ngo:;1i. Co cau chinh quy8n dia phuong cling tuong tl;T nhu
v~y,

dung diu c:k phil huy~n la quan Tri phii, Tri huy~n, ben duai la l~c ban.
Quan l:;1i chinh qu.y6n d!a phuong do nha vua ci'r den. H9 d6u la nhfrng

nguoi tham nhuan tu tuOng Nho giao, dUQ'C dao t:;10 bai ban tlr nho Va trai qua
cac

ky thi nghiem ng~t cua Nho giao. HQ c6 nghia ~ va trach nhi~m trl;rC tiep

d:;1y bao dfu1 chung

tuy~t

d6i ttung thanh VOi nha VUa va thl;l'C

hi~n

phap

l~nh

cua nha nu6'c.

Lu~t

qu6c gia,

lu~t

dat dai,

lu~t

thue,

lu~t

nghla ~ qu~n Sl;l' va lao dich

la sl;l' c1:1 th~ hoa tu tu6ng Nho giao. Nhfrng nguoi thu()c tang lap yangban3
dugc huang quy6n lqi nhi8u han ca, ph~m ham cang cao thl cang dugc chia
nhi6u lUC)ng dat. HQ khong phai trl;l'C tiep lao d()ng san xuat ma dung no 1~ va
nang dfu1lam thue de canh tac nang nghi~p tren ru()ng dat ay. H9 khong he
quan t~m den cong vi~c lao d()ng san xuat hay thuong m(;li, cho rang d6 la
cong vi~c cua nhfrng tftng 16'p ~uai. H9 chi c6 nghia ~ va trach nhi~m v6'i nha
11UOC la n~m quy8n h_rc lanh d:;10, lao d()ng trf 6c Va danh ca CW!C doi cho vi~c
giao dl_lc, h9c t~p, tu du6'ng d(;lo due theo tu tu6ng Nho giao.
D6i v6'i nguoi nang d~n, khi den tu6i tntcmg thanh, hQ phai tht!C hi~n
nghia ~ qu~n s~· va lao dich. Nghia ~ qu~n Sl! dugc thl;l'C hi~n tren CO' so luan
phien va lao dich dugc thvc hi~n theo quy dinh hang nam. Cong
thuang la canh tac

nong . nghi~p

tren dat cua vua,

x~y

vi~c

dl!llg cung

lao d!ch

di~n,

lang

tfun, khai thac mo ... M6i lao d()ng phai lam nghla ~ lao dich 6 thang/ nam
vao bat ky thai gian nao khi

c6l~nh

cua nha nu6'c. D6i ':'6'i nguoi nang d~n Ia

the, nhung v6'i nguoi den tu6i truang thanh da thi d6 vao cac tiuO'ng cong va
tu, theo h9c chfr nghia thanh hien thl dugc mi~n.
D6i vai VaJ1 d6 d6ng thue cho nha nu6'c cling v~y, Yangban

sa hfru

nhieu dat dai va tai san nhung khong phai n()p bat eli lo<;li thue gl cho nha
nu6'c va con dugc huang nhi8u d~c quy8n khac. Nguqc l:;1i, nang d~n phai

n¢p nhi8u lo:;1i thue, cac thuang gia, ngh~ s1 phai n
3

Yang ban nghia lii luifng ban, t!fc Vtin ban va vo ban, chi tang l6p quan l(}i, quy t¢c trong x ii h¢i Choson.

22
D


mon bai... sv uu dai qua mile d6i v6'i b~ tren va khAc nghi~t vm

ke dum khong

chi di8n ra ngoai xa h¢i va trong n¢i b¢ cung dlnh con ro net hon, tlr d6 da
g~y nen nhfrng cu¢c xung d¢t chfnh tr! gifra cac phe phai nhArn tranh gi~mh

quy~n l"tfc va quy~n lqi, lam suy y~u vuong tri~u va g~y nhi~u

tro ng~i cho Stf

phat tri~n xa h¢i.
T1i~u

dinh Choson

m¢t d!nh I~ Ia phong d!a

tu khi duqc l~p ra cho d~n dau th~ ky XVIII da c6

vi cong hu~n cho nhfrng cong than c6 c6ng 16'11 trong

vi~c pho vua len ng6i ho~c c6 11hi~u c6ng l6'n d6i v6'i dfft nu6'c. Nhfrng quan
l~i duqc phong d!a v! c6ng hu~ d~u duqc ban di~n trang thai ap va duqc
• •

~

# :I-

huang nhi~u d~c quy~n, duqc nha vua sung ai, duqc n~rn gifra cac chile Yl;l
tr9ng y~u trong tri~u dlnh. Trai qua cac tri~u vua til Thai T6 d~n Th~ Tong, xa
h¢i Choson binh yen va phat tri~n. Si'r sach Choson d~u ca ngqi thai vua
Sejong (Th~ Tong: 1418-1450) tr! VI la thai hoang kim
d~i Choson. Nhi~u phat rninh, nhi~u thanh

tvu

llfC

r0 nhfft cua tri~u

v~ n6ng nghi~p, ky thu~t, van

hoa d~u ra dai trong giai dO<;lll l1ay. Ciing VI th~, rat nhi~u quan d<;li than duqc
nha vua phong d!a vt c6ng hum va duqc ban thuemg di~n trang thai ap. H9 va
gia dlnh chu yeu t~p trung s6ng akinh d6 ho~c vitng quanh kinh d6 nen dugc
g9i Ht "phai c6ng hu~" hay "phai kinh do".
Do khoa cir thai Choson duqc t6 chuc 3 nam m¢t Ian da dan t1;1o nen
m¢t d¢i ngu quan l~i m6'i. H9 thuong Ut nhfrng nguai con

tre tu6i, theo h9c

d1;10 nh.o tu nho, duqc dao t~o chfnh quy qua cac tnrang lap, trai qua cac ky thi
tuy~n rna thanh d~t, sir sach Choson g9i h9 la Sarim (s'il~m) • H9 thuang la
4

nguoi phuong Narn, trong d6 da s6 la nguai vitng Yong-nam (Llnh Narn), Ia
m6n do cua h9 Kim

a Yong- nam, chiu fu1h huang sau s~c tu tuemg Nho giao

cling nh~c cua thay d<;ly, hay chi trich, phe phan nhfrng di~u rna h9 cho la trai

v6'i

d~o

nho, trai v6'i cuong thuang d~o Iy, trai v6'i tu tuang chfr nghla thanh

bien rna thay da d<;ly cho hQ.

v 6n la dong huong, dong m6n, dong chi huang,

hang ngu quan l~i da t~p hqp thanh m¢t phe phai, g9i la phai I:lnh Nam do
thay d~y - la Kim-Jong-Chik la quan d1;1i than lanh d1;1o. Kim-Jong-Chik (Kim

4

Si ldm (Sarim) : Sl: a day c6 ngliia la ki sy thanh dq.t qua cac ky thi, Ia quan Vlllllrong trieu; Lam: nghla Cl!

tht Ia rung, aday chi sr5' dong, ngliia Iii d¢i ngu, hang ngu. Si lam: aday c6 nghla Ia d¢i ngii quanlqi Nho
giao tri tuoi.

23
0


T6ng Tf1!c: 1431- 1492), tv la Quy Doanh, hi¢u la Chi€m Tat, nguai phu

M~t

Dnong, Linh Nam, lacon trai thu ba cua Kim Thuc Tu, m(>t nha nho n6i tieng
vm tai van chuang, tinh khang khai, c6 khf tiet, tn;mg ~~ ngh1a trung tin ..Tim&
nho, Kim-Jong-Chik h9c &nha, duqc cha d~y. Ong lit ngtrai th6ng minh h9c
gioi, tfnh cHong tn;rc, tr9ng ngh1a khinh tai nen duqc d6ng m6n quy tr9ng. D6
tien s1 vao nam thu 4 dOi vua The T6, tirng lam vi~c & Qu6c su quan, Truang
Thai h9c, 6ng lu6n t~n tuy v6i c6ng vi~c Va chju anh hUCmg r~t l6n V~ phong
each cling nhu t11 tu&ng cua cha mlnh. H9C tro cua 6ng r~t nhi~u nguoi d6 d~t.
Gi6i quan l~i tre sau khi d6 d~t duqc nha vua b6 nhi~m vao cac chuc Yl.l trong
tri~u th~y ding dia vi, b6ng l(>c, chuc quy~n. phong each lam vi~c va huang
l~c

cua cac quan duqc phong dia vi c6ng huan khac v&i suy nghi cua hq, khac

v6i nhfrng di~u trong kinh sach da d~y ben 16n tieng chi trich, phlm d6i. H9
coi nhung b~c c6ng huan la quan lieu, tham quan, doi hubng th1;1, tham quy~n

c6 vi, chi cham lo den vi~c vinh than phl gia. H9 dem kinh sach thanh hi~n ra
Uttn C(j s& d~ phe phan gim c6ng huanvi ph~ d~o due nha nho, th~m chf con

trt;rc di~n c6ng kich m(>t vi d~i c6ng huan ngay trong bu6i chfiu s6m, coi 6ng
tala ti~u nhan ... Mau thu~n gifra hai phfa tU d6 nay sinh va bung phat d~ den
nhfrng CUQC thanh trirng n(>i b(> Va cac quan l~i tre

bi giffi cong huan fim each

ham h~i, tan sat. Cu(>c tham sat dfiu tien di~n ra vao nam M~u Ng9 1498. Vua
Yon-San-Gun (Yen Son Quan: 1494-1506) len ngoi duqc b6n nam, tri~u dlnh
cho xu~t ban cu6n su bien nien viet v~ thai vua Song-Jong (Thanh Tong:
1469-1494). B(> Slr nay cho Kim dam nhi¢m va viet cling v&i m(>t s6 quan
d6ng khoa, d6ng phai nhu Kim Duong T6n, Quy~n Nghia Phuc, Quy~n Canh
Dt;t.. .. Khi b¢ su nay ra dOi, phai c6ng huan da phat hi¢n nhfmg y tu, IOi van
chi trich vuang tri~u, chi trfch nha vua ben l~p muu ban k€ danh b~i phai kia.
H9 trich

d~n

tirng

do~n,

tUng cau, tUng chfr do Kim viet trong bai "Di€u

Nghia de van"5 dling d~ am chi vua The T6 (1455-1468) gi6ng nhu Tfin Thuy
Hoang tan ac b~o nguqc, d6t sach, dan ap ke si .. va dang to khai t~u len vua.
Vua Yon-San-Gun v6n da ham chai, thich ngao du, huemg l~c, thuang l(;li

bi

dam quan van tre dem ~~ nghi, di~u lu~t CUa tien tri~u Va quy ph~m d(;lO due

Trong pban vie't su, vao m¢t ngay tilling 10 na.m Dinh SLru dm vua TM T6, Kim T6ng Tn,rc viet d.ng, dem
ma thay m¢t vi th:ill t6i n6i la sa Hom Vuong hi Hly saBa Vuang Hi;lllg Vii gie't chet, qui ng xac xu6ng
dong Ui.m Giang. Kim ngh1 rang sa Hoai Vuang la ngubi nuoc sa, each xa mu6n trU.ng, vethai the cling xa
nghln nam ma l~ ma tMy nhu v~y , Ong ben tra h,ti sach su, kh6ng tMy chuy~n SO Hom VuO'Ilg b! qui ng xac
x.u6ng sOng. 6ng nghi nga la c6 chuy~n d6, trong long thuang dun, lam bai die'u van tren. Nghia de': chi sa
Hoai v uoog.

5

24
D