- Trang chủ >>
- Thạc sĩ - Cao học >>
- Luật
các tội phạm về chứng khoán trong luật hình sự việt nam – một số kiến nghị nhằm hoàn thiện
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (2.65 MB, 81 trang )
TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ
KHOA LUẬT
BỘ MÔN LUẬT TƯ PHÁP
----------
LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP CỬ NHÂN LUẬT
NIÊN KHÓA: 2011 - 2015
Đề tài
CÁC TỘI PHẠM VỀ CHỨNG KHOÁN TRONG LUẬT HÌNH SỰ VIỆT
NAM – MỘT SỐ KIẾN NGHỊ NHẰM HOÀN THIỆN
GIẢNG VIÊN HƯỚNG DẪN:
NGUYỄN VĂN TRÒN
SINH VIÊN THỰC HIỆN
TRẦN THÙY LAM
MSSV: 5115719
LỚP: Luật Thương Mại 1_K37
- Cần Thơ, 12/2014 -
LỜI CẢM ƠN
----------
Người viết xin chân thành cảm ơn Trường Đại học Cần Thơ, đơn vị Khoa
Luật đã tạo điều kiện thuận lợi cho người viết hoàn thành khóa luận văn tốt
nghiệp này. Đặc biệt, người viết xin gửi lời cảm ơn chân thành đến giảng viên
hướng dẫn - thầy Nguyễn Văn Tròn đã giúp đỡ tận tình trong suốt quá trình thực
hiện đề tài.
Cần Thơ, Ngày….,Tháng…..Năm 2014
Sinh viên thực hiện
TRẦN THÙY LAM
NHẬN XÉT CỦA GIẢNG VIÊN HƯỚNG DẪN
----------
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
Cần Thơ, Ngày….,Tháng…..Năm 2014
Chữ ký Giảng viên hướng dẫn
NHẬN XÉT CỦA HỘI ĐỒNG PHẢN BIỆN
----------
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
Cần Thơ, Ngày….,Tháng…..Năm 2014
Chữ ký Giảng viên phản biện
DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT
----------
Cụm từ đầy đủ
Các từ viết tắt
TTCK
Thị trường chứng khoán
OTC
Thị trường qua quầy (Over the counter)
TNHS
Trách nhiệm hình sự
TPCK
Tội phạm hình sự
LCK
Luật chứng khoán
VTV
Công ty Vật tư và vận tải xi măng
UBCKNN
Uỷ ban chứng khoán nhà nước
UBCK
Uỷ ban chứng khoán
GDCK
Giao dịch chứng khoán
CTCK
Công ty chứng khoán
NĐT
Nhà đầu tư
CTCK SME
Công ty chứng khoán SME
DVD
Công ty Dược Viễn Đông (mã chứng khoán DVD)
DHT
Công ty Dược Hà Tây (mã chứng khoán DHT)
SBS
Công ty Cổ phần Chứng Khoán Ngân Hàng Sài
Gòn Thương Tín
HĐQT
Hội đồng quản trị
TGĐ
Tổng giám đốc
PTGĐ
Phó tổng giám đốc
VCP-IM
Công ty quản lý quỹ VCP-IM (VCP Asset
Management)
IB
Khối ngân hàng đầu tư
QLNN
Quản lý nhà nước
VPHC
Vi phạm hành chính
SEC
ủy ban chứng khoán ở Mỹ
FSA
Cơ quan quản lý các dịch vụ tài chính của ở Anh
MỤC LỤC
--------Trang
LỜI NÓI ĐẦU............................................................................................................. 1
1. Tính cấp thiết của đề tài....................................................................................... 1
2. Mục tiêu nghiên cứu của đề tài ............................................................................ 1
3. Phạm vi nghiên cứu của đề tài ............................................................................. 2
4. Phương pháp nghiên cứu ..................................................................................... 2
5. Kết cấu của luận văn. ........................................................................................... 2
CHƯƠNG 1 LÍ LUẬN CHUNG VỀ TỘI PHẠM XÂM PHẠM LĨNH VỰC
CHỨNG KHOÁN VÀ THỊ TRƯỜNG CHỨNG KHOÁN ....................................... 3
1.1 Một số khái niệm cơ bản về chứng khoán và thị trường chứng khoán .............. 3
1.1.1 Khái niệm về Chứng khoán ......................................................................... 3
1.1.1.1 Đặc điểm của chứng khoán ................................................................... 3
1.1.1.2 Phân loại chứng khoán .......................................................................... 4
1.1.2 Khái niệm về Thị trường chứng khoán ....................................................... 5
1.1.2.1 Đặc điểm, chức năng của thị trường chứng khoán .............................. 7
1.1.2.2 Phân loại thị trường chứng khoán ....................................................... 10
1.2 Khái niệm về tội phạm xâm phạm lĩnh vực chứng khoán và thị trường chứng
khoán .......................................................................................................................... 12
1.2.1 khái niệm tội phạm xâm phạm lĩnh vực chứng khoán và thị trường
chứng khoán ............................................................................................................... 12
1.2.2 Đặc điểm của tội phạm xâm phạm lĩnh vực chứng khoán và thị trường
chứng khoán ............................................................................................................... 15
1.3 Lịch sử hình thành và phát triển của tội phạm xâm phạm lĩnh vực chứng
khoán và thị trường chứng khoán............................................................................. 19
1.3.1 Giai đoạn từ khi ban hành bộ luật hình sự năm 1999 cho đến trước khi
sửa đổi bổ sung .......................................................................................................... 19
1.3.2 Giai đoạn từ khi bộ luật hình sự năm 1999 sửa đổi, bổ sung năm 2009
đến nay ....................................................................................................................... 21
CHƯƠNG 2 NHỮNG TỘI PHẠM CHỨNG KHOÁN TRONG LUẬT HÌNH SỰ
VIỆT NAM ................................................................................................................ 24
2.1 Nguyên tắc đấu tranh phòng chống tội phạm trong lĩnh vực chứng khoán ở
Việt Nam .................................................................................................................... 24
2.2 Quy định về tội phạm trong lĩnh vực chứng khoán theo pháp luật hình sự Việt
Nam ............................................................................................................................ 25
2.1.1 Tội cố ý công bố thông tin sai lệch hoặc che giấu sự thật trong hoạt động
chứng khoán (Điều 181a) ........................................................................................... 26
2.1.1.1 Chủ thể của tội phạm. .......................................................................... 27
2.1.1.2 Mặt khách thể của tội phạm ................................................................ 28
2.1.1.3 Mặt chủ quan của tội phạm ................................................................. 28
2.1.1.4 Mặt khách quan của tội phạm ............................................................ 29
2.1.1.5 Hình phạt của tội .................................................................................. 29
2.1.2 Tội sử dụng thông tin nội bộ để mua bán chứng khoán (Điều 181b) ........ 30
2.1.2.1 Chủ thể của tội phạm ........................................................................... 31
2.1.2.2 Mặt khách thể của tội phạm ................................................................ 31
2.1.2.3 Mặt chủ quan của tội phạm ................................................................. 31
2.1.2.4 Mặt khách quan của tội phạm ............................................................. 32
2.1.2.5 Hình phạt của tội .................................................................................. 32
2.1.3 Tội thao túng giá chứng khoán (Điều 181c) ............................................... 33
2.1.3.1 Chủ thể của tội phạm ........................................................................... 34
2.1.3.2 Mặt khách thể của tội phạm ................................................................ 34
2.1.3.3 Mặt chủ quan của tội phạm ................................................................. 34
2.1.3.4 Mặt khách quan của tội phạm ............................................................. 34
2.1.3.5 Hình phạt của tội .................................................................................. 35
2.3 Phân biệt vi phạm hành chính trong lĩnh vực chứng khoán với tội phạm trong
lĩnh vực chứng khoán ................................................................................................ 36
CHƯƠNG 3 THỰC TIỄN ÁP DỤNG PHÁP LUẬT VÀ GIẢI PHÁP HOÀN
THIỆN ........................................................................................................................ 41
3.1 Thực trạng, tình hình tội phạm chứng khoán ở nước ta hiện nay .................... 41
3.2 Những bất cập về tình hình tội phạm trong luật chứng khoán tại Việt Nam.... 48
3.2.1 Bất cập trong các quy định pháp luật Quản Lí Nhà Nước về chứng
khoán và Thị Trường Chứng Khoán ........................................................................ 48
3.2.2 Bất cập về mặt lập pháp đối với các quy định về tội phạm chứng khoán. 50
3.2.3 Các cá nhân, tổ chức có thẩm quyền chưa có đầy đủ kiến thức và kinh
nghiệm trong công tác xử lý, ý thức của các chủ thể trên thị trường về tội phạm
chứng khoán còn hạn chế .......................................................................................... 51
3.3 Giải pháp nhằm hoàn thiện pháp luật tội phạm trong luật chứng khoán Việt
Nam ............................................................................................................................ 53
3.3.1 Kiến nghị giải pháp hoàn thiện pháp luật QLNN về chứng khoán và thị
trường chứng khoán Việt Nam hiện nay .................................................................. 53
3.3.2 Hoàn thiện về mặt lập pháp đối với các quy định về tội phạm chứng
khoán. ......................................................................................................................... 55
3.3.3 Nâng cao kiến thức, kỹ năng cho các cán bộ thực thi pháp luật, tăng
cường nhận thức về tội phạm chứng khoán cho các chủ thể tham gia trên thị
trường ......................................................................................................................... 59
KẾT LUẬN ................................................................................................................ 61
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
PHỤ LỤC
Các tội phạm về chứng khoán trong Luật Hình sự Việt Nam – một số kiến nghị nhằm hoàn thiện
LỜI NÓI ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Hiện nay, trên thế giới đã có hơn 160 Sở giao dịch chứng khoán cùng hàng trăm
thị trường phi tập trung phân tán khắp các Châu lục. Có thể nói, thị trường chứng
khoán đã trở thành một bộ phận không thể tách rời và được xem là tín hiệu cho sức
khỏe của nền kinh tế mỗi quốc gia. Tuy ra đời khá muộn tại Việt Nam, nhưng chỉ
trong vòng hơn 10 năm, thị trường chứng khoán đã và đang phát triển với tốc độ vô
cùng nhanh chóng; pháp luật điều chỉnh hoạt động trên thị trường này theo đó cũng
dần được định hình. Trong khi pháp luật về quản lý hành chính đã tương đối hoàn
chỉnh và đi vào hoạt động một cách có hiệu quả thì pháp luật hình sự trong lĩnh vực
này lại đang gặp nhiều khó khăn trong quá trình xây dựng và triển khai, tội danh cùng
với cấu thành của chúng chưa được xác định một cách rõ ràng và đầy đủ. Thêm vào
đó, tình hình tội phạm trong lĩnh vực chứng khoán diễn ra vô cùng phức tạp và với
mức độ nghiêm trọng ngày càng cao. Thực tiễn đang báo động trong khi pháp luật còn
quá nhiều hạn chế, hậu quả tất yếu dẫn đến đó là xét xử không đúng người, đúng tội,
bỏ lọt tội phạm. Từ nhận thức trên, các nhà nghiên cứu, các chuyên gia đã và đang bắt
tay vào việc xây dựng, hoàn thiện khung pháp lý, khắc phục những hạn chế do lỗ hổng
của pháp luật tạo ra, góp phần làm lành mạnh hơn thị trường chứng khoán. Hòa chung
mục đích ấy, người viết chọn đề tài “Các Tội Phạm Về Chứng Khoán Trong Luật
Hình Sự Việt Nam – Một Số Kiến Nghị Nhằm Hoàn Thiện ” với mục đích làm rõ
cấu thành các loại tội phạm trong lĩnh vực chứng khoán, từ đó nêu lên những bất cập
và đề xuất các biện pháp nhằm xử lý nghiêm minh các hành vi phạm tội của loại tội
phạm kinh tế mới và nguy hiểm này.
2. Mục đích nghiên cứu của đề tài
Mục đích nghiên cứu của đề tài này là phân tích được những cấu thành hành vi
của các loại tội phạm trong lĩnh vực chứng khoán đã được quy định trong pháp luật
hình sự của Việt Nam, từ đó tạo điều kiện cho việc nhận thức, điều tra, kết luận và xử
lý loại tội phạm này; đồng thời cũng thông qua đó nhận ra những điểm còn thiếu sót để
hoàn thiện các tội danh đã được quy định và đề xuất các biện pháp để thực thi pháp
luật hình sự trong lĩnh vực chứng khoán một cách hiệu quả hơn.
3. Phạm vi nghiên cứu đề tài.
Do đây là loại tôi phạm mới, có những hạn chế nhất định về nguồn tài liệu tham
khảo, thời gian nghiên cứu cũng như kiến thức nên trong đề tài luận văn này người viết
chỉ tập trung nghiên cứu những quy định pháp luật của các loại tội phạm về lĩnh vực
GVHD: Nguyễn Văn Tròn
SVTH: Trần Thùy Lam
1
Các tội phạm về chứng khoán trong Luật Hình sự Việt Nam – một số kiến nghị nhằm hoàn thiện
chứng khoán tại Việt Nam, từ quy định pháp luật đến những bất cập và giải pháp thực
thi, đồng thời phân biệt giữa hành vi bị truy cứu trách nhiệm hình sự với hành vi bị xử
phạt hành chính trong lĩnh vực chứng khoán.
4. Phương pháp nghiên cứu
Phương pháp nghiên cứu chủ yếu được sử dụng đó là suy luận logic kết hợp
xuyên suốt với các phương pháp phân tích, so sánh, đối chiếu với kiến thức tiếp cận
được từ các nguồn tài liệu giấy, điện tử và trao đổi với giáo viên hướng dẫn cũng như
các giáo viên có chuyên môn trong lĩnh vực chứng khoán.
5. Kết cấu của đề tài
Đề tài: “Các Tội Phạm Về Chứng Khoán Trong Luật Hình Sự Việt Nam –
Một Số Kiến Nghị Nhằm Hoàn Thiện ”.
Ngoài phần lời nói đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, thì phần nội dung
người viết sẽ chia thành 3 chương, trong đó:
Chương 1: Lý luận chung về tội phạm xâm phạm lĩnh vực chứng khoán và thị
trường chứng khoán.
Chương 2: Những tội phạm chứng khoán trong Luật Hình Sự Việt Nam.
Chương 3: Thực tiễn áp dụng pháp luật và giải pháp hoàn thiện.
Tài liệu tham khảo
Mặc dù đã có nhiều cố gắng trong việc nghiên cứu và xây dưng bài viết nhưng
do thời gian cũng như khả năng tiếp cận nguồn thông tin còn nhiều hạn chế nên bài
viết sẽ không tránh khỏi những thiếu sót. Qua đó, kính mong Hội đồng thông cảm và
đóng góp ý kiến chân thành để bài viết được hoàn thiện hơn.
GVHD: Nguyễn Văn Tròn
SVTH: Trần Thùy Lam
2
Các tội phạm về chứng khoán trong Luật Hình sự Việt Nam – một số kiến nghị nhằm hoàn thiện
CHƯƠNG 1
LÍ LUẬN CHUNG VỀ TỘI PHẠM XÂM PHẠM LĨNH VỰC CHỨNG KHOÁN
VÀ THỊ TRƯỜNG CHỨNG KHOÁN.
1.1 Một số khái niệm cơ bản về chứng khoán và thị trường chứng khoán
1.1.1 Khái niệm về Chứng khoán.
Theo Luật Chứng khoán sửa đổi, bổ sung 2010, chứng khoán là bằng chứng xác
nhận quyền và lợi ích hợp pháp của người sở hữu đối với tài sản hoặc phần vốn của
tổ chức phát hành, được thể hiện dưới hình thức chứng chỉ, bút toán ghi sổ hoặc dữ
liệu điện tử1; trong số đó, cổ phiếu (loại chứng khoán xác nhận quyền và lợi ích hợp
pháp của người sở hữu đối với một phần vốn cổ phần của tổ chức phát hành2) là loại
hình tiêu biểu nhất và có thể xem là đại diện cho toàn bộ TTCK.
Chứng khoán là những giấy tờ có giá và có khả năng chuyển nhượng, xác định
số vốn đầu tư (tư bản đầu tư); chứng khoán xác nhận quyền sở hữu hoặc quyền đòi nợ
hợp pháp, bao gồm các điều kiện về thu nhập và tài sản trong một thời gian nào đó.
Chứng khoán là một phương tiện hàng hóa trừu tượng có thể thỏa thuận và có thể
thay thế được, đại diện cho một giá trị tài chính. Chứng khoán gồm các loại: chứng
khoán cổ phần (ví dụ cổ phiếu phổ thông của một công ty), chứng khoán nợ (như trái
phiếu nhà nước, trái phiếu công ty...) và các chứng khoán phái sinh (như các quyền
chọn, hợp đồng quy đổi - Swap, hợp đồng tương lai, Hợp đồng kỳ hạn). Ở các nền
kinh tế phát triển, loại chứng khoán nợ là thứ có tỷ trọng giao dịch áp đảo trên các thị
trường chứng khoán. Còn ở những nền kinh tế nơi mà thị trường chứng khoán mới
được thành lập, thì loại chứng khoán cổ phần lại chiếm tỷ trọng giao dịch lớn hơn.
Công ty hay tổ chức phát hành chứng khoán được gọi là đối tượng phát hành.
Chứng khoán có thể được chứng nhận bằng một tờ chứng chỉ (certificate), bằng một
bút toán ghi sổ (book-entry) hoặc dữ liệu điện tử
1.1.1.1 Đặc điểm của chứng khoán
Tính thanh khoản (tính lỏng): Tính lỏng của tài sản là khả năng chuyển tài sản
đó thành tiền mặt. Khả năng này cao hay thấp phụ thuộc vào khoảng thời gian và phí
cần thiết cho việc chuyển đổi và rủi ro của việc giảm sút giá trị của tài sản đó do
chuyển đổi. Chứng khoán có tính lỏng cao hơn so với các tài sản khác, thể hiện qua
1
2
Khoản 1 Điều 6 Luật Chứng khoán sửa đổi, bổ sung 2010
Khoản 2 Điều 6 Luật Chứng khoán sửa đổi, bổ sung 2010
GVHD: Nguyễn Văn Tròn
SVTH: Trần Thùy Lam
3
Các tội phạm về chứng khoán trong Luật Hình sự Việt Nam – một số kiến nghị nhằm hoàn thiện
khả năng chuyển nhượng cao trên thị trường và nói chung, các chứng khoán khác
nhau có khả năng chuyển nhượng là khác nhau.
Tính rủi ro: Chứng khoán là các tài sản tài chính mà giá trị của nó chịu tác động
lớn của rủi ro, bao gồm rủi ro có hệ thống và rủi ro không có hệ thống. Rủi ro có hệ
thống hay rủi ro thị trường là loại rủi ro tác động tới toàn bộ hoặc hầu hết các tài sản.
Loại rủi ro này chịu tác động của các điều kiện kinh tế chung như : lạm phát, sự thay
đổi của tỷ giá hối đoái, lãi suất… Rủi ro không hệ thống là loại rủi ro chỉ tác động
đến một tài sản hoặc một nhóm nhỏ các tài sản. Loại rủi ro này thường liên quan tới
điều kiện của nhà phát hành. Các nhà đầu tư thường quan tâm tới việc nhận xét, đánh
giá các rủi ro liên quan; trên cơ sở đó đề ra các quyết định trong việc lựa chọn, nắm
giữ hay bán các chứng khoán. Điều này phản ánh mối quan hệ giữa lợi tức và rủi ro
hay sự cân bằng về lợi tức mà người ta sẽ không chịu rủi ro tăng thêm trừ khi người
ta kỳ vọng được bù đắp bằng lợi tức tăng thêm.
Tính sinh lợi: Chứng khoán là một tài sản tài chính mà khi sở hữu nó, nhà đầu
tư mong muốn nhận được một thu nhập lớn hơn trong tương lai. Thu nhập ngày được
bảo đảm bằng lợi tức được phân chia hàng năm và việc tăng giá chứng khoán trên thị
trường. Khả năng sinh lợi bao giờ cũng quan hệ chặt chẽ với rủi ro của tài sản, thể
hiện trong nguyên lý ở mức độ chấp nhận rủi ro càng cao thì lợi nhuận kỳ vọng càng
lớn.
Ý nghĩa: Tạo điều kiện cho các nhà đầu tư có thể lựa chọn các công cụ chứng
khoán thích hợp và hiệu quả nhất. Mỗi nhà đầu tư có tâm lý khác nhau, để phát triển
thị trường chứng khoán nhà nước cần có cơ chế tổ chức, quản lí phát hành thích hợp
nhằm đa dạng hóa các loại chứng khoán phát hành.
1.1.1.2 Phân loại chứng khoán
Các loại chứng khoán
a) Cổ phiếu, trái phiếu, chứng chỉ quỹ
b) Quyền mua cổ phần, chứng quyền, quyền chọn mua, quyền chọn bán, hợp
đồng tương lai, nhóm chứng khoán hoặc chỉ số chứng khoán.
Chứng khoán vốn (cổ phiếu): Là chứng khoán xác nhận quyền sở hữu một
phần công ty cổ phần. Chứng khoán vốn do các công ty cổ phần phát hành. Người sở
hữu chứng khoán vốn không phải là chủ nợ của công ty mà là người sở hữu công ty
và có quyền hưởng các lợi ích trong công ty.
GVHD: Nguyễn Văn Tròn
SVTH: Trần Thùy Lam
4
Các tội phạm về chứng khoán trong Luật Hình sự Việt Nam – một số kiến nghị nhằm hoàn thiện
Chứng khoán nợ (trái phiếu): Là chứng khoán xác nhận một khoản nợ của
người phát hành đối với người nắm giữ chứng khoán. Chứng khoán nợ thể hiện sự
cam kết của người phát hành thanh toán những khoản tiền lãi và khoản tiền gốc vào
những thời điểm nhất định.
Các chứng khoán phái sinh: Là chứng khoán thể hiện quyền được mua hoặc
bán cổ phiếu, trái phiếu theo các điều kiện nhất định đã được thỏa thuận trước. Các
chứng khoán phái sinh gồm có một số loại chủ yếu sau:
Quyền mua cổ phần (Rights): là loại chứng khoán do công ty cổ phần phạt
hành kèm theo đợt phát hành cổ phiếu bổ sung, nhằm đảm bảo cho cổ đông
hiện hữu quyền mua cổ phiếu mới theo những điều kiện được xác định.
Chứng quyền (Warrants): là loại chứng khoán được phát hành cùng với việc
phát hành trái phiếu hoặc cổ phiếu ưu đãi, cho phép người sở hữu loại chứng
khoán đó được quyền mua một khối lượng cổ phiếu thường nhất định theo
mức giá đã xác định trước trong thời kỳ nhất định.
Hợp đồng tương lai: là cam kết mua hoặc bán các loại chứng khoán, nhóm
chứng khoán hoặc chỉ số chứng khoán nhất định với một số lượng và mức giá
nhất định vào ngày xác định trước trong tương lai.
Quyền lựa chọn (hoặc quyền chọn): là quyền được ghi trong hợp đồng cho
phép người mua lựa chọn quyền mua hoặc quyền bán một số lượng chứng
khoán được xác định trước trong khoảng thời gian nhất định với một mức giá
đã được xác định trước.
1.1.2 Khái niệm Thị trường chứng khoán
Thuật ngữ "thị trường" là một khái niệm cơ bản của kinh tế học và đã được nhiều
nhà kinh tế học định nghĩa. Nếu hiểu "thị trường" một cách đơn giản là nơi mua bán
hàng hoá thì không sai, nhưng không đầy đủ và không thấy được những loại thị
trường không có "chợ" mua bán tập trung. Hơn nữa, nếu hiểu như vậy thì thật khó
giải thích được những loại thị trường "vô hình" với những loại hàng hoá "vô hình" đã
và đang ngày càng phát triển như thị trường vốn, thị trường dịch vụ,...
Xét về bản chất, thị trường là mối quan hệ kinh tế tổng hợp của 5 thành tố: hàng
hoá, cung cầu, giá cả, phương thức giao dịch và thanh toán. Như vậy, nơi nào, lúc nào
có đủ 5 thành tố thì nơi đó, khi đó diễn ra hoạt động của thị trường. Với nhận thức
này chúng ta sẽ thấy được các loại thị trường "vô hình", những loại thị trường không
có chợ mua bán tập trung tại một địa điểm cố định. Những khác biệt còn lại là quy
GVHD: Nguyễn Văn Tròn
SVTH: Trần Thùy Lam
5
Các tội phạm về chứng khoán trong Luật Hình sự Việt Nam – một số kiến nghị nhằm hoàn thiện
mô của thị trường đó rộng hay hẹp, phổ biến hay chưa phổ biến, hiện đại hay còn thô
sơ. Có nhiều loại thị trường khác nhau tùy theo tiêu thức phân chia. Căn cứ vào đối
tượng giao dịch thì có thể kể tới các loại thị trường như: thị trường hàng hoá và dịch
vụ, thị trường sức lao động, thị trường vàng, thị trường ngoại tệ, thị trường chứng
khoán...
Có nhiều khái niệm về thị trường chứng khoán khác nhau, nhưng nhìn chung có
thể dẫn ra một khái niệm có tính phổ biến: Thị trường chứng khoán là một thị trường
mà ở nơi đó người ta mua bán, chuyển nhượng, trao đổi chứng khoán nhằm mục đích
kiếm lời3. Còn Theo Điều 6, khoản 1, Luật Chứng khoán Việt Nam năm 2006 thì:
"Chứng khoán là bằng chứng xác nhận quyền và lợi ích hợp pháp của người sở hữu
đối với tài sản hoặc phần vốn của tổ chức phát hành. Chứng khoán được thể hiện dưới
hình thức chứng chỉ, bút toán ghi so hoặc dữ liệu điện tử, bao gồm các loại sau đây:
Cổ phiếu, trái phiếu, chứng chỉ quỹ; Quyền mua cổ phần, chứng quyền, quyền chọn
mua, quyền chọn bán, hợp đồng tương lai, nhóm chứng khoán hoặc chỉ số chứng
khoán.
TTCK là thị trường diễn ra các hoạt động phát hành, giao dịch mua bán chứng
khoán. Việc mua bán này được tiến hành ở thị trường sơ cấp, khi người mua mua
được chứng khoán lần đầu từ những người phát hành chứng khoán, và ở thị trường
thứ cấp khi có sự mua đi bán lại các chứng khoán đã được phát hành từ thị trường sơ
cấp. Như vậy, TTCK là 1 bộ phận của thị trường tài chính, là nơi diễn ra quá trình
phát hành, mua bán các chứng khoán, đó là các công cụ nợ và công cụ vốn (còn gọi là
công cụ sở hữu). Bản chất của TTCK là thị trường thể hiện mối quan hệ giữa cung và
cầu vốn đầu tư. Giá chứng khoán chứa đựng các thông tin về chi phí vốn, hay còn gọi
là giá của vốn đầu tư. TTCK là hình thức phát triển bậc cao của nền sản xuất và lưu
thông hàng hóa. Chứng khoán được phát hành và mua bán trên TTCK bao gồm nhiều
loại khác nhau tùy theo tiêu thức phân loại. Nếu căn cứ vào thời gian sử dụng vốn sẽ
có chứng khoán ngắn hạn và chứng khoán dài hạn. Các chứng khoán ngắn hạn
thường được mua bán trên thị trường tiền tệ. Các chứng khoán dài hạn như cổ phiếu,
trái phiếu thường được phát hành, mua bán trên TTCK. Vì vậy trên thực tế, đôi khi
người ta đồng nhất giữa TTCK với thị trường vốn.
3
Trường Đại học Ngoại thương (1998); giáo trình Thị trường chứng khoán, Nhà xuất bản Giáo dục, trang 8.
GVHD: Nguyễn Văn Tròn
SVTH: Trần Thùy Lam
6
Các tội phạm về chứng khoán trong Luật Hình sự Việt Nam – một số kiến nghị nhằm hoàn thiện
1.1.2.1 Đặc điểm, Chức năng của thị trường chứng khoán
Đặc điểm của thị trường chứng khoán
Thứ nhất, hàng hoá của TTCK là những hàng hóa đặc thù – các loại chứng
khoán. Đó là những công cụ chuyển tải giá trị như cổ phiếu, trái phiếu, chứng chỉ quỹ
đầu tư, chứng khoán phái sinh. Chứng khoán có những đặc điểm khác biệt so với các
loại hàng hóa thông thường. Nếu như mỗi loại hàng hóa thông thường đều có tính
năng tác dụng và mục đích sử dụng riêng (mua để sử dụng làm nguyên liệu phục vụ
sản xuất, mua để đáp ứng nhu cầu tiêu dùng cá nhân như ăn, mặc...) thì chứng khoán
không có những tính năng tác dụng riêng đó. Vì thế ở các thị trường hàng hóa dịch
vụ, người sản xuất - người bán và người mua đều rất quan tâm tới hình dáng, mẫu
mã, kích thước, chất liệu, tác dụng, giá thành và giá cả của sản phẩm; Thì ở TTCK,
do chứng khoán là những công cụ chuyển tải giá trị nên người ta chỉ quan tâm đến
chứng khoán đó thật hay giả, khả năng sinh lợi và rủi ro tiềm ẩn thế nào, khả năng
thanh khoản ra sao. Nói cách khác, việc phát hành, giao dịch các chứng khoán với tư
cách là hàng hoá trên TTCK của tổ chức phát hành, của nhà đầu tư nhằm mục đích
huy động các nguồn vốn nhàn rỗi cho đầu tư, đồng thời thực hiện việc chuyển dịch
các dòng tiết kiệm và đầu tư nhằm mục tiêu tìm kiếm lợi nhuận.
Thứ hai, TTCK được đặc trưng bởi chế định tài chính trực tiếp, những người có
khả năng cung ứng vốn có thể điều chuyển vốn trực tiếp cho người cần vốn mà
không cần thông qua các trung gian tài chính (ngân hàng, công ty tài chính,...) với
tư cách là một chủ thể riêng biệt, độc lập thực hiện huy động vốn để phân phối vốn
nhằm đạt được những lợi ích riêng. Chúng ta đều đã biết, các nguồn tài chính có thể
được chuyển dịch từ người cung sang người cầu bằng một trong hai hình thức: tài
chính gián tiếp hoặc trực tiếp. Tài chính gián tiếp: vốn được luân chuyển từ người
cung vốn qua các trung gian tài chính (như ngân hàng thương mại, công ty tài
chính...) rồi mới được chuyển tới người cầu vốn. Trung gian tài chính đứng giữa
người cung và người cầu vốn, tiến hành tập trung các nguồn tài chính từ những người
cung vốn và trả cho họ một khoản tiền lãi nhất định, sau đó sử dụng các nguồn lực tài
chính huy động được để cho những người cầu vốn vay và thu từ họ một khoản tiền lãi
nhất định. Trung gian tài chính được hưởng một khoản thu nhập từ phần chênh lệch
giữa thu từ cung ứng nguồn lực tài chính và chi cho huy động các nguồn lực tài
chính. Tài chính trực tiếp: vốn hay các nguồn tài chính được luân chuyển trực tiếp từ
người cung vốn sang người cầu vốn. Trong quá trình vận động này, nguồn tài chính
không dừng lại ở bất kỳ một tổ chức tài chính trung gian nào. Người có nhu cầu sử
dụng vốn phải trả chi phí sử dụng vốn cho người cung vốn. Tuy nhiên, trong hình
GVHD: Nguyễn Văn Tròn
SVTH: Trần Thùy Lam
7
Các tội phạm về chứng khoán trong Luật Hình sự Việt Nam – một số kiến nghị nhằm hoàn thiện
thức tài trợ trực tiếp, nguồn vốn có thể luân chuyển tới người có nhu cầu theo 2 hình
thức: tài trợ trực tiếp qua trung gian và tài trợ trực tiếp không qua trung gian.
Tài trợ trực tiếp qua trung gian là một hình thức luân chuyển các nguồn tài chính
trong đó ngoài người cung vốn và người cầu vốn còn xuất hiện một trung gian đứng
ra tổ chức, thu xếp việc thực hiện giao dịch tài chính giữa người cung và người cầu.
Ở hình thức này, nguồn tài chính không dừng lại ở trung gian (như trong tài trợ gián
tiếp) song người cung và người cầu vốn phải trả một khoản phí nhất định cho người
trung gian ngoài chi phí sử dụng vốn, ví dụ: hoa hồng đại lí, phí bảo lãnh phát hành
chứng khoán... Đây là loại hình luân chuyển các nguồn tài chính phát sinh khá phổ
biến trên thị trường.
Tài trợ trực tiếp không qua trung là hình thức luân chuyển trực tiếp các nguồn tài
chính giữa người cung vốn và người cầu vốn mà không cần qua bất kỳ một trung gian
nào. Người cung vốn và người cầu vốn trực tiếp thỏa thuận các điều kiện giao dịch.
Trong hình thức này, người có nhu cầu vốn chỉ phải trả chi phí sử dụng vốn cho
người cung vốn để có quyền sử dụng vốn trong những khoảng thời gian nhất định.
Loại hình luân chuyển các nguồn tài chính này phát sinh phổ biến trong phát hành
chứng khoán nội bộ, mua chứng khoán trực tiếp từ tổ chức phát hành, hoặc trên thị
trường tự do (thị trường ngầm). Thực tế phát triển TTCK cho thấy, hầu hết các hoạt
động phát hành chứng khoán để huy động vốn của các tổ chức phát hành được thực
hiện thông qua các hình thức tài trợ trực tiếp qua trung gian hoặc không qua trung
gian.
Thứ ba, hoạt động mua bán trên TTCK chủ yếu được thực hiện qua người môi
giới. TTCK được cấu thành bởi nhiều bộ phận thị trường, trong đó TTCK tập trung
và thị trường OTC là những bộ phận quan trọng. Do hàng hóa của thị trường này là
các công cụ chuyển tải giá trị, nên bằng những giác quan thông thường nhà đầu tư
khó có khả năng phân biệt được chứng khoán đó có đảm bảo yêu cầu về mặt pháp lí
cũng như chất lượng của chúng. Vì vậy, để bảo vệ quyền lợi chính đáng cho nhà đầu
tư, đảm bảo TTCK hoạt động đúng pháp luật, công bằng, công khai và hiệu quả, luật
pháp các nước thường quy định hoạt động mua bán chứng khoán trên các thị trường
có tổ chức phải thông qua các trung gian, đó là những nhà môi giới chứng khoán đã
được cấp phép thành viên giao dịch của thị trường đó. Các nhà đầu tư muốn mua
hoặc bán chứng khoán không thể đến thị trường đàm phán để mua bán trực tiếp, mà
bắt buộc phải đặt lệnh mua bán qua các nhà mua bán chứng khoán.
Thứ tư, TTCK gần với thị trường đầu tư hoàn hảo. TTCK bao gồm nhiều bộ
phận thị trường khác nhau, trong đó thị trường chứng khoán tập trung là bộ phận
GVHD: Nguyễn Văn Tròn
SVTH: Trần Thùy Lam
8
Các tội phạm về chứng khoán trong Luật Hình sự Việt Nam – một số kiến nghị nhằm hoàn thiện
trung tâm. Ở thị trường này mọi người đều được tự do tham gia mua và bán theo
nguyên tắc hoạt động của thị trường. Không có sự áp đặt giá cả trên thị trường chứng
khoán, giá cả ở đây được xác định dựa trên quan hệ cung cầu của thị trường và phản
ánh các thông tin có liên quan đến chứng khoán.
Thứ năm, TTCK về cơ bản là thị trường liên tục. Sau khi các chứng khoán được
phát hành trên thị trường sơ cấp, nó có thể được mua đi bán lại nhiều lần trên thị
trường thứ cấp. TTCK đảm bảo cho các nhà đầu tư có thể chuyển các chứng khoán
của họ nắm giữ thành tiền bất cứ lúc nào họ muốn.
Chức năng của Thị trường chứng khoán
Thứ nhất, huy động vốn đầu tư cho nền kinh tế: Khi các nhà đầu tư mua chứng
khoán do các công ty phát hành, số tiền nhàn rỗi của họ được đưa vào hoạt động sản
xuất kinh doanh và qua đó góp phần mở rộng sản xuất xã hội. Thông qua TTCK,
Chính phủ và chính quyền ở các địa phương cũng huy động được các nguồn vốn cho
mục đích sử dụng và đầu tư phát triển hạ tầng kinh tế, phục vụ các nhu cầu chung của
xã hội.
Thứ hai, cung cấp môi trường đầu tư cho công chúng: TTCK cung cấp cho công
chúng một môi trường đầu tư lành mạnh với các cơ hội lựa chọn phong phú. Các loại
chứng khoán trên thị trường rất khác nhau về tính chất, thời hạn và độ rủi ro, cho
phép các nhà đầu tư có thể lựa chọn loại hàng hoá phù hợp với khả năng, mục tiêu và
sở thích của mình.
Thứ ba, tạo tính thanh khoản cho các chứng khoán: Nhờ có TTCK các nhà đầu
tư có thể chuyển đổi các chứng khoán họ sở hữu thành tiền mặt hoặc các loại chứng
khoán khác khi họ muốn. Khả năng thanh khoản là một trong những đặc tính hấp dẫn
của chứng khoán đối với người đầu tư. Đây là yếu tố cho thấy tính linh hoạt, an toàn
của vốn đầu tư. TTCK hoạt động càng năng động và có hiệu quả thì tính thanh khoản
của các chứng khoán giao dịch trên thị trường càng cao.
Thứ tư, đánh giá hoạt động của doanh nghiệp: Thông qua chứng khoán, hoạt
động của các doanh nghiệp được phản ánh một cách tổng hợp và chính xác, giúp cho
việc đánh giá và so sánh hoạt động của doanh nghiệp được nhanh chóng và thuận tiện,
từ đó cũng tạo ra một môi trường cạnh tranh lành mạnh nhằm nâng cao hiệu quả sử
dụng vốn, kích thích áp dụng công nghệ mới, cải tiến sản phẩm.
Thứ năm, tạo môi trường giúp Chính phủ thực hiện các chính sách kinh tế vĩ mô:
Các chỉ báo của TTCK phản ánh động thái của nền kinh tế một cách nhạy bén và chính
xác. Giá các chứng khoán tăng lên cho thấy đầu tư đang mở rộng, nền kinh tế tăng
GVHD: Nguyễn Văn Tròn
SVTH: Trần Thùy Lam
9
Các tội phạm về chứng khoán trong Luật Hình sự Việt Nam – một số kiến nghị nhằm hoàn thiện
trưởng; ngược lại giá chứng khoán giảm sẽ cho thấy các dấu hiệu tiêu cực của nền
kinh tế. Vì thế, TTCK được gọi là phong vũ biểu của nền kinh tế và là một công cụ
quan trọng giúp Chính phủ thực hiện các chính sách kinh tế vĩ mô. Thông qua TTCK,
Chính phủ có thể mua và bán trái phiếu Chính phủ để tạo ra nguồn thu bù đắp thâm
hụt ngân sách và quản lý lạm phát. Ngoài ra, Chính phủ cũng có thể sử dụng một số
chính sách, biện pháp tác động vào TTCK nhằm định hướng đầu tư đảm bảo cho sự
phát triển cân đối của nền kinh tế.
1.1.2.2 Phân loại thị trường chứng khoán
- Xét về quá trình luân chuyển chứng khoán thì thị trường chứng khoán được
chia làm thị trường sơ cấp và thị trường thứ cấp:
Thị trường sơ cấp: Là nơi phát hành lần đầu chứng khoán ra công chúng, tạo
vốn cho tổ chức phát hành thông qua việc bán chứng khoán cho các nhà đầu tư. Tại
đây, có sự chu chuyển tài chính trực tiếp đưa các khoản tiền nhàn rỗi tạm thời trong
dân chúng vào trong đầu tư, từ nguồn vốn ngắn hạn sang nguồn vốn dài hạn. Nó tạo
điều kiện cung cấp cho nền kinh tế nguồn vốn có thời gian sử dụng đáp ứng được thời
gian cần thiết của các khoản đầu tư. Thị trường sơ cấp có chức năng là huy động vốn
cho đầu tư, làm tăng thêm vốn đầu tư cho nền kinh tế. Có hai phương pháp phát hành
chứng khoán trên thị trường này là: phát hành riêng lẻ và phát hành công chúng.
Thị trường thứ cấp: Là nơi diễn ra các giao dịch chứng khoán đó được phát
hành trên thị trường sơ cấp. Thị trường thứ cấp tạo điều kiện cho thị trường sơ cấp
phát triển, tăng tiềm năng huy động vốn của các tổ chức phát hành chứng khoán. Trên
thị trường chứng khoán vừa có giao dịch của thị trường sơ cấp, vừa có giao dịch của
thị trường thứ cấp.
- Xét về phương diện pháp lý thì thị trường chứng khoán được chia thành thị
trường chứng khoán tập trung và thị trường chứng khoán phi tập trung:
Thị trường chứng khoán tập trung: Là nơi mà việc giao dịch, trao đổi, mua bán
chứng khoán được thực hiện thông qua sở giao dịch chứng khoán (hay cũng gọi là
sàn giao dịch). Là thị trường hoạt động theo đúng các quy định của pháp luật, là nơi
mua bán các loại chứng khoán đã được đăng biểu hay đặc biệt được biệt lệ.
Chứng khoán đăng biểu là chứng khoán đã được cơ quan có thẩm quyền cho phép
bảo đảm, phân phối và mua bán qua trung gian các kinh kỷ và công ty kinh kỷ, tức là
đã hội đủ tiêu chuẩn quy định.
GVHD: Nguyễn Văn Tròn
SVTH: Trần Thùy Lam
10
Các tội phạm về chứng khoán trong Luật Hình sự Việt Nam – một số kiến nghị nhằm hoàn thiện
Chứng khoán biệt lệ là chứng khoán do chính phủ hoặc các cơ quan công quyền phát
hành và bảo đảm. Loại chứng khoán này được miễn giấp phép của cơ quan có thẩm
quyền.
Thị trường chứng khoán phi tập trung: Là loại thị trường chứng khoán xuất hiện
sớm nhất trong lịch sử hình thành và phát triển của thị trường chứng khoán. Thị
trường được mang tên OTC (Over The Counter) có nghĩa là "Thị trường qua quầy".
Điều này xuất phát từ đặc thù của thị trường là các giao dịch mua bán trên thị trường
được thực hiện trực tiếp tại các quầy của các ngân hàng hoặc các công ty chứng
khoán mà không phải thông qua các trung gian môi giới để đưa vào đấu giá tập trung.
Đặc điểm quan trọng nhất của thị trường chứng khoán OTC để phân biệt với thị
trường chứng khoán tập trung (tại các Sở giao dịch chứng khoán) là cơ chế lập giá
bằng hình thức thương lượng và thoả thuận song phương giữa người bán và người
mua là chủ yếu, còn hình thức xác lập giá bằng đấu lệnh chỉ được áp dụng hạn chế và
phần lớn là các lệnh nhỏ. Thời kỳ ban đầu của thị trường, việc thương lượng giá theo
thoả thuận trực tiếp – “mặt đối mặt” song cho đến nay với sự phát triển của công
nghệ thông tin, việc thương lượng có thể được thực hiện qua điện thoại và hệ thống
mạng máy tính điện tử diện rộng .
Thị trường OTC đóng vai trò của một thị trường thứ cấp, tức là thực hiện vai trò
điều hoà, lưu thông các nguồn vốn, đảm bảo chuyển hoá các nguồn vốn ngắn hạn
thành dài hạn để đầu tư phát triển kinh tế .
- Xét về phương thức giao dịch thì thị trường chứng khoán được chia làm thị
trường giao ngay, thị trường giao dịch kỳ hạn và thị trường giao dịch tương lai.
Thị trường giao ngay: Là thị trường mà việc mua bán chứng khoán theo giá thoả
thuận khi ký hợp đồng nhưng thanh toán và giao chứng khoán sau ngày ký hợp đồng
một vài ngày theo thỏa thuận. Chức năng của thị trường này là huy động và làm tăng
nguồn vốn.
Thị trường giao dịch kỳ hạn: Thị trường mua và bán chứng khoán theo giá thoả
thuận theo hợp đồng nhưng thanh toán và giao nhận chứng khoán sau ngày ký kết
hợp đồng một khoảng thời gian nhất định thường là 30 hoặc 60 ngày.
Thị trường giao dịch tương lai: Giống như là thị trường giao dịch chứng khoán
kỳ hạn nhưng khác ở chỗ: Các hợp đồng mua bán đó được tiêu chuẩn hoá nội dung và
điều kiện thực hiện hợp đồng và phải có tiền đặt cọc thông qua quy chế ký quỹ để
đảm bảo hợp đồng.
GVHD: Nguyễn Văn Tròn
SVTH: Trần Thùy Lam
11
Các tội phạm về chứng khoán trong Luật Hình sự Việt Nam – một số kiến nghị nhằm hoàn thiện
- Xét về tính chất chứng khoán giao dịch thì thị trường chứng khoán còn chia
thành thị trường cổ phiếu, thị trường trái phiếu, thị trường phái sinh.
Thị trường cổ phiếu (the stock market): Là thị trường phát hành cổ phiếu mới và
mua đi bán lại cổ phiếu cũ. Hoạt động của thị trường này gồm cả hai lĩnh vực đầu tư
chứng khoán và kinh doanh chứng khoán.
Thị trường trái phiếu (bond market): Là nơi giao dịch mua bán các loại trái
phiếu đã phát hành, các loại trái phiếu này do chính phủ hoặc chính quyền địa
phương và các công ty phát hành. Thị trường trái phiếu đóng vai trò quan trọng trong
nền kinh tế, đối với các doanh nghiệp cũng như các nhà đầu tư. Tại thị trường này
nguồn vốn huy động có chi phí rẻ hơn thị trường cổ phiếu. Trái phiếu có độ an toàn
khá cao. Trái phiếu thường có thời hạn xác định, trái phiếu mới phát hành thay thế
cho trái phiếu đáo hạn và quá trình này diễn ra liên tục.
Thị trường chứng khoán phái sinh: bao gồm thị trường hợp đồng tương lai, hợp
đồng lựa chọn,… - Đây là thị trường cấp cao mua bán chuyển giao các công cụ tài
chính cấp cao; Do đó thị trường này chỉ xuất hiện ở các nước có thị trường chứng
khoán phát triển ở trình độ cao. Chứng khoán phái sinh là một công cụ tài chính thừa
hưởng giá trị của nó từ giá trị của các thực thể cơ sở chẳng hạn như là tài sản, chỉ số,
hay lãi suất, bản thân nó không có giá trị nội tại. Các nghiệp vụ phái sinh bao gồm
một loạt hợp đồng tài chính, bao gồm các nghĩa vụ nợ và tiền gửi được cơ cấu, các
hoán đổi, các tương lai, các quyền chọn, các trần lãi xuất, các trường tài chính
(collar), các kỳ hạn, và các kết hợp phong phú của chúng.
1.2 Khái niệm về tội phạm xâm phạm lĩnh vực chứng khoán và thị trường chứng
khoán.
1.2.1 khái niệm tội phạm xâm phạm lĩnh vực chứng khoán và thị trường
chứng khoán.
Theo quy định tại Bộ luật Hình sự số 15/1999/QH10, do Quốc hội ban hành ngày
21 tháng 12 năm 1999, được sửa đổi, bổ sung theo Luật Sửa đổi, bổ sung một số điều
Bộ luật Hình sự số 37/2009/QH12, do Quốc hội ban hành ngày 19 tháng 06 năm
2009, tội phạm là hành vi nguy hiểm cho xã hội, do người có năng lực trách nhiệm
hình sự (TNHS) thực hiện một cách cố ý hoặc vô ý, xâm phạm đến các quan hệ xã
hội được pháp luật bảo vệ4 - là hình thức xử lý nghiêm khắc nhất mà nhà nước dành
cho một loại hành vi vi phạm pháp luật. Trong số các loại tội phạm, tội phạm về kinh
tế có thể được xem là một loại tội phạm mới nhưng lại có tốc độ phát triển nhanh và
4
Khoản 1 Điều 8 Bộ luật Hình sự năm 1999 được sửa đổi, bổ sung năm 2009
GVHD: Nguyễn Văn Tròn
SVTH: Trần Thùy Lam
12
Các tội phạm về chứng khoán trong Luật Hình sự Việt Nam – một số kiến nghị nhằm hoàn thiện
ảnh hưởng sâu rộng nhất đến đời sống xã hội. Tội phạm kinh tế, nhìn dưới góc độ
chính sách hình sự, là khái niệm để chỉ chung tất cả các loại tội phạm có liên quan
trực tiếp hoặc gián tiếp tới các hoạt động của cơ quan, tổ chức trong việc vận hành
nền sản xuất, thực hiện quá trình sản xuất, phân phối, lưu thông và đảm bảo sự công
bằng, hợp lý trong phân chia, thụ hưởng các quyền lợi và kết quả vật chất khác do
nền sản xuất mang lại5. Tội phạm trong lĩnh vực chứng khoán (TPCK) – một trong
những nhóm tội phạm kinh tế xuất hiện muộn nhất, cũng không nằm ngoài quy luật
này. Tại Việt Nam, hoạt động chứng khoán chủ yếu được điều chỉnh bởi Luật Chứng
khoán số 70/2006/QH11, Quốc hội ngày 29 tháng 06 năm 2006, đã được sửa đổi, bổ
sung theo Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Chứng khoán số
62/2010/QH12, Quốc hội ngày 24 tháng 11 năm 2010 (Luật Chứng khoán sửa đổi,
bổ sung 2010). Việc xử lý hành vi vi phạm hiện nay được thực hiện thông qua chế tài
hành chính và hình sự. Tuy nhiên, trong khi quy định về xử phạt hành chính đã có từ
lâu, các quy định về tội phạm trong lĩnh vực này mới chỉ được đề cập đến trong Bộ
luật Hình Sự năm 1999 sửa đổi, bổ sung 2009.
Nhìn chung, nhận thức về loại tội phạm này còn rất mới và chưa rõ ràng, sự phát
triển ngày càng nhanh và phức tạp của thị trường chứng khoán cũng gây nên không ít
khó khăn khi áp dụng các quy định của pháp luật hình sự vào thực tế. Chính vì vậy
các nhà đầu tư nên thận trọng và cân nhắc khi tiến hành giao dịch trên TTCK, đồng
thời các cơ quan chức năng cũng nên có một quy trình xem xét chặt chẽ và kỹ lưỡng
khi xử lý các hành vi phạm tội này.
Theo Luật Chứng khoán sửa đổi, bổ sung 2010, chứng khoán là bằng chứng xác
nhận quyền và lợi ích hợp pháp của người sở hữu đối với tài sản hoặc phần vốn của
tổ chức phát hành, được thể hiện dưới hình thức chứng chỉ, bút toán ghi sổ hoặc dữ
liệu điện tử6; trong số đó, cổ phiếu (loại chứng khoán xác nhận quyền và lợi ích hợp
pháp của người sở hữu đối với một phần vốn cổ phần của tổ chức phát hành7) là loại
hình tiêu biểu nhất và có thể xem là đại diện cho toàn bộ TTCK. Chính từ đặc điểm
này, TPCK có đối tượng tác động chủ yếu là cổ phiếu của các công ty. Vậy phạm vi
xâm nhập của TPCK rộng như thế nào, câu trả lời đó là gần như tất cả các bước nhằm
mục đích đưa ra thị trường và duy trì giao dịch đối với loại tài sản này, TPCK đều có
thể can thiệp.
5
Đỗ Thị Minh Phượng, Đấu tranh phòng chống tội phạm trong lĩnh vực chứng khoán ở Việt Nam, Tạp chí Nhà
nước và pháp luật số 07/2012
6
Khoản 1 Điều 6 Luật Chứng khoán sửa đổi, bổ sung 2010
7
Khoản 2 Điều 6 Luật Chứng khoán sửa đổi,bổ sung 2010
GVHD: Nguyễn Văn Tròn
SVTH: Trần Thùy Lam
13
Các tội phạm về chứng khoán trong Luật Hình sự Việt Nam – một số kiến nghị nhằm hoàn thiện
Chuỗi các hoạt động trong lĩnh vực chứng khoán bao gồm tổ chức thị trường,
chào bán, phát hành, niêm yết, kinh doanh, giao dịch, đăng ký, lưu ký, bù trừ, thanh
toán… Tương tự như vậy, TPCK cũng bao gồm nhiều nhóm nhỏ khác nhau. Theo
như phân loại trong Luật Chứng khoán sửa đổi, bổ sung 2010 thì có thể chia hành vi
vi phạm chứng khoán có thể bị truy cứu TNHS thành các nhóm sau:
- Nhóm 1: nhóm hành vi vi phạm quy định về hoạt động chào bán chứng khoán
ra công chúng
- Nhóm 2: nhóm hành vi vi phạm quy định về niêm yết chứng khoán
- Nhóm 3: nhóm hành vi vi phạm quy định về tổ chức thị trường giao dịch chứng
khoán
- Nhóm 4: nhóm hành vi vi phạm quy định về hoạt động kinh doanh chứng
khoán và chứng chỉ hành nghề kinh doanh chứng khoán
- Nhóm 5: nhóm hành vi vi phạm quy định về giao dịch chứng khoán
- Nhóm 6: nhóm hành vi vi phạm quy định về đăng ký, lưu ký, bù trừ và thanh
toán chứng khoán, về ngân hàng giám sát
- Nhóm 7: nhóm hành vi cản trở việc thanh tra8
Khác với quy định trong Luật Chứng khoán sửa đổi, bổ sung 2010, Bộ luật Hình
Sự năm 1999 sửa đổi, bổ sung năm 2009 chỉ phân loại TPCK thành ba tội danh:
- Tội cố ý công bố thông tin sai lệch hoặc che giấu sự thật trong hoạt động chứng
khoán;
- Tội sử dụng thông tin nội bộ để mua bán chứng khoán;
- Tội thao túng giá chứng khoán9.
Trong phạm vi đề tài và dựa trên định nghĩa về tội phạm tại phần chung của Bộ
luật Hình Sự năm 1999 sửa đổi, bổ sung 2009, người viết chỉ tập trung phân tích ba
tội danh được quy định trong Bộ luật Hình Sự 1999 sửa đổi, bổ sung năm 2009 đã
nêu ở trên.
Như vậy, chúng ta có thể hiểu TPCK là hành vi nguy hiểm cho xã hội, làm rối
loạn hoạt động bình thường của TTCK, xâm phạm đến trật tự quản lý của nhà nước
trong lĩnh vực chứng khoán và được quy định trong Bộ luật Hình Sự 1999 sửa đổi, bổ
sung năm 2009.
8
9
Điều 121, 123, 124, 125, 126, 127, 130 Luật Chứng khoán sửa đổi, bổ sung 2010
Điều 181a, 181b, 181c Bộ luật Hình sự 1999 sửa đổi bổ sung năm 2009
GVHD: Nguyễn Văn Tròn
SVTH: Trần Thùy Lam
14
Các tội phạm về chứng khoán trong Luật Hình sự Việt Nam – một số kiến nghị nhằm hoàn thiện
1.2.2 Đặc điểm của tội phạm xâm phạm lĩnh vực chứng khoán và thị trường
chứng khoán.
- Đặc điểm thứ nhất, TPCK là loại tội phạm kinh tế đặc trưng của nền kinh tế
thị trường, gắn liền với quá trình hình thành và phát triển của TTCK
Một trong những yêu cầu của việc sửa đổi bổ sung Bộ luật Hình sự cũ và cho ra
đời Bộ luật Hình Sự 1999 sửa đổi, bổ sung năm 2009 là điều chỉnh những bất cập
trong các quy định để phù hợp với tình hình phát triển kinh tế - xã hội hiện tại, đảm
bảo pháp luật hình sự phải đáp ứng được yêu cầu đấu tranh phòng chống tội phạm,
không ngừng cập nhật và đổi mới để theo kịp với những thủ đoạn, hành vi phạm tội
mới, nhằm đạt mục tiêu không bỏ lọt tội phạm. Tội phạm về chứng khoán là một
trong số những nội dung mới phát sinh, cần xây dựng và không ngừng hoàn thiện về
pháp lý để tạo hành lang an toàn cho việc phát triển thị trường, phát triển kinh tế và
hội nhập quốc tế.
TPCK là một loại tội phạm đặc trưng của nền kinh tế thị trường. Nó ra đời khi
nền kinh tế thị trường phát triển đến một giai đoạn nhất định, khi việc trao đổi mua
bán các loại hàng hóa thông thường đã trở nên quen thuộc, chứng khoán trở thành
loại hàng hóa mới đầy tính hấp dẫn. TTCK hội tụ đầy đủ những ưu, nhược điểm của
nền kinh tế thị trường: Quy luật cung cầu, giá trị khuyến khích các doanh nghiệp
không ngừng kinh doanh hiệu quả, đẩy mạnh sản xuất, tạo niềm tin đối với nhà đầu
tư; Ngược lại, thông tin bất cân xứng trở thành rào chắn lớn nhất cho việc thực hiện
giao dịch trên thị trường một cách công bằng và chuẩn xác.
TPCK là hành vi nguy hiểm cho xã hội, là mặt trái và tồn tại song song với sự tồn
tại và phát triển của TTCK. Mỗi bước phát triển của TTCK thì tính chất, mức độ của
TPCK càng gia tăng. Đây không phải là vấn đề đáng lo lắng; một hiện tượng luôn tồn
tại hai mặt, phát triển TTCK đồng nghĩa với việc chúng ta phải chuẩn bị sẵn sàng
công cụ, vũ khí để chống lại các hành vi vi phạm xuất hiện dày đặc và ở trình độ cao.
Có thể nói việc bổ sung ba tội phạm mới về chứng khoán vào Bộ luật Hình Sự 1999
sửa đổi, bổ sung năm 2009 cũng như những nỗ lực mới nhất trong việc soạn thảo
Thông tư liên tịch hướng dẫn áp dụng một số điều của Bộ luật Hình Sự 1999 sửa đổi,
bổ sung năm 2009 quy định các tội phạm trong lĩnh vực thuế, tài chính – kế toán,
chứng khoán đã cho thấy quyết tâm của nhà nước ta trong việc hạn chế, ngăn ngừa
những hậu quả xấu từ hành vi phạm tội trong lĩnh vực chứng khoán.
- Đặc điểm thứ hai, mức độ ảnh hưởng của TPCK thường lớn hơn so với các
loại tội phạm kinh tế khác
GVHD: Nguyễn Văn Tròn
SVTH: Trần Thùy Lam
15
Các tội phạm về chứng khoán trong Luật Hình sự Việt Nam – một số kiến nghị nhằm hoàn thiện
Một trong những đặc điểm của tội phạm là tính nguy hiểm cho xã hội. Tính nguy
hiểm này thể hiện ở việc nó ảnh hưởng đến sự tồn tại và phát triển của cộng đồng.
Đặc điểm của các tội phạm kinh tế nói chung và TPCK nói riêng là tác động trực tiếp
đến nền kinh tế quốc gia, từ đó ảnh hưởng tiêu cực đến tất cả các mặt của đời sống.
Đối với TPCK, tác động mạnh nhất của chúng thể hiện trên TTCK. Trong thời điểm
hiện nay, khi trên thế giới cụm từ “công ty cổ phần” hay “TTCK” đã trở thành một
phần không thể thiếu đối với nền kinh tế thì tại Việt Nam, tuy muộn hơn nhưng hầu
hết các công ty, doanh nghiệp lớn đều đã được niêm yết trên sàn giao dịch hoặc đang
trong giai đoạn chuyển đổi cổ phần hóa. Chính vì vậy TPCK càng mang tính nguy
hiểm hơn các loại tội phạm kinh tế khác bởi phạm vi tác động rộng lớn của nó. Chúng
không chỉ ảnh hưởng nặng nề lên các chỉ số chứng khoán, làm đình trệ quá trình giao
dịch mà còn kéo theo các hệ lụy liên quan đến các thị trường bất động sản, vàng,
ngoại tệ… Nếu ở mức độ nghiêm trọng, tình hình kinh tế - chính trị, quốc phòng an
ninh của quốc gia cũng sẽ chịu những khó khăn nhất định. Thêm vào đó, điều dễ dàng
nhận thấy đó là ảnh hưởng của chứng khoán đến đời sống của từng cá nhân, từng gia
đình: ăn cùng chứng khoán, ngủ cùng chứng khoán, trở thành tỷ phú sau một đêm
nhờ chứng khoán rồi cũng phá sản, tự vẫn, gia đình tan hoang do chứng khoán mà ra.
Lợi nhuận kiếm được hay mất đi từ chứng khoán có thể xem là biến động mạnh nhất
trong số các hoạt động của nền kinh tế. Một ví dụ điển hình chứng minh cho nhận
định trên đó là trường hợp của bà Nguyễn Thị Kim Phượng, cổ đông lớn của công ty
Vật tư và vận tải xi măng (VTV). Chỉ với một vài hành động chào mua công khai và
bán ra cổ phiếu VTV âm thầm, bà đã thu về số tiền bất chính lên đến hơn 16 tỷ
đồng10 – một khoản lợi nhuận khổng lồ mà chưa chắc một công ty trong một năm có
thể kiếm được. Việc hoành hành của tội phạm chứng khoán còn thể hiện sự khinh
thường pháp luật, làm ảnh hưởng đến trật tự quản lý của nhà nước, góp phần kích
thích các loại tội phạm khác phát triển. Với sức ảnh hưởng sâu rộng và bản chất phức
tạp, việc ngăn ngừa loại tội phạm nguy hiểm này là hết sức cấp bách và cần phải được
chú trọng.
- Đặc điểm thứ ba, diễn biến của quá trình tố tụng hình sự đối với tội phạm
chứng khoán có tác động hai chiều đến diễn biến thị trường, tâm lý nhà đầu tư
Trong năm 2010, khi cơ quan điều tra tiến hành khởi tố vụ ông Lê Văn Dũng –
Chủ tịch Hội đồng quản trị kiêm Tổng giám đốc công ty Dược Viễn Đông về hành vi
thao túng giá chứng khoán (sẽ được phân tích cụ thể ở chương sau), dư luận không
10
Đỗ Thị Minh Phượng, Đấu tranh phòng chống tội phạm trong lĩnh vực chứng khoán ở Việt Nam, Tạp chí Nhà
nước và pháp luật số 07/2012
GVHD: Nguyễn Văn Tròn
SVTH: Trần Thùy Lam
16
Các tội phạm về chứng khoán trong Luật Hình sự Việt Nam – một số kiến nghị nhằm hoàn thiện
khỏi xôn xao và chờ đợi kết quả xử lý. Vì đây là vụ án về TPCK đầu tiên ở Việt Nam
nên tâm lý thị trường đã đặt sức ép lên các cơ quan tiến hành tố tụng phải đưa ra kết
quả trong thời gian sớm nhất và hình phạt nghiêm khắc nhất. Mỗi thông tin được đưa
ra không chỉ ảnh hưởng đến cá nhân người phạm tội mà còn với các chủ thể tham gia
trên thị trường, họ sẽ dựa vào đó để làm thước đo lòng tin, độ rủi ro và tiềm năng đầu
tư ở thời điểm hiện tại. Tác động hai chiều này vừa mang mặt tích cực vừa có tác
động tiêu cực. Sức ép sẽ là động lực khiến các cơ quan có thẩm quyền giải quyết vụ
việc khẩn trương, triệt để và có hiệu quả. Tuy nhiên, với một lĩnh vực phạm tội mới
như TPCK, đáng lẽ chúng ta phải đầu tư nhiều thời gian, công sức để nghiên cứu, tìm
hiểu thật kỹ càng mới có thể đưa ra quyết định chính xác thì ở đây thời gian lại bị giới
hạn triệt để. Ngay cả quyết định được đưa ra cũng không phải là ý kiến độc lập của
bản thân những người thực thi pháp luật mà quyết định đó còn phải làm hài lòng tâm
lý thị trường hiện đang rất bất an. Chính đặc điểm nhạy cảm, phụ thuộc rất nhiều vào
tâm lý các chủ thể tham gia của TTCK đã khiến TPCK trở thành một loại tội phạm
mang đặc trưng riêng. Để phù hợp với đặc điểm này, chúng ta cần có một cơ chế
thông tin đầy đủ nhưng giới hạn hợp lý những điều nên biết thông tin trong phạm vi
quy định của pháp luật trong từng giai đoạn của quá trình tố tụng, nhằm đảm bảo ổn
định thị trường, ổn định tâm lý nhà đầu tư.
- Đặc điểm thứ tư, cấu thành của TPCK
Thứ nhất, về chủ thể của TPCK: Chủ thể của tội phạm là con người cụ thể có
năng lực TNHS, đạt một độ tuổi luật định và đã thực hiện hành vi phạm tội cụ thể11.
Pháp luật hình sự Việt Nam vẫn chưa quy định về TNHS đối với tổ chức.
Chủ thể của loại tội phạm này bao gồm cả chủ thể đặc biệt và chủ thể thường.
Chủ thể thường là người có năng lực TNHS và đủ tuổi chịu TNHS (ví dụ chủ thể của
tội cướp tài sản là chủ thể thường, ai cũng có thể thực hiện hành vi cướp tài sản); chủ
thể đặc biệt là những người phải kèm theo những điều kiện nhất định mới có thể gây
ra hành vi phạm tội (ví dụ tội tham ô có chủ thể đặc biệt, vì chỉ có những người có
chức vụ mới có hành vi tham ô và bị kết vào tội này).
Thứ hai, về khách thể của TPCK: Khách thể của tội phạm là hệ thống các quan hệ
xã hội bị tội phạm xâm hại như: “…chế độ xã hội chủ nghĩa, quyền làm chủ của nhân
dân, bảo vệ quyền bình đẳng giữa đồng bào các dân tộc, bảo vệ lợi ích của Nhà
nước, quyền, lợi ích hợp pháp của công dân, tổ chức, bảo vệ trật tự pháp luật xã hội
chủ nghĩa”12 và “độc lập, chủ quyền, thống nhất, toàn vẹn lãnh thổ Tổ quốc, xâm
11
Trần Thị Quang Vinh, Vũ Thị Thúy, Tập bài giảng Luật hình sự Việt Nam, NXB Đại học Quốc gia Thành phố
Hồ Chí Minh năm 2013,tr.45
12
Điều 1 Bộ luật Hình sự 1999 sửa đổi, bổ sung năm 2009
GVHD: Nguyễn Văn Tròn
SVTH: Trần Thùy Lam
17
