Giáo dục đạo đức trong gia đình việt nam hiện nay

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

-----------------------

HÀ THỊ BẮC

GIÁO DỤC ĐẠO ĐỨC TRONG GIA ĐÌNH
VIỆT NAM HIỆN NAY

LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC

Hà Nội – 2015


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

-----------------------

HÀ THỊ BẮC

GIÁO DỤC ĐẠO ĐỨC TRONG GIA ĐÌNH
VIỆT NAM HIỆN NAY

Chuyên ngành: CNDVBC & CNDVLS
Mã số: 62 22 80 05

LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:

GS.TS. HOÀNG CHÍ BẢO

Hà Nội - 2015


LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi với sự hướng
dẫn của GS.TS Hoàng Chí Bảo. Các số liệu, tư liệu, tài liệu được sử dụng trong
luận án là trung thực, khách quan và có nguồn gốc rõ ràng. Các kết luận khoa học
của luận án chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác.
TÁC GIẢ

Hà Thị Bắc


LỜI CẢM ƠN!

Tác giả xin trân trọng gửi lời cảm ơn tới thầy GS.TS Hoàng Chí Bảo đã tận
tình hướng dẫn, giúp đỡ tác giả hoàn thành luận án.
Xin trân trọng cảm ơn các nhà khoa học, các thầy cô giáo trong khoa Triết
học, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội đã
định hướng, giúp đỡ tác giả lựa chọn và thực hiện đề tài khoa học trên. Đề tài bước
đầu đã đáp ứng đúng nhiệm vụ học tập, nghiên cứu của nhà trường cũng như tình
hình thực tiễn ở Việt Nam trong giai đoạn đổi mới hiện nay.


MỤC LỤC
Trang

LỜI CAM ĐOAN

LỜI CẢM ƠN
MỤC LỤC .............................................................................................................. 1
DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU VÀ CHỮ VIẾT TẮT .............................................. 4
MỞ ĐẦU ................................................................................................................ 5

Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN
ĐỀ TÀI................................................................................................................. 10

1.1. Những nghiên cứu về gia đình và giáo dục gia đình .......................... 10
1.1.1. Các công trình nghiên cứu về gia đình ....................................... 10
1.1.2. Các công trình nghiên cứu về giáo dục gia đình......................... 16
1.2. Những nghiên cứu về đạo đức và giáo dục đạo đức trong gia đình .... 22
1.2.1. Các công trình nghiên cứu về đạo đức ........................................ 22
1.2.2. Các công trình nghiên cứu về giáo dục đạo đức trong gia đình ...... 27
1.3. Những vấn đề đặt ra cần tiếp tục nghiên cứu trong luận án .............. 30
Tiểu kết chương 1 ............................................................................................... 32
Chương 2: GIA ĐÌNH VÀ GIÁO DỤC ĐẠO ĐỨC TRONG GIA ĐÌNH –
MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN ............................................................................ 33

2.1. Khái niệm gia đình, đạo đức và giáo dục đạo đức.............................. 33
2.1.1. Khái niệm gia đình .............................................................................. 33
2.1.2. Khái niệm đạo đức và giáo dục đạo đức ............................................ 40
2.2. Giáo dục đạo đức trong gia đình ........................................................ 45
2.2.1. Khái niệm giáo dục đạo đức trong gia đình ....................................... 45
2.2.2. Vai trò của giáo dục đạo đức trong gia đình ...................................... 48
2.2.3. Nội dung giáo dục đạo đức trong gia đình ......................................... 54
2.2.4. Phương pháp giáo dục đạo đức trong gia đình................................... 59
2.3. Đặc điểm và một số yếu tố ảnh hưởng đến giáo dục đạo đức trong gia
đình Việt Nam hiện nay............................................................................ 61

2.3.1. Đặc điểm của giáo dục đạo đức trong gia đình Việt Nam hiện nay.. 61

1


2.3.2. Một số yếu tố ảnh hưởng đến giáo dục đạo đức trong gia đình Việt
Nam hiện nay................................................................................................. 66
Tiểu kết chương 2 ............................................................................................... 77
Chương 3: GIÁO DỤC ĐẠO ĐỨC TRONG GIA ĐÌNH VIỆT NAM HIỆN
NAY - THỰC TRẠNG VÀ MỘT SỐ VẤN ĐỀ ĐẶT RA................................. 78

3.1. Thực trạng giáo dục đạo đức trong gia đình Việt Nam hiện nay ........ 78
3.1.1. Nhận thức của cha mẹ về vai trò của giáo dục đạo đức trong gia đình
Việt Nam hiện nay......................................................................................... 78
3.1.2. Nội dung giáo dục đạo đức của gia đình Việt Nam hiện nay ............ 85
3.1.3. Phương pháp giáo dục đạo đức của gia đình Việt Nam hiện nay ... 96
3.2. Một số vấn đề đặt ra đối với việc giáo dục đạo đức trong gia đình Việt
Nam hiện nay ......................................................................................... 107
3.2.1. Cha mẹ thiếu kiến thức và kỹ năng giáo dục đạo đức cho con cái.. 107
3.2.2. Cha mẹ gặp khó khăn trong việc lựa chọn, thống nhất nội dung và
phương pháp giáo dục đạo đức trong gia đình ........................................... 109
3.2.3. Ý thức tự rèn luyện và tu dưỡng đạo đức của một bộ phận trẻ em
hiện nay còn thấp ......................................................................................... 113
3.2.4. Tác động tiêu cực của môi trường giáo dục đến giáo dục đạo đức
trong gia đình ............................................................................................... 114
Tiểu kết chương 3 .................................................................................. 119
Chương 4: MỘT SỐ GIẢI PHÁP CHỦ YẾU NHẰM NÂNG CAO HIỆU
QUẢ GIÁO DỤC ĐẠO ĐỨC TRONG GIA ĐÌNH VIỆT NAM HIỆN NAY .... 120

4.1. Nâng cao nhận thức của cha mẹ, đổi mới nội dung và phương pháp

giáo dục đạo đức cho trẻ em trong gia đình ............................................ 120
4.1.1. Trang bị kiến thức và kỹ năng giáo dục đạo đức cho các bậc cha mẹ120
4.1.2. Đổi mới nội dung và phương pháp giáo dục đạo đức trong gia đình 122
4.2. Phát huy ý thức tự giác rèn luyện và tu dưỡng đạo đức cho trẻ em
trong gia đình ......................................................................................... 130

2


4.2.1. Cha mẹ cần chú trọng thực hành và nêu gương đạo đức trong việc
giáo dục đạo đức cho trẻ em ....................................................................... 130
4.2.2. Rèn luyện thói quen tốt cho trẻ em thông qua việc tổ chức đời sống
gia đình ........................................................................................................ 133
4.3. Xây dựng môi trường giáo dục lành mạnh để nâng cao hiệu quả giáo
dục đạo đức trong gia đình ..................................................................... 137
4.3.1. Xây dựng gia đình no ấm, tiến bộ và hạnh phúc, tạo nên bầu không
khí lành mạnh cho sự hình thành và phát triển nhân cách của trẻ em ....... 137
4.3.2. Tăng cường phối hợp giữa gia đình với nhà trường và xã hội ........ 140
4.3.3. Tăng cường vai trò quản lý của Nhà nước và sự điều tiết của pháp
luật trong xây dựng môi trường giáo dục đạo đức lành mạnh ................... 144
Tiểu kết chương 4 ............................................................................................. 150
KẾT LUẬN........................................................................................................ 151
DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN
LUẬN ÁN ................................................................................................. 154
TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 156
PHỤ LỤC

3

DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU VÀ CHỮ VIẾT TẮT

CNH

: Công nghiệp hóa

CNXH

: Chủ nghĩa xã hội

GS

: Giáo sư

HĐH

: Hiện đại hóa

KHXH

: Khoa học xã hội

KTTT

: Kinh tế thị trường

LLSX

: Lực lượng sản xuất

NXB

: Nhà xuất bản

PGS

: Phó giáo sư

QHSX

: Quan hệ sản xuất

UNCEF

: Quỹ nhi đồng Liên hợp quốc

TS

: Tiến sĩ

XHCN

: Xã hội chủ nghĩa

4


MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài luận án

Giáo dục đạo đức trong gia đình có vai trò quan trọng đối với sự hình thành,
phát triển và hoàn thiện nhân cách của mỗi cá nhân. Trong giáo dục đạo đức của gia
đình thì việc giáo dục đạo đức cho trẻ em luôn được quan tâm đặc biệt bởi gia đình
là môi trường giáo dục đầu tiên và có vai trò quyết định đến sự hình thành và phát
triển nhân cách của trẻ em – lứa tuổi chưa trưởng thành, còn non nớt cả về thể chất
và tinh thần. Là tế bào của xã hội, gia đình là nơi con người sinh ra và lớn lên, nơi
trẻ em được chăm sóc cả về thể chất, trí tuệ, đạo đức và nhân cách để trẻ hòa nhập
vào đời sống xã hội. Vì vậy, giáo dục đạo đức trong gia đình được coi là nền tảng
cho giáo dục đạo đức của nhà trường và xã hội, đó là sự tác động một cách kiên trì,
thường xuyên, toàn diện và sâu sắc của những người lớn trong gia đình, đặc biệt là
của cha mẹ đối với trẻ em và luôn để lại dấu ấn đậm nét nhất trong suốt cuộc đời
mỗi người.
Cùng với cơ hội đang thúc đẩy sự tiến bộ của gia đình Việt Nam thì sự phát
triển mạnh mẽ kinh tế thị trường và hội nhập quốc tế với những hệ luỵ và mặt trái
của nó cũng đang đặt gia đình Việt Nam trước rất nhiều khó khăn, thách thức trong
việc giáo dục đạo đức cho trẻ em. Trên thực tế ở nhiều nơi, nhất là ở các khu đô thị
lớn, gia đình đang có những dấu hiệu khủng hoảng. Nhiều giá trị đạo đức của gia
đình Việt Nam đang bị xói mòn bởi sự thao túng của đồng tiền, lối sống lai căng,
thiếu văn hoá; tình trạng ly thân, ly hôn có xu hướng tăng cao; sống chung không
kết hôn; tình trạng trẻ em nghiện hút; tệ nạn mại dâm; tình dục đồng giới; ngoại
tình; bạo lực gia đình; bạo lực học đường, v.v. đang có chiều hướng gia tăng, gây
bức xúc đối với các gia đình và trở thành vấn nạn của xã hội. Hiện trạng này đang
gióng lên hồi chuông cảnh báo về những biểu hiện lệch lạc trong sự phát triển nhân
cách và sự bất ổn trong tâm lý của một bộ phận giới trẻ hiện nay. Những hiện tượng
suy thoái về đạo đức, lối sống, hành vi của con người đang làm cho môi trường xã

5


hội bị ô nhiễm nặng nề, hết sức bất lợi đối với việc giáo dục đạo đức và hình thành,

phát triển nhân cách của trẻ em hiện nay.
Gia đình cùng với nhà trường và xã hội là môi trường giáo dục quan trọng
đối với sự hình thành phẩm chất đạo đức và nhân cách cho thế hệ trẻ. Song vai trò
của các thiết chế xã hội này chỉ có thể được phát huy một cách có hiệu quả khi lấy
giáo dục đạo đức trong gia đình làm cơ sở. Tuy nhiên, nhiều bậc cha mẹ hiện nay
vẫn chưa nhận thức được vai trò của giáo dục đạo đức trong gia đình. Không ít cha
mẹ chỉ quan tâm đến đời sống vật chất của con mà xem nhẹ việc dạy chữ, dạy người
cho con cái. Trong điều kiện phát triển kinh tế thị trường cùng với những tác động
nhiều mặt của toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế, tốc độ phát triển tâm - sinh lý của
trẻ hiện nay diễn ra hết sức phức tạp, có khi đột biến, bất thường trong khi các bậc
cha mẹ lại chưa kịp thời nhận thức để điều chỉnh những hành vi lệch chuẩn và định
hướng cho trẻ phát triển một cách lành mạnh. Nhiều gia đình tỏ ra lúng túng thậm
chí bất lực trong việc giáo dục đạo đức cho con cái. Trong bối cảnh đó, việc định
hướng các giá trị đạo đức, hình thành các nguyên tắc, chuẩn mực đạo đức cho trẻ
em thông qua giáo dục đạo đức trong gia đình là một yêu cầu cấp bách hiện nay.
Quá trình đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá và hội nhập quốc tế ở
Việt Nam đang đặt ra những yêu cầu bức thiết đối với sự nghiệp giáo dục nói chung
và giáo dục đạo đức trong gia đình nói riêng nhằm góp phần tạo ra thế hệ trẻ Việt
Nam phát triển toàn diện, vừa có “Đức” vừa có “Tài”. Trẻ em sẽ là nguồn nhân lực
chủ yếu trong tương lai, họ phải được giáo dục và rèn luyện về mọi mặt, mà trước
hết là phải được giáo dục về đạo đức. Không có những đảm bảo về đạo đức và giáo
dục đạo đức thì gia đình không trở thành “tế bào lành mạnh”, do đó, cũng không
thể đảm bảo cho sự phát triển bền vững của Việt Nam trong tương lai. Vì vậy, nâng
cao hiệu quả giáo dục đạo đức trong gia đình không chỉ là trách nhiệm của các bậc
làm cha mẹ đối với con cái của mình mà còn thể hiện trách nhiệm của họ với sự
phát triển của xã hội và đất nước. Nhận thức rõ vị trí và vai trò của gia đình trong
giáo dục thế hệ trẻ, Chiến lược phát triển gia đình Việt Nam đến năm 2020, tầm
nhìn 2030 đã khẳng định: “Gia đình là tế bào của xã hội, là môi trường quan trọng

6

hình thành, nuôi dưỡng và giáo dục nhân cách, bảo tồn và phát huy văn hóa truyền
thống tốt đẹp, chống lại các tệ nạn xã hội, tạo nguồn nhân lực phục vụ sự nghiệp
xây dựng và bảo vệ Tổ quốc” [118, tr. 1]. Như vậy, giáo dục đạo đức cho trẻ em
trong gia đình là một công việc hết sức lớn lao, nghiêm túc nhưng cũng là công việc
đầy khó khăn, gian khổ. Giáo dục đạo đức trong gia đình là con đường thể hiện
nguyện vọng của các bậc cha mẹ vào phẩm chất nhân cách của con cái nhưng muốn
thực hiện được nguyện vọng ấy, các bậc cha mẹ phải tập trung ý chí, với đầy đủ sự
quan tâm và tình thương yêu con trẻ thực sự.
Trong những năm gần đây, vấn đề gia đình đã được nhiều nhà nghiên cứu
quan tâm trên nhiều bình diện và quy mô khác nhau. Tuy nhiên, do giới hạn ở đối
tượng và phạm vi nghiên cứu nên những công trình này chưa đi sâu nghiên cứu về
vấn đề giáo dục đạo đức trong gia đình Việt Nam hiện nay. Do đó, tiếp tục làm rõ
những vấn đề lý luận và thực tiễn về giáo dục đạo đức trong gia đình là cần thiết đối
với việc nâng cao hiệu quả giáo dục đạo đức trong gia đình Việt Nam hiện nay.
Những lý do nêu trên đã thúc đẩy tác giả lựa chọn vấn đề “Giáo dục đạo đức
trong gia đình Việt Nam hiện nay” làm đề tài nghiên cứu và viết luận án tiến sĩ. Đã
đến lúc, chúng ta cần có sự nhìn nhận đầy đủ, khách quan và đúng đắn hơn về vai trò
của gia đình trong việc giáo dục đạo đức cho trẻ em, để gia đình thực sự là trường
học đầu tiên của thế hệ trẻ, là môi trường lành mạnh hình thành và phát triển nhân
cách của trẻ em trong công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.
2. Mục đích và nhiệm vụ của luận án
- Mục đích nghiên cứu:
Trên cơ sở làm rõ một số vấn đề lý luận về gia đình và giáo dục đạo đức
trong gia đình, luận án đánh giá thực trạng và đề xuất một số giải pháp chủ yếu
nhằm nâng cao hiệu quả giáo dục đạo đức trong gia đình Việt Nam hiện nay.
- Nhiệm vụ nghiên cứu:
Để đạt được mục đích nêu trên, luận án tập trung giải quyết những nhiệm vụ
sau đây:

+ Làm rõ các khái niệm: “Gia đình”; “Đạo đức” và “Giáo dục đạo đức trong
gia đình”.

7


+ Làm rõ vai trò, nội dung và phương pháp giáo dục đạo đức trong gia đình.
+ Phân tích đặc điểm và một số yếu tố ảnh hưởng đến giáo dục đạo đức trong
gia đình Việt Nam hiện nay.
+ Đánh giá thực trạng giáo dục đạo đức gia đình Việt Nam hiện nay; phân tích
những vấn đề đặt ra trong giáo dục đạo đức của gia đình Việt Nam hiện nay.
+ Đề xuất một số giải pháp chủ yếu nhằm nâng cao hiệu quả giáo dục đạo
đức trong gia đình Việt Nam hiện nay.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án
Đối tượng nghiên cứu:
Đối tượng nghiên cứu của luận án là giáo dục đạo đức trong gia đình Việt
Nam hiện nay.
Phạm vi nghiên cứu:
Giáo dục đạo đức trong gia đình là hoạt động giáo dục có mục đích và hệ
thống, diễn ra trong phạm vi gia đình nhằm tác động đến nhận thức, tình cảm, hành vi
đạo đức của các thành viên trong gia đình. Trong phạm vi nghiên cứu của luận án, tác
giả chỉ tập trung nghiên cứu về vấn đề giáo dục đạo đức của cha mẹ đối với trẻ em
trong gia đình Việt Nam hiện nay, trong bối cảnh đổi mới từ năm 1986 đến nay.
4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu
Luận án được thực hiện dựa trên cơ sở lý luận và phương pháp luận của chủ
nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm của Đảng và pháp luật của
Nhà nước ta về gia đình và giáo dục gia đình. Luận án cũng sử dụng tổng hợp các
phương pháp nghiên cứu như lôgíc - lịch sử, phân tích, tổng hợp, so sánh, v.v. để
làm rõ vấn đề nghiên cứu.
5. Đóng góp mới của luận án

Những đóng góp mới về mặt khoa học của luận án được thể hiện ở một số nội
dung cụ thể sau:
- Làm rõ vai trò, nội dung và phương pháp giáo dục đạo đức trong gia đình;
phân tích đặc điểm và một số yếu tố ảnh hưởng đến giáo dục đạo đức trong gia đình
Việt Nam hiện nay.

8


- Trên cơ sở đánh giá thực trạng giáo dục đạo đức trong gia đình Việt Nam hiện
nay luận án đã phân tích một số vấn đề đặt ra trong giáo dục đạo đức của gia đình
Việt Nam hiện nay.
- Đề xuất một số giải pháp chủ yếu nhằm nâng cao hiệu quả giáo dục đạo
đức trong gia đình Việt Nam hiện nay.
6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án
Kết quả nghiên cứu của luận án góp phần hệ thống hóa, khái quát hóa lý luận
về gia đình và giáo dục đạo đức trong gia đình Việt Nam hiện nay.
Kết quả nghiên cứu của luận án có thể là tài liệu tham khảo cho các bậc cha
mẹ trong việc giáo dục đạo đức cho trẻ em, phục vụ cho công tác giảng dạy, nghiên
cứu về gia đình, giáo dục đạo đức trong gia đình ở các cơ sở giáo dục và đào tạo ở
Việt Nam hiện nay.
7. Kết cấu luận án
Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục các công trình đã công bố của tác
giả có liên quan đến luận án, danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận án
gồm 4 chương với 11 tiết và các tiểu kết chương. Cụ thể:
Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài
Chương 2: Gia đình và giáo dục đạo đức trong gia đình - Một số vấn đề lý luận
Chương 3: Giáo dục đạo đức trong gia đình Việt Nam hiện nay - Thực trạng
và một số vấn đề đặt ra
Chương 4: Một số giải pháp chủ yếu nhằm nâng cao hiệu quả giáo dục đạo

đức trong gia đình Việt Nam hiện nay.

9


Chương 1
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI

Từ đầu thập kỷ 90 của thế kỷ XX cho đến nay, vấn đề gia đình đã được đề
cập và xem xét dưới nhiều khía cạnh trên quy mô quốc gia và quốc tế. Cùng với cơn
lốc của cuộc cách mạng công nghệ, đặc biệt là công nghệ thông tin và quá trình hiện
đại hóa, đô thị hóa diễn ra trên toàn cầu thì “gia đình - tế bào cơ bản của xã hội” đã
không ngừng được cảnh báo như là một đối tượng đang bị đe dọa tổn thương và
phải chịu đựng những cú sốc riêng của nó [103, tr. 198]. Chính vì vậy, nghiên cứu
về vấn đề gia đình và vị trí, vai trò của gia đình đối với sự phát triển của xã hội nói
chung và trẻ em nói riêng đã được nhiều nhà khoa học, nhiều cơ quan và tổ chức
trong nước cũng như quốc tế quan tâm. Liên quan đến đề tài luận án, có thể phân
loại các công trình nghiên cứu nêu trên thành các nhóm cơ bản sau:
1.1. Những nghiên cứu về gia đình và giáo dục gia đình
1.1.1. Các công trình nghiên cứu về gia đình
Trong những năm qua, GS Lê Thi đã có nhiều công trình nghiên cứu về gia
đình, trong đó có một số công trình tiêu biểu như: Gia đình Việt Nam trong bối
cảnh đất nước đổi mới; Sự tương đồng và khác biệt trong quan niệm về hôn nhân
gia đình giữa các thế hệ người Viêt Nam hiện nay; Cuộc sống và biến động của hôn
nhân, gia đình Việt Nam, v.v.. Trong cuốn Gia đình Việt Nam trong bối cảnh đất
nước đổi mới (2002) [113], GS Lê Thi đã cung cấp cho chúng ta một bức tranh toàn
cảnh về gia đình Việt Nam hiện nay. Đó là những thay đổi về cấu trúc, quy mô,
chức năng, cũng như quan hệ giữa các thành viên trong gia đình. Trên cơ sở làm rõ
sự biến đổi của gia đình Việt Nam trong bối cảnh đất nước đổi mới và chuyển sang
thế kỷ XXI, tác giả còn đề cập tới vấn đề giáo dục trẻ em vị thành niên và những

khó khăn của các bậc cha mẹ. Tác giả đã tiếp cận vấn đề giáo dục trẻ em từ góc độ
quyền và bổn phận của trẻ em đã được Luật pháp nước ta khẳng định, trẻ em có
quyền được chăm sóc, nuôi dưỡng để phát triển thể chất, trí tuệ, đạo đức (điều 6
Luật bảo vệ, chăm sóc, giáo dục trẻ em (12/8/1991)), được nhà nước và xã hội tôn

10


trọng, bảo vệ tính mạng, thân thể, nhân phẩm và danh dự, được bày tỏ ý kiến và
nguyện vọng của mình về những vấn đề có liên quan (Điều 8) [113, tr. 226]. Luật
cũng nêu rõ bổn phận của trẻ em là yêu quý, kính trọng, hiếu thảo với ông bà, cha
mẹ, lễ phép với người lớn, đoàn kết với bạn bè, chăm chỉ học tập, rèn luyện thân
thể, tôn trọng pháp luật, thực hiện nếp sống văn minh, trật tự công cộng, giữ gìn của
công, tôn trọng tài sản của người khác. Theo tác giả, để thực hiện các quyền của trẻ
em và giúp trẻ làm tròn bổn phận, các bậc cha mẹ đang gặp rất nhiều khó khăn, trở
ngại, không chỉ vì thiếu các điều kiện sinh hoạt vật chất đáp ứng việc nuôi dưỡng
trẻ, mà còn do những hạn chế về nội dung và phương pháp giáo dục con cái khi
chuyển từ gia đình truyền thống sang gia đình hiện đại. Tác giả nhấn mạnh, để làm
tốt việc giáo dục con cái, đặc biệt là đối với việc giáo dục trẻ vị thành niên, cha mẹ
cần phải có những hiểu biết về trẻ em trong ứng xử, suy nghĩ và hành động. Những
phân tích, so sánh của tác giả về giáo dục của gia đình truyền thống và gia đình hiện
đại khá toàn diện và sâu sắc, có thể định hướng cho các bậc cha mẹ trong việc lựa
chọn nội dung và phương pháp giáo dục con cái ở Việt Nam hiện nay.
Trong một công trình nghiên cứu khác, Cuộc sống và biến động của hôn
nhân, gia đình Việt Nam hiện nay (2007) [114], GS Lê Thi đã phân tích một cách
toàn diện hơn về cuộc sống hôn nhân, gia đình Việt Nam hiện nay. Khi Việt
Nam ngày càng hội nhập sâu vào thế giới, những ảnh hưởng của toàn cầu hoá đã
làm biến đổi sâu sắc đời sống kinh tế, văn hoá, xã hội và tác động trực tiếp đến
cuộc sống của từng gia đình ở Việt Nam. Vấn đề xây dựng văn hoá gia đình,
phát huy quyền làm chủ của các thành viên, thực hiện sự công bằng, dân chủ,

bình đẳng trong quan hệ gia đình là những vấn đề rất cấp thiết hiện nay. Trong
công trình này, tác giả tập trung làm rõ vấn đề văn hoá ứng xử và tổ chức cuộc
sống gia đình với những phân tích chi tiết về hành vi ứng xử trong gia đình và
giao tiếp ngoài xã hội, quan niệm tự do, trách nhiệm, tổ chức cuộc sống và phát
huy truyền thống gia đình. Tác giả cũng đề cập đến việc đánh giá tư cách đạo
đức của con người thông qua những hành động cụ thể diễn ra trong sinh hoạt gia
đình. Theo tác giả, cách ăn nói, giao tiếp không phải là biểu hiện xã giao, bề

11


ngoài mà chứa đựng, thể hiện, phản ánh những quan niệm đạo đức, văn hoá nhất
định, những yếu tố này có ảnh hưởng rất lớn đến giáo dục con cái trong gia đình.
Gia đình luôn đảm nhiệm các chức năng cơ bản đối với sự phát triển của xã hội,
tuy có những chức năng được Nhà nước, xã hội hỗ trợ một phần như việc nuôi
dạy con cái, chăm sóc người ốm, người già nhưng trong cuộc sống thường ngày,
gia đình luôn có vai trò quan trọng đối với việc giáo dục con cái, bảo đảm sự cân
bằng về tâm lý cho các thành viên, thoả mãn nhu cầu tình cảm của họ. Nhìn từ
phương diện này, rõ ràng còn nhiều bất hợp lý phải giải quyết, nhiều hành động
phải uốn nắn trong đời sống gia đình, trong quan hệ giữa các thành viên, giữa
người lớn và trẻ em trong bối cảnh đổi mới toàn diện các lĩnh vực kinh tế - xã
hội ở Việt Nam hiện nay.
Cuốn Xây dựng gia đình văn hoá trong sự nghiệp đổi mới của Trần Hữu
Tòng - Trương Thìn (Chủ biên) (1997) [122], các tác giả đã khái quát thực tiễn xây
dựng gia đình văn hóa trong quá trình đổi mới ở nước ta. Trong bối cảnh đổi mới và
hội nhập quốc tế ngày càng diễn ra sâu rộng, Đảng ta đã nhận thức sâu sắc vị trí, vai
trò của gia đình với tư cách là “tế bào” vững chắc của xã hội, là môi trường lành
mạnh để xây dựng nguồn lực con người; coi xây dựng gia đình văn hóa là một trong
những nhiệm vụ quan trọng, cấp thiết trong chiến lược phát triển kinh tế - xã hội.
Trên cơ sở đó, chúng ta có thể hy vọng rằng, trong thời gian tới, vị trí, vai trò của

gia đình ngày càng được khẳng định và các gia đình Việt Nam sẽ ngày càng “khỏe
mạnh” hơn để giữ vững nền tảng xã hội, nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, thực
hiện mục tiêu phát triển nhanh và bền vững trong tương lai.
Trong cuốn Thực trạng và những vấn đề đặt ra đối với gia đình Việt Nam
hiện nay: Phân tích các tài liệu nghiên cứu và điều tra về gia đình Việt Nam được
tiến hành 15 năm gần đây (1990-2004) [133], do tác giả Lê Ngọc Văn chủ biên, các
tác giả đã phân tích và tổng hợp về thực trạng gia đình Việt Nam, dự báo những xu
hướng biến đổi của gia đình Việt Nam trong một tương lai gần. Trong công trình
này, thực trạng gia đình Việt Nam được mô tả và phân tích trên cả bình diện cấu
trúc và bình diện chức năng. Các tác giả đã dành một chương để nói về “Chức năng

12


xã hội hóa trẻ em của gia đình”. Theo tác giả Nguyễn Văn Mạnh: “Trong bối cảnh
đất nước và quốc tế đang diễn ra nhiều biến đổi quan trọng, đặc biệt khi Việt Nam
bước vào thời kỳ đổi mới, hội nhập quốc tế, thực hiện công nghiệp hóa, hiện đại hóa
đất nước, gia đình Việt Nam ngày càng có vai trò quan trọng hơn bao giờ hết đối
với việc thực hiện các chức năng của mình, trong đó có chức năng xã hội hóa trẻ
em” [133, tr. 143]. Việc giáo dục trẻ em không chỉ thể hiện tình cảm đạo đức, đạo
lý của dân tộc đối với thế hệ đang lớn lên, mà còn là trách nhiệm, nghĩa vụ của toàn
xã hội, của gia đình và mỗi cá nhân, trong đó, gia đình có vai trò cực kỳ quan trọng
[133, tr. 143]. Các tác giả đã khẳng định, xã hội hóa trẻ em là một chức năng đặc
biệt quan trọng của gia đình với tư cách là một thiết chế xã hội đặc thù và theo
những tiêu chuẩn đặc thù. Giáo dục trẻ em trong gia đình là một công việc diễn ra
thường xuyên với nhiều nội dung phong phú và đa dạng. Tuy nhiên, không phải
cùng một lúc cha mẹ có thể dạy cho trẻ tất cả những thứ mà trẻ cần biết, hoặc cha
mẹ muốn trẻ được biết. Vì vậy, cần phải chọn lọc những nội dung chủ yếu, cần thiết
nhất mà tối thiểu mỗi đứa trẻ phải được học tập, trau dồi. Trong đó, nội dung giáo
dục đạo đức cho trẻ em phải coi trọng. Do tiếp cận vấn đề giáo dục trẻ em trên bình

diện chung nên các tác giả chưa đi sâu phân tích về vai trò, nội dung và phương
pháp giáo dục đạo đức cho con cái trong gia đình Việt Nam hiện nay.
Cuốn sách chuyên khảo Gia đình học của các GS.TS Đặng Cảnh Khanh - Lê
Thị Quý (2009) [58] là một công trình khoa học công phu, hệ thống, được biên soạn
dưới hình thức một giáo trình giảng dạy, nghiên cứu. Ngoài những nội dung mang
tính lý thuyết, các tác giả cũng trình bày rất nhiều tư liệu nghiên cứu, tổng kết thực
tiễn mà các tác giả đã trực tiếp khảo sát.
Từ quan niệm Gia đình học với tính cách một khoa học, các tác giả đã trình bày
cặn kẽ các khái niệm gia đình và gia đình học; vị trí, vai trò và chức năng của gia đình;
những đặc trưng của gia đình Việt Nam truyền thống. Các tác giả cho rằng, gia đình
Việt Nam đang đứng trước những thách thức lớn của sự nghiệp công nghiệp hoá và
hiện đại hoá đất nước. Thông qua số liệu thống kê từ những cuộc điều tra và nghiên
cứu cơ bản về gia đình Việt Nam, các tác giả đã phác họa những nét tổng quát về quy

13


mô, cơ cấu và những hình thức tổ chức vận hành của gia đình Việt Nam. Đồng thời các
tác giả đã đề cập tới vấn đề giáo dục gia đình và xã hội hóa cá nhân trên bình diện lý
luận và thực tiễn. Giáo dục gia đình hay còn gọi là gia giáo là cơ sở để tạo nên một
trong những hệ giá trị truyền thống quý báu của người Việt. Ngày nay, mặc dù hệ
thống giáo dục quốc dân đã phát triển mạnh mẽ nhưng vẫn không thể thay thế hoàn
toàn được giáo dục gia đình [58, tr. 262]. Thông qua việc phân tích những vấn đề về
nội dung và phương pháp giáo dục gia đình, các tác giả đã giúp chúng ta có cái nhìn
khát quát về thực trạng giáo dục gia đình ở Việt Nam hiện nay. Mặc dù không tiếp cận
dưới góc độ giáo dục đạo đức trong gia đình nhưng những phân tích và điều tra về giáo
dục gia đình, đặc biệt là việc giáo dục những giá trị đạo đức truyền thống trong gia đình
Việt Nam sẽ là những tư liệu quý giúp tác giả luận án tiếp tục đi sâu nghiên cứu về vấn
đề giáo dục đạo đức trong gia đình Việt Nam hiện nay.
Công trình Kết quả điều tra gia đình Việt Nam năm 2006 (2008) [19] do Bộ

Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Tổng cục Thống kê, Viện Gia đình và Giới, Quỹ nhi
đồng Liên hợp quốc (UNICEF) xuất bản, đây là một công trình nghiên cứu đồ sộ và
toàn diện về gia đình Việt Nam, tập trung vào một số vấn đề sau: một là, quan hệ
gia đình, trong đó tập trung vào quan hệ giữa các thế hệ trong gia đình. Hai là, về
giá trị và chuẩn mực của gia đình như về số con, quan niệm về giáo dục con cái, lựa
chọn bạn đời. Ba là, về kinh tế gia đình, thay đổi trong tiêu dùng, mức sống, v.v.
Bốn là, về phúc lợi gia đình như mức độ sử dụng các dịch vụ gia đình, phúc lợi đối
với gia đình nghèo, gia đình có công, v.v.. Những kết quả điều tra về gia đình Việt
Nam năm 2006 sẽ là tư liệu quan trọng để tác giả luận án so sánh và làm rõ thực
trạng giáo dục đạo đức trong gia đình Việt Nam hiện nay.
Trong cuốn Quản lý nhà nước về gia đình, lý luận và thực tiễn (2010) [104],
GS Lê Thi Q
̣ uý đã tập hợp các bài viết của một số nhà nghiên cứu và của chính tác
giả viết về lĩnh vực quản lý nhà nước về gia đình. Đây là tài liệu bổ ích cung cấp
những kiến thức cơ bản của lý luận quản lý nhà nước về gia đình phục vụ cho
nghiên cứu gia đình trong giai đoạn hiện nay. Sự ổn định và phát triển của gia đình
có vị trí, vai trò hết sức quan trọng đối với sự ổn định và phát triển của xã hội.

14


Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng: Gia đình Việt Nam, bên cạnh những bước phát
triển mới, tiến bộ cũng đang phải đối diện với rất nhiều thách thức và đang xuất
hiện những dấu hiệu của sự khủng hoảng, tan vỡ. Nguyên nhân của tình hình trên là
do sự hạn chế về nhận thức của các cấp lãnh đạo và nhân dân về vị trí, vai trò của
gia đình và công tác gia đình, công tác quản lý nhà nước về gia đình chưa theo kịp
sự phát triển của đất nước. Do đó, những mặt tích cực của gia đình trong sự nghiệp
công nghiệp hóa, hiện đại hóa chưa được phát huy đầy đủ. Nhiều vấn đề bức xúc về
gia đình chưa được xử lý kịp thời. Các cấp ủy đảng, chính quyền, đoàn thể chưa
quan tâm đúng mức tới việc nghiên cứu, lãnh đạo, chỉ đạo công tác giáo dục gia

đình, chẳng hạn như công tác giáo dục trước và sau hôn nhân, việc cung cấp các
kiến thức làm cha mẹ, giáo dục kỹ năng ứng xử của các thành viên trong gia đình,
cung cấp dịch vụ gia đình, v.v. chưa được coi trọng [104, tr. 7]. Nhiều gia đình còn
xem nhẹ việc chăm sóc, giáo dục và bảo vệ các thành viên, đặc biệt là phụ nữ, trẻ
em và người cao tuổi. Trong tình hình đó, nếu các gia đình không được hỗ trợ,
không được chuẩn bị đầy đủ về nhận thức, các điều kiện vật chất, tinh thần sẽ không
đủ khả năng đối phó với những biến động và sự thay đổi nhanh chóng của xã hội và
không làm tròn được chức năng của mình [104, tr. 7].
Đề tài cấp Bộ Tổng quan về xây dựng gia đình Việt Nam giai đoạn 2011 2020 (2012) [87] của Viện Khoa học xã hội Việt Nam do PGS.TS Nguyễn Hữu
Minh làm chủ nhiệm. Công trình này đề cập đến nhiều vấn mang tính “thời sự”
của gia đình Việt Nam hiện nay, đó là mối quan hệ giữa vợ và chồng; vị thế và vai
trò của con cái trong gia đình; quan hệ cha mẹ - con cái vị thành niên; quan hệ
giữa người cao tuổi và con cháu; quan hệ gia đình và vấn đề tổ chức cuộc sống
trong những gia đình có vợ hoặc chồng di cư lao động. Những thay đổi trong các
mối quan hệ gia đình đang tác động mạnh mẽ đến giáo dục gia đình. Trên cơ sở
đánh giá thực trạng các mối quan hệ của gia đình, tác giả đã đưa ra một số giải
pháp để nâng cao chất lượng các quan hệ trong gia đình Việt Nam.
Tiếp cận gia đình dưới góc độ xã hội học có một số công trình như: cuốn
Những nghiên cứu xã hội học về gia đình Việt Nam (1991) [64] do PGS Tương Lai

15


chủ biên đã trình bày khá rõ nét những đặc điểm của gia đình, đặc biệt có những nội
dung phân tích về gia đình và giáo dục gia đình của GS Trần Đình Hượu; phụ nữ
với chức năng giáo dục gia đình của GS Đặng Thanh Lê đã phân tích sâu sắc ảnh
hưởng của giáo dục gia đình đối với sự hình thành và phát triển nhân cách của con
người. Trong cuốn Xã hội học gia đình (2003) [14] của Mai Huy Bích, tác giả đã đi
sâu phân tích các kiểu loại gia đình trên thế giới và Việt Nam, các chức năng cơ bản
của gia đình, vị trí, vai trò của gia đình đối với sự phát triển của cá nhân và xã hội.

Từ đó, tác giả chỉ ra những ảnh hưởng của gia đình đối với sự tồn tại và phát triển
của mỗi người.
Ngoài những công trình nghiên cứu trên, luận án Tiến sĩ Triết học: Gia đình
trong quá trình đô thị hoá ở Thành phố Hồ Chí Minh (2005) [142] của Nguyễn Tiến
Vững cũng tập trung làm rõ những quan niệm khoa học về gia đình, đô thị và đô thị
hóa; ảnh hưởng của quá trình đô thị hóa đối với sự vận động, biến đổi gia đình và xây
dựng gia đình trong quá trình đô thị hóa. Phân tích, lý giải những xu hướng tích cực
và hạn chế của sự vận động và biến đổi gia đình trong quá trình phát triển kinh tế - xã
hội, đặc biệt trong quá trình đô thị hóa ở Thành phố Hồ Chí Minh. Trên cơ sở đánh
giá thực trạng gia đình Việt Nam trong quá trình đô thị hóa ở Thành phố Hồ Chí
Minh, tác giả đã đề xuất một số phương hướng và giải pháp cơ bản nhằm xây dựng
gia đình ấm no, bình đẳng, tiến bộ và hạnh phúc. Đặc biệt, tác giả nhấn mạnh cần có
sự kế thừa những giá trị đạo đức của gia đình truyền thống và tiếp thu những giá trị
đạo đức của gia đình hiện đại. Vun đắp mối quan hệ giữa các thành viên trong gia
đình, không chỉ đòi hỏi chúng ta phải có thiện ý, xuất phát từ tình cảm và trách nhiệm
của mỗi người mà còn phải có những kiến thức khoa học về tâm sinh lý, về cách tổ
chức đời sống gia đình trong bối cảnh đổi mới và hội nhập quốc tế.
1.1.2. Các công trình nghiên cứu về giáo dục gia đình
Nghiên cứu về giáo dục gia đình được tiếp cận dưới nhiều góc độ khác nhau
như: Xã hội học, Tâm lý học, Giáo dục học, v.v.. Trong những năm trước đây đã có
một số công trình nghiên cứu về giáo dục gia đình được công bố ở nước ngoài của
các nhà giáo dục nổi tiếng. Trong đó, phải kể đến những công trình như: Dạy con

16


yêu lao động của I.A-Pê-sec-ni-cô-va; Giáo dục các con trong gia đình của
A.M.Bác-đi-an; Nói chuyện về giáo dục gia đình của A Ma-ca-ren-cô; v.v..
Trong cuốn Nói chuyện về giáo dục gia đình (1978) của A. Ma-ca-ren-cô [72],
với tâm huyết, năng lực và kinh nghiệm của một nhà giáo dục Xô Viết nổi tiếng, A.

Ma-ca-ren-cô đặc biệt quan tâm đến việc giáo dục thế hệ trẻ, ông cho rằng: việc giáo
dục thế hệ trẻ phải được bắt đầu ngay từ thời thơ ấu. Việc giáo dục trẻ ngay từ thời thơ
ấu không khó như nhiều người lầm tưởng và tất cả các bậc cha mẹ đều có thể làm
được, mặt khác, đó là một công việc lý thú, mang lại niềm vui và hạnh phúc cho chính
những người làm cha mẹ. Nếu trẻ em không được gia đình giáo dục ngay từ đầu thì
công việc cải tạo sẽ tốn hơn rất nhiều công sức không chỉ của gia đình, mà của toàn xã
hội. Kinh nghiệm giáo dục gia đình của A. Ma-ca-ren-cô vẫn có ý nghĩa rất lớn đối với
việc giáo dục trẻ em trong gia đình Việt Nam hiện nay.
Trong các công trình như: Dạy con yêu lao động (1980) [95] của I.A-Pê-secni-cô-va, Giáo dục con người chân chính như thế nào (1971) [144] và Giáo dục thái
độ cộng sản đối với lao động (1977) [145] của Xu-khôm-lin-xki, các tác giả nhấn
mạnh đến việc giáo dục lao động cho con cái trong gia đình. Muốn cho con cái của
chúng ta lớn lên được mạnh khỏe, vui tươi, yêu đời, yêu lao động và cống hiến được
nhiều cho xã hội thì lúc còn nhỏ, trẻ phải được giáo dục về lao động (lao động học
tập, lao động gia đình và lao động xã hội, v.v.), bởi các phẩm chất đạo đức được hình
thành ở trẻ, trước hết là trong quá trình lao động.
Các tác giả cho rằng, nội dung và phương pháp giáo dục gia đình rất phong
phú và đa dạng lại xuất phát từ tình cảm và thông qua tình cảm để cảm hóa trẻ nên
giáo dục gia đình có ưu thế hơn so với giáo dục trong nhà trường và xã hội. Những
nghiên cứu chung về giáo dục gia đình của các tác giả nêu trên đến nay vẫn là
những tư liệu quý để nghiên cứu về giáo dục gia đình, đồng thời giúp các bậc cha
mẹ nhận thức đúng đắn hơn về nội dung và phương pháp giáo dục trẻ em.
Ở Việt Nam, trong những năm qua đã có một số công trình, bài viết của các nhà
giáo dục học, tâm lý học, xã hội học được công bố, đề cập khá sâu sắc đến công tác
giáo dục gia đình đối với trẻ em, tiêu biểu là các công trình: Khoa học giáo dục con

17


em trong gia đình (1979) [131] của Ủy ban Thiếu niên nhi đồng Trung ương do Đức
Minh chủ biên. Cuốn sách này đã giới thiệu một số quan điểm về giáo dục xã hội chủ

nghĩa, nhấn mạnh vai trò, đặc điểm của giáo dục gia đình, cung cấp những cơ sở lý
luận, những nội dung và yêu cầu của giáo dục gia đình đối với trẻ em.
Công trình Gia đình và vấn đề giáo dục gia đình (1994) [124] của Trung tâm
nghiên cứu khoa học về gia đình và phụ nữ. Cuốn sách tập trung nghiên cứu về gia
đình Việt Nam và việc thực hiện các chức năng của gia đình; quá trình biến đổi của
gia đình Việt Nam từ truyền thống sang hiện đại; việc thực hiện các chức năng của
gia đình Việt Nam hiện nay, những kiến nghị về chính sách đối với gia đình và
người phụ nữ, vai trò của giáo dục gia đình trong sự hình thành và phát triển nhân
cách con người Việt Nam. Trong bài, Gia đình Việt Nam và vấn đề giáo dục gia
đình trong sự chuyển đổi của đất nước hiện nay, GS Lê Thi đã khẳng định vai trò
quan trọng của giáo dục gia đình và những đặc điểm ưu thế của nó so với giáo dục
nhà trường và xã hội. Đồng thời tác giả cũng nhấn mạnh đến đối tượng giáo dục gia
đình không chỉ bó hẹp vào trẻ em mà là toàn bộ các thành viên. Đó là một quá trình
giáo dục thường xuyên, suốt đời và mang tính hệ thống [124, tr. 254].
Nhiều tác giả đã đi sâu phân tích từng chức năng cụ thể của gia đình, trong
đó chức năng giáo dục (xã hội hoá) được nhiều tác giả quan tâm. Các tác giả chủ
yếu nêu bật vai trò của cha mẹ, các thành viên trong gia đình đối với việc giáo dục
trẻ em. Trên cơ sở phân tích việc thực hiện chức năng xã hội hóa của gia đình, nhiều
tác giả cho rằng cần thiết phải xây dựng khoa học giáo dục gia đình để đảm bảo
hiệu quả xã hội hóa của gia đình. Đồng thời mọi chính sách kinh tế - xã hội vi mô
phải nhằm củng cố gia đình, tạo ra môi trường thuận lợi, giải quyết các phương tiện
và điều kiện cho việc thực hiện chức năng xã hội hóa của gia đình [124, tr. 152].
Bên cạnh đó, nhiều tác giả đã tập trung đi sâu phân tích vai trò của gia đình, các
thành viên trong gia đình đối với sự hình thành và phát triển nhân cách của trẻ em;
những nội dung, phương pháp giáo dục trong gia đình hiện nay, sự ảnh hưởng của
các tôn giáo, thời đại và các môi trường giáo dục khác đến giáo dục gia đình.

18

Cuốn Gia đình Việt Nam với chức năng xã hội hóa (1996) của Lê Ngọc Văn
[132], tác giả đã nghiên cứu về những biến đổi, những thách thức và khó khăn đang
đặt ra trong việc thực hiện chức năng xã hội hóa của gia đình Việt Nam. Trên có sở
đó, tác giả đưa ra những giải pháp nhằm hoàn thiện chức năng xã hội hóa cho gia
đình Việt Nam trong điều kiện hiện nay. Tuy nhiên, trong công trình này, tác giả chỉ
đề cập đến vai trò giáo dục con cái trong gia đình nói chung, những biến đổi theo lát
cắt lịch đại, mà chưa đề cập đến những vấn đề cụ thể về vai trò, nội dung và phương
pháp giáo dục đạo đức của cha mẹ đối với con cái trong gia đình Việt Nam hiện nay.
Nghiên cứu Biến đổi chức năng của gia đình và giáo dục trẻ em hiện nay
(2006) [116], TS Hoàng Bá Thịnh đã nhấn mạnh vai trò của gia đình đối với sự phát
triển của trẻ em; sự biến đổi chức năng gia đình hiện nay và vấn đề giáo dục trẻ em.
Ngày nay trong phương pháp giáo dục con cái thì sự độc đoán, áp đặt đã giảm, tính
dân chủ trong mối quan hệ gia đình được tôn trọng, đề cao. Sự lạm dụng quyền uy
của cha mẹ giảm dần ở các gia đình đô thị và nếu so sánh giữa 2 giới thì người cha
thường nghiêm khắc và sử dụng quyền uy hơn người mẹ. Nghiên cứu của tác giả
cũng cho thấy, cha mẹ có trình độ văn hóa thấp cũng ảnh hưởng đến quá trình nuôi
dạy và giáo dục con cái. Chính sự nuông chiều con cái và buông lỏng quản lý là tiền
đề cho những hành vi phạm pháp trong giới trẻ hiện nay. Như vậy, thông qua công
trình này, tác giả đã khẳng định rất rõ vai trò của giáo dục gia đình trong việc định
hướng phát triển nhân cách của trẻ em. Giáo dục gia đình là cách tốt nhất để trang bị
cho trẻ một bộ lọc văn hóa trước những biến đổi mạnh mẽ của môi trường xã hội.
Nghiên cứu Mối quan hệ gắn bó giữa cha mẹ và con cái trong giáo dục gia
đình (2005) [27] của Phạm Khắc Chương đã đưa ra nguyên nhân chung về mối
quan hệ lỏng lẻo trong các gia đình hiện nay là do: sự phân công lao động đã tác
động mạnh mẽ đến gia đình, các thành viên trong gia đình làm những nghề nghiệp
khác nhau, quy chuẩn thời gian lao động khác nhau làm cho không gian và thời gian
gắn bó giữa cha mẹ và con cái thay đổi. Cha mẹ không có điều kiện, thời gian để
chăm sóc, giáo dục con cái, không hiểu rõ tâm tư, nguyện vọng của trẻ, do đó, việc
giáo dục trẻ gặp rất nhiều khó khăn. Sự gắn bó chặt chẽ giữa cha mẹ với con cái

19


trong giáo dục gia đình là cơ sở để xây dựng mối quan hệ tốt đẹp giữa cha mẹ và
con cái, đồng thời tạo điều kiện để nâng cao hiệu quả giáo dục gia đình.
Đề tài Những vấn đề cấp bách trong giáo dục con ở lứa tuổi thiếu niên trong
gia đình thành phố hiện nay (2006) [138] của Viện Khoa học gia đình đã đề cập đến
những yếu tố ảnh hưởng đến gia đình, giáo dục gia đình và trẻ em, những vấn đề cần
bồi dưỡng cho cha mẹ, sự thay đổi giáo dục trong các gia đình ở đô thị. Các gia đình ở
thành phố hiện nay đã có sự thay đổi khá toàn diện về cơ cấu, quy mô gia đình, thu
nhập mức sống, đời sống tình cảm, tính chất của mối quan hệ trong gia đình và định
hướng cho con cái. Sự thay đổi đó bao hàm cả những xu hướng tích cực lẫn những biểu
hiện tiêu cực đến giáo dục gia đình. Đặc biệt, đề tài còn nhấn mạnh đến vai trò của giáo
dục đạo đức trong gia đình với những nội dung giáo dục chủ yếu sau: tình yêu thương,
tinh thần trách nhiệm, tinh thần ham học hỏi, có ý thức tự tin, dũng cảm, tôn trọng và
hợp tác với mọi người, khoan dung, trung thực, khiêm tốn, v.v..
Trong cuốn Văn hóa ứng xử trong giáo dục gia đình (2001) [65] của Nguyễn
Văn Lê, tác giả đề cập đến thái độ ứng xử của cha mẹ, ông bà với con cháu và con
cháu ứng xử với ông bà, cha mẹ, anh chị trong gia đình. Con cháu đối với người
trên lấy sự tôn kính làm trọng. Bề trên đối với con cháu lấy sự yêu thương, lòng bao
dung để răn dạy, đó là đạo lý của dân tộc. Mọi ứng xử đều phải tuân theo những
quy tắc văn hóa, nói gọn lại thành chữ "Lễ" kết hợp truyền thống văn hóa của dân
tộc với sự tôn trọng, sự đề cao con người trong xã hội hiện đại. Văn hóa ứng xử
trong gia đình là điều kiện và tiền đề quan trọng để tạo lập một môi trường giáo dục
trong sạch, lành mạnh giúp trẻ lĩnh hội các nguyên tắc, chuẩn mực đạo đức như một
nhu cầu không thể thiếu trong đời sống đạo đức.
Luận án Tiến sĩ Triết học Vai trò của gia đình trong việc giáo dục thế hệ trẻ
ở nước ta hiện nay (2000) [66] của Nghiêm Sĩ Liêm. Tác giả của luận án đã đề cập
đến vai trò của gia đình trong việc giáo dục thế hệ trẻ phát triển toàn diện. Tuy
nhiên, việc giáo dục thế hệ trẻ phải được bắt đầu từ khi mới lọt lòng. Tác giả đã

khẳng định tính hiệu quả của hình thức giáo dục bằng tình thương chứ không phải
bằng roi vọt. Mặc dù không tập trung nghiên cứu vào nội dung giáo dục đạo đức

20


trong gia đình nhưng tác giả rất đề cao vai trò của gia đình trong việc giáo dục đạo
đức cho thế hệ trẻ. Tác giả cho rằng: Trong giáo dục gia đình, giáo dục đạo đức là
nội dung quan trọng nhằm xây dựng ý thức đạo đức, bồi dưỡng tình cảm đạo đức,
rèn luyện thói quen hành vi đạo đức và để mỗi thành viên trong gia đình được sống
trong môi trường giàu tình thương, đậm tính nhân văn. Như vậy, mục đích của giáo
dục đạo đức trong gia đình hướng tới sự hình thành và phát triển nhân cách cho thế
hệ trẻ với những phẩm chất đạo đức như: lòng yêu Tổ quốc, yêu gia đình, kính trên
nhường dưới, thái độ đúng đắn với lao động và nghề nghiệp, lòng yêu thương con
người, tính trung thực, khiêm tốn, tính tự trọng, lòng dũng cảm, vượt khó khăn, v.v..
Thông qua những phân tích, đánh giá về vai trò của gia đình đối với việc giáo dục
thế hệ trẻ tác giả cũng chỉ ra những thuận lợi khó khăn của gia đình trong giáo dục
thế hệ trẻ trong tình hình hiện nay và đưa ra một số giải pháp nhằm nâng cao vai trò
của giáo dục gia đình.
Luận án Tiến sĩ Triết học Đổi mới việc thực hiện chức năng giáo dục gia
đình đối với thế hệ trẻ trong gia đình nông dân Việt Nam hiện nay (2003) của
Dương Văn Bóng [17]. Tác giả chủ yếu tập trung vào khách thể là gia đình nông
dân, những đặc điểm của gia đình nông dân chi phối đến việc giáo dục con cái của
các gia đình đó như thế nào. Trong công trình nghiên cứu này, tác giả chia thành hai
mảng so sánh giữa gia đình nông dân truyền thống và gia đình nông dân hiện đại để
thấy được phương pháp, nội dung giáo dục có phần khác biệt theo chiều hướng tích
cực hơn, phù hợp với xã hội ngày nay. Tuy nhiên trong giáo dục gia đình nông dân
vẫn còn những hạn chế và tác giả đã nêu ra một số nguyên nhân chủ quan và khách
quan, từ đó đề xuất một số giải pháp nhằm nâng cao chất lượng giáo dục gia đình
đối với thế hệ trẻ trong gia đình nông dân Việt Nam hiện nay.

Luận án Tiến sĩ Xã hội học Vai trò của gia đình đối với việc giáo dục trẻ em
hư ở thành phố: Qua nghiên cứu ở Hà Nội (2003) của Nguyễn Đức Mạnh [78]. Tác
giả luận án tập trung nhiều vào vấn đề giáo dục đạo đức gia phong cho trẻ và chú ý
đến các biến độc lập: nghề nghiệp, trình độ học vấn, văn hóa, lối sống, v.v. của bố
mẹ ảnh hưởng đến những trẻ em hư ở thành phố.

21