Tiểu luận phát triển đô thị và công tác bảo tồn các công trình kiến trúc cổ trên địa bàn thành phố hồ chí minh

HỌC VIỆN HÀNH CHÍNH
CHÍNH TRỊ QUỐC GIA
Sonier00
HỒ CHÍ MINH

Tiểu luận:

PHÁT TRIỂN ĐÔ THỊ VÀ CÔNG TÁC BẢO TỒN CÁC CÔNG
TRÌNH KIẾN TRÚC CỔ
TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

TP.HCM, tháng 9 năm 2010

1


Phát triển đô thị là các hoạt động xây dựng mới, cải tạo, mở rộng và nâng
cấp đô thị. Đô thị hóa cũng là một biểu hiện của hoạt động phát triển, song sự phát
triển còn là các hoạt động khác về chất, diễn ra một các liên tục cả sau khi chuyển
đổi thành đô thị.
Cả hai nhóm phát triển đô thị (1) phát triển mới, mở rộng và (2) cải tạo phát
triển. Quá trình phát triển đô thị mở rộng còn gọi là phát triển đô thị lan tỏa. Các
vùng lãnh thổ thuận lợi phát triển sẽ có mạng lưới đô thị phát triển dày đặc thành
những vùng đô thị với lõi trung tâm và các đô thị bên ngoài kết thành dạng chùm
vệ tinh, hay mạng lưới.
Các đô thị đã hình thành luôn diễn ra hoạt động tái phát triển. Quá trình này
phức tạp hơn phát triển mới do phải nghiên cứu để bảo tồn và giữ gìn các công
trình cũ có giá trị. Các đô thị có nhiều công trình “cũ” sẽ đẩy các khu vực mới ra
bên ngoài hình thành các trung tâm mới, cũ có tính tương phản.
Phát triển đô thị tại thành phố Hồ Chí Minh trong thực tiễn đang diễn ra trên
hai bình diện, đó là sự chỉnh trang, cải tạo nâng cấp đô thị hiện có và đô thị hóa

vùng ngoại thành - cả hai bình diện trong quá trình thực hiện, đều có những vấn đề
mâu thuẫn nảy sinh liên quan đến việc bảo tồn di tích lịch sử - văn hóa tại thành
phố và các vấn đề xã hội.
Trong những năm qua, tốc độ đô thị hóa ở TP.HCM diễn ra rất nhanh, kèm
theo đó là sự gia tăng không ngừng của các công trình xây dựng ở các khu vực và
đặc biệt là ở khu trung tâm. Quá trình đó đã góp phần rất lớn trong việc thay đổi
diện mạo của TP đáp ứng xu hướng phát triển của xã hội. Tuy vậy, việc hỉnh thành
các cao ốc đang tạo áp lực cho thành phố trong việc hài hòa giữa phát triển và giữ
gìn bản sắc riêng của thành phố trong tương lai.
Nghị quyết 20/BCT năm 2008 chỉ rõ TP.HCM phải từng bước trở thành
thành phố văn minh, hiện đại, thành trung tâm công nghiệp, dịch vụ của khu vực
Đông nam Á. Một thành phố hiện đại rất cần xây dựng thương hiệu Tp văn minh.
Trên thực tế, khu Trung tâm ngày nay đang hình thành một không gian các
công trình và cao ốc hiện đại theo chủ nghĩa công năng tôn vinh đường thẳng và
vuông góc và hậu hiện đại có cấu trúc phổ cập là các đường cong và góc vát, tạo
2


hình tượng kiến trúc khả năng biểu cảm. Kiến trúc hiện đại và hậu hiện đại đang
cùng song song tồn tại ở trung tâm TP. Tuy nhiên, TP cần bảo tồn các không gian
ký ức về thiên nhiên như cảnh quan sông rạch, về lịch sử như các công trình cũ
của Sài gòn và Chợ lớn xưa để TP có bản săc riêng, TP hấp dẫn (TS. Nguyễn
Đăng Sơn – bài góp ý cho Văn kiện ĐH Đảng bộ TP.HCM lần thứ IX).
1. Thực trạng các công trình kiến trúc cổ
Theo các trung tâm văn hóa, đợt điều tra công trình kiến trúc cổ trên địa bàn
TP Hồ Chí Minh đã xúc tiến từ giữa năm 2003 và hiện đang tiếp tục. Đối tượng
điều tra lần này bao gồm các nhà hát, nhà thờ, bưu điện, trường học, khách sạn,
cầu, chợ; mang giá trị tiêu biểu về lịch sử, văn hóa, khoa học và có niên đại tạo lập
xấp xỉ 100 năm trở lên...
Theo thống kê tháng 3/2004, giai đoạn điều tra bước đầu các kiến trúc cổ ở

TP Hồ Chí Minh đã thống kê lập danh sách hơn 50 công trình. Trong đó phần lớn
nằm trên địa bàn hai quận trung tâm (quận 1, 3) và Chợ Lớn (quận 5). 50 công
trình kiến trúc này thuộc nhiều dạng: từ cột cờ Thủ Ngữ, rạp hát Công Nhân, tu
viện Saint Paul, các chợ Bến Thành, Bình Phước, Thủ Đức, đến các nhà thờ
Huyện Sỹ, Tân Định, Chợ Quán, Ngã Sáu (Jeanne d"Arc), Cha Tam, Thị Nghè,
Thánh Mẫu và các bệnh viện Chợ Rẫy, Nguyễn Trãi, Nguyễn Tri Phương, các trụ
sở, nhà văn hóa, nhà truyền thống, có nơi tuổi đời ít hơn con số 100 năm, nhưng
xét giá trị tiêu biểu vẫn được mạnh dạn đề xuất xem xét.
Về công trình văn hóa giáo dục, trường nữ sinh Áo Tím (Gia Long) nay
mang tên Nguyễn Thị Minh Khai xây cách đây 91 năm. Trường Marie Curie: 86
năm, Trường Pétrus Ký (Lê Hồng Phong): 77 năm, Trưng Vương: 47 năm... Lâu
hơn có Trường đạo Taberd (Sư phạm mẫu giáo) 124 năm và xưa nhất trong các
nơi còn hoạt động học đường nổi tiếng tới nay là Trường Lê Quý Đôn (tức
Chasseloup Laubat thời Pháp) xây từ 130 năm trước (1874).
Trong cụm 5 công trình kiến trúc được khảo sát gồm Tòa án thành phố, Bưu
điện thành phố, Bảo tàng Mỹ thuật thành phố, Nhà hát thành phố, UBND quận
Bình Thạnh thì Bưu điện thành phố được xem là công trình còn được gìn giữ toàn
vẹn. Tường và một vài mái vòm phù điêu Nhà hát thành phố đã bắt đầu xuất hiện

3


những vết nứt. Trong đợt sửa chữa gần đây, mái của nhà hát cũng được lợp lại
bằng loại tôn lạnh hiện đại không hợp mấy với kiến trúc cổ của tòa nhà.
Mái của cụm kiến trúc cổ địa chỉ số 6 - Phan Đăng Lưu (UBND và HĐND
quận Bình Thạnh) cũng được thay bằng ngói mới. Những công trình mới như
tường rào, phòng tiếp nhận và giao trả hồ sơ được xây án ngữ trước một phần của
tòa nhà cổ cũng chia cắt, phá vỡ một khoảng không gian kiến trúc nơi đây. Tại
Bảo tàng Mỹ thuật thành phố, khoảng sân giữa tòa nhà bị biến thành sân tennis.
Nếu muốn đứng giữa sân để chiêm ngưỡng không gian kiến trúc bên trên của tòa

nhà hẳn cũng bị mất hứng vì ba sợi dây cáp sắt giăng ngang ở phía trên. Một trong
hai cổng phía đường Nguyễn Thị Hồng Gấm của bảo tàng cũng bị biến thành chỗ
buôn bán cây cảnh lấn cả vào phần sân trong của bảo tàng.
Nhưng có lẽ cũ kỹ và hư nhiều hơn là tòa nhà Tòa án Nhân dân thành phố.
Nếu đi ngang nhìn vào thì bề ngoài của tòa án thật lộng lẫy với những tường rào,
cột, bệ vừa được sơn mới, nhưng bước lên lầu một sẽ thấy cầu thang, cột, phù
điêu... của tòa nhà hiện ra cũ kỹ, hư hại, dấu hiệu của việc đã lâu chưa được tu sửa.
Dãy cột, cầu thang bị bể, tróc mảng vôi nhiều nơi. Những phù điêu bên trên bám
bụi bẩn, một số cái đã bị nứt, có dấu hiệu hư hại. Trần nhà bị thấm nước, một vài
nơi bóc vôi loang lổ, có nơi bị mục bể lộ ra cả sắt xây bên trong...
Những kiến trúc thể hiện sự giao thoa văn hóa
Trong quá trình khẩn hoang, mở mang
vùng đất Nam Bộ, ngoài vai trò chủ yếu của
người Việt, còn có sự tham gia của cộng đồng
người Hoa nhập cư với nhiều công lao sáng
tạo nên và để lại những di sản văn hóa quí báu.

Hình thái cư trú phổ biến, mang tính cộng đồng cao của người Hoa di dân là
sinh sống theo từng dãy phố, khu phố mang tính đặc trưng văn hóa tộc người khá
rõ. Chính vì thế mà các "China town" ở nước nào có đông người Hoa cư trú bao
giờ cũng là điểm tham quan lý thú của các tour du lịch. Các khu phố cổ người
4


Hoa ở Xingapo, Malaixia... đã được nhà nước sở tại đầu tư bảo tồn và trở thành
một trong những khu vực bất động sản có giá trị về kinh tế và hoạt động hiệu quả
tốt về văn hóa.
Tại TP. HCM, chỉ tính riêng ở quận 5, trên các con đường lớn như
Trần Hưng Đạo, Châu Văn Liêm, Nguyễn Trãi, Triệu Quang Phục... đã có khá
nhiều dãy nhà cổ và khu phố cổ trước đây của người Hoa. Nhưng hầu hết các dãy

phố cổ này cũng chung số phận với các nhà cửa, công trình kiến trúc có niên đại
khoảng 100 năm ở thành phố đang bị rêu phong, xuống cấp và có nguy cơ bị "xóa
sổ" bởi nhu cầu và thị hiếu xây dựng, sửa chữa theo kiến trúc hiện đại (mà oái
oăm thay, không ít kiến trúc mới do tự phát xây dựng, thiếu qui hoạch nên kém
thẩm mỹ). Có hiện tượng phổ biến là nhiều căn nhà cổ rêu phong xen kẽ các căn
nhà mới xây dựng theo kiến trúc hiện đại tạo thành những khu phố chắp vá, thiếu
hài hòa, kém mỹ quan trong một đô thị lớn.
Tại khu vực được xem một khu phố cổ vốn trước đây của người Hoa, nơi chủ
yếu kinh doanh đông dược tọa lạc ở ngã tư đường Hải Thượng Lãn Ông và Triệu
Quang Phục, thuộc phường 10 - quận 5. Khối nhà gồm những căn một trệt hai lầu
này khá đồ sộ, được xây dựng cách nay khoảng 100 năm theo phong cách kiến
trúc khá độc đáo, đặc trưng của người Hoa đầu thế kỷ XX: đó là sự pha trộn giữa
trường phái kiến trúc Pháp và Hoa, mà có nhà nghiên cứu cho rằng nó được mô
phỏng chủ yếu từ kiểu nhà người Hoa ở thành phố Quảng Châu, tỉnh Quảng
Đông, Trung Quốc. (Một trong những nét đặc trưng của nó là các "mặt dựng" ở
đầu diềm mái nhà, nơi được trang trí nhiều dạng môtip khác nhau. Riêng "mặt
dựng" nơi đầu mái của khối nhà cổ này có hình con long mã đội hà đồ - biểu
tượng cho điềm lành, thái bình an lạc).
Hiện nay, hằng ngày có khá nhiều khách du lịch nước ngoài đến tham quan
khu phố cổ này và chụp ảnh, thậm chí họ còn xin phép được bước vào các căn hộ
vì muốn xem cách trình bày nội thất của gia đình người Hoa ở Việt Nam. Điều
may mắn, thuận lợi là toàn bộ khu phố cổ này đều thuộc diện Nhà nước quản lý.
Chính nhờ vậy mà cho tới nay khối nhà này tương đối còn giữ được tổng thể
nguyên dạng của nó. Trong tổng số 15 căn nhà ở đây (với 33 hộ và 143 nhân
khẩu), chỉ có một căn thuộc quyền sở hữu tư nhân (được hóa giá từ 1992). Khu
phố cổ này không chỉ có giá trị về mặt kiến trúc, mà còn là một trong những khu
5


di tích cổ thể hiện yếu tố văn hóa tộc người của người Hoa ở TP.HCM; và trong

chừng mực nó gắn với lịch sử hình thành và phát triển của TP. HCM.
Khu phố cổ này nếu được sự hợp tác đầu tư, sửa chữa nâng cấp để phục hồi
vẻ đẹp nguyên trạng của nó (ít ra là ở bên ngoài); chọn một số căn hộ nơi đây để
tái tạo không gian nội thất với cách bài trí truyền thống của nhà người Hoa; đồng
thời tổ chức tốt các điểm dịch vụ, thương xá, điểm du lịch... thì hiệu quả kinh tế
và các mặt khác của nó đem lại chắc chắn sẽ không nhỏ.
2. Một số bất cập trong công tác bảo tồn
2.1.

Di tích tại TPHCM vẫn bị xâm hại

Qua thực tế khảo sát, nhiều di tích lịch sử văn hóa trên địa bàn TPHCM vẫn
đang bị xâm hại dưới nhiều hình thức: người dân vào cư ngụ trong di tích hoặc xây
dựng lấn chiếm khuôn viên di tích; và tình trạng sử dụng sai mục đích di tích như
ở một số nơi, người trực tiếp quản lý đã cho sử dụng mặt bằng để mở dịch vụ kho
chứa hàng, buôn bán, sản xuất ngay trong khuôn viên di tích. Tình trạng xâm hại
di tích vừa nghiêm trọng vừa kéo dài, điển hình có thể kể đến di tích chùa Phụng
Sơn (quận 11), chùa Giác Viên (quận 11), di tích lò gốm Hưng Lợi (quận 8) đến
nay vẫn chưa được xử lý ổn thỏa.
Không chỉ bị xâm hại, nhiều di tích trên địa bàn TPHCM còn rơi vào tình
trạng bị xuống cấp, nhiều nhất là loại hình di tích kiến trúc nghệ thuật. Hiện
TPHCM có 73 di tích kiến trúc nghệ thuật (26 di tích cấp quốc gia và 47 di tích
cấp TP), trong đó có nhiều di tích niên đại phổ biến hàng trăm năm đang bị xuống
cấp do tác động của khí hậu, thời gian, sự thoái hóa của các chất liệu, kết cấu. Việc
tu bổ, sửa chữa các di tích này không đơn giản, bởi ngoài kinh phí, yếu tố quan
trọng hàng đầu là làm sao để cải tạo, tu bổ mà không làm mất đi giá trị lịch sử.
Với lịch sử hình thành và phát triển hơn 300 năm, từ Gia Định thành, rồi
Hòn ngọc Viễn Đông thời Pháp thuộc đến thành phố Hồ Chí Minh - trung tâm văn
hóa, kinh tế, chính trị của cả nước, thì việc chỉ còn lại một khu phố cổ (đoạn
đường Hải Thượng Lãn Ông - Triệu Quang Phục) đáng để chúng ta suy nghĩ về

việc bảo tồn, gìn giữ di sản cho thế hệ mai sau.
2.2.

Chưa nhận chứng nhận di tích, đã nhận đền bù giải tỏa

6


Theo những bước thăng trầm của lịch sử, kiến trúc Sài Gòn có thể được
nhận dạng qua ba mảng chính: kiến trúc bản địa, kiến trúc thuộc địa Đông Dương
và kiến trúc hiện đại. Trong khi các kiến trúc sư đang loay hoay tìm một sắc thái
riêng cho nền kiến trúc nước nhà, thì buồn thay, các công trình kiến trúc cổ, mang
bề dày văn hóa, lịch sử của Sài Gòn, lại đang có nguy cơ biến mất!

Đó là trường hợp của một trong những căn nhà cổ ở khu phố 3, phường
Tăng Nhơn Phú A, quận 9 của ông Nguyễn Minh Chính. Ngôi nhà được xây vào
khoảng năm 1883, thời vua Tự Đức, diện tích khoảng 400m 2 với đặc trưng hệ vì
kèo, hoành phi câu đối, bao lam, bộ tràng kỷ mang đậm phong cách trang trí Nam
bộ.
Theo chủ nhân: “đây là một trong hai căn nhà đủ điều kiện được xếp hạng di
tích, nhưng do nằm trong diện giải tỏa nên vẫn chưa được xếp hạng nên vẫn chưa
có phương án trùng tu, bảo vệ. Thế mới thấy, tìm được nhà cổ đã khó, để được
công nhận là di tích và có kế hoạch bảo tồn còn khó gấp trăm lần.
Trường hợp khác, không quá khó để nhận diện những căn nhà cổ nằm lẫn
trong những ngôi nhà mới xây dựng ở khu vực này. Đó là những căn nhà với mặt
tiền được trang trí theo phong cách kiến trúc Roman, Gothic, Barocco. Dù đã may
mắn được các cấp chính quyền phục dựng lại cách đây 3 - 4 năm, nhưng chúng
cũng không còn giữ được nguyên vẹn “chất cổ”.
Nguyên nhân là do người dân sống trong những căn nhà này đã tự ý sửa
chữa kiến trúc sẵn có. “Để thuận tiện trong việc thi công, họ cho thợ dùng vữa trét

kín các gờ chỉ ở cột và bịt kín các vòm cửa thành ngang phẳng cho tiện sử dụng”,
7


anh Hưng, một trong những chủ hộ của căn nhà số 45, chia sẻ. Đó là mới nói về
phần “mặt tiền”, tệ hơn, không gian bên trong những căn nhà này đã bị băm nát,
chia năm xẻ bảy.
Trong mỗi căn nhà một trệt, một lửng (do người dân cơi nới thêm), hai lầu
có từ ba đến bảy hộ chung sống, với khoảng 15 - 30 nhân khẩu. Vì đa số dân cư
thuộc thành phần lao động phổ thông, nên việc quan tâm duy trì, bảo tồn công
trình kiến trúc mà họ đang sở hữu quả thực là rất khó thực hiện.
“Trong nhà chẳng còn gì là cổ ngoài chiếc cầu thang còn tương đối nguyên
vẹn. Mọi thứ đều được tân trang nếu không do bị mối mọt ăn, thì cũng do người ta
muốn thay mới để tiện dùng”, anh Hưng nhận xét. Anh tự hào khi đưa chúng tôi đi
tham quan và giới thiệu về chiếc cầu thang cổ duy nhất còn lại trong dãy nhà. Có
lẽ không phải người dân ở đây không nhận thức được giá trị văn hóa của kiến trúc
căn nhà mình đang sở hữu, mà do lực bất tòng tâm.
2.3. Bảo tồn nằm trên giấy, nhà cổ đang mất dần
Cấu trúc bên trong nhiều căn nhà cổ đã thay đổi rất nhiều, nét cổ kính chỉ
còn thể hiện ở bên ngoài. Nằm ngay sau đình Tăng Phú (phường Tăng Nhơn Phú
A, quận 9) là căn nhà cổ của ông Huỳnh Hữu Thời (27/2B đường 236, phường
Tăng Nhơn Phú A). Nếu không để ý, nhiều người dễ lầm ngôi nhà vách thưng ván
gỗ hở lỗ chỗ, mái lợp ngói âm dương đã xập xệ nằm giữa mảnh vườn đầy cỏ dại
ấy là một căn nhà bỏ hoang chứ không phải là căn nhà cổ đang được bảo tồn.
Trải qua gần 200 năm dãi dầu mưa nắng, giờ đây căn nhà cổ ba gian hai
chái đã xuống cấp nghiêm trọng. Ván thưng vách co lại, tạo ra những kẽ hở lớn.
Mái ngói âm dương cũ kỹ, mục nát, phần lớn những cây cột, kèo đều bị mối mọt
gặm nham nhở. Khoảng 10 cây cột gỗ ngoài hàng hiên trước nhà đã “đột quỵ”,
được ông Thời thay thế bằng cột bê tông. Hàng hiên lát đá ong cũng được thay
bằng loại gạch tàu. “Tôi biết cứ dặm vá tạm mãi thế này căn nhà sẽ không còn

nguyên như trước nhưng không sửa không được vì nhà đã cũ quá rồi. Đêm nằm
nghe tiếng mọt nghiến gỗ rồn rột tôi thấy xót xa lắm” - ông Thời nói.

8


Hàng cột lim mủn nát trước hiên căn nhà cổ của ông Thời
đã được thay bằng những chiếc cột bê tông. Ảnh: Thu Hương
Theo ông Thời, do căn nhà quá cũ, không biết sẽ sập lúc nào nên nhiều năm
trước ông đã có ý định đập đi xây nhà gạch cho an toàn. Tuy nhiên, khi nghe TP
có chủ trương bảo tồn nhà cổ, ông quyết định giữ lại căn nhà với hy vọng nó sẽ
sớm được trùng tu. “Trên TP cũng đã vài lần cử người xuống xem xét căn nhà, có
nói sẽ hỗ trợ để bảo tồn làm di tích. Nhưng tôi chờ hoài chẳng thấy hỗ trợ, thôi nhà
mình hư thì phải tự sửa chứ đợi chờ gì ai” - ông Thời tâm sự.
Những ngôi nhà cổ ở quận 5 lại khác. Từ phía ngoài nhìn vào chắc ai cũng
đều nhận xét những căn nhà cổ sơn màu vàng nhạt nằm trên đường Hải Thượng
Lãn Ông (phường 10, quận 5) rất đẹp, còn đậm dấu ấn xưa với những đường nét
kiến trúc mang dáng dấp cổ kính. Nhưng thực tế lại không phải như vậy các hộ
dân sống trong khu nhà cổ trên đường Hải Thượng Lãn Ông (quận 5) cũng đều
phải tự bỏ tiền ra sửa nhà. “Qua báo đài, chúng tôi đều nhận thức được đây là khu
nhà cổ cần phải giữ gìn nên khi sửa sang bất cứ thứ gì tôi đều rất cẩn thận.Tuy
nhiên, đến giờ chúng tôi chưa hề nhận được hỗ trợ từ phía chính quyền trong việc
sửa chữa nhà cửa” - bà Thủy khẳng định.
Theo những người dân đang sống trong các ngôi nhà cổ, nếu tình trạng như
hiện nay cứ kéo dài thì sẽ đến lúc những ngôi nhà cổ từng được coi là di tích hoặc
sẽ thành phế tích, hoặc sẽ khoác lên mình bộ áo khác. “Do đó, nếu TP có chủ
trương hỗ trợ bảo tồn nhà cổ thì nên sớm thực hiện. Hoặc TP có mua lại nhà để
làm địa điểm tham quan chúng tôi cũng không phản đối, miễn quyền lợi được giải
quyết thỏa đáng” - bà Nguyễn Thị Đức Hạnh, số 59 Hải Thượng Lãn Ông, quận 5,
nói.

9


Qua đó có thể thấy công tác bảo tồn giữ gìn các công trình kiến trúc cũ vẫn
chưa được các nhà quản lý quan tâm đúng mức, thiếu sự phối hợp chặt chẽ giữa
các đơn vị. Bên cạnh đó, nâng cao vai trò của người dân tham gia trong quá trình
giữ gìn và phát huy các giá trị truyền thống cũng là vấn đề rất đáng quan tâm
nhằm đảm bảo hài hòa lợi ích giữa nhà nước và nhân dân.
3. Kinh nghiệm bảo tồn công trình kiến trúc cổ
3.1. Kinh nghiệm thành phố Sawara - Nhật bản

10


Một số minh họa nghiên cứu của ThS.KTS Nguyễn Phương Nga (ĐH Xây
dựng) về kinh nghiệm bảo tồn phố cổ ở Sawara - Nhật Bản
3.2. Kinh nghiệm từ Genova

11


Kiến trúc sư (KTS) Giorgio Parodi - Chủ tịch Hội Kiến trúc sư TP Genova
(Ý), người đã có một bài viết về Ô Quan Chưởng Hà Nội đăng trên một tờ báo lớn
ở Ý - cho biết để Genova (nơi có các khu phố cổ ở Ý được UNESCO công nhận là
di sản văn hóa thế giới vào năm 2006) trở thành một bảo tàng sống, cả chính
quyền lẫn người dân ở đó đã phải mất 20 năm nỗ lực tôn tạo và bảo tồn. 20 năm
trước, Genova cũng phải đối mặt với những vấn đề như phố cổ Hà Nội bây giờ,
cũng “đau đầu” để tìm ra kế sách hài hòa giữa bảo tồn, phát triển và chìa khóa cho
sự thành công của Genova chính là sự ủng hộ tích cực của người dân.

Kinh nghiệm của TP này là không bảo tồn toàn bộ TP mà chỉ chọn ra 48
công trình cổ có giá trị nhất đưa vào danh sách đặc biệt. Số còn lại, tùy theo giá trị
kiến trúc mà có những biện pháp hỗ trợ từ phía chính quyền. Theo KTS Giorgio
Parodi, nhận thức được lợi ích từ việc bảo tồn, ở nhiều con phố, người dân tự bỏ
tiền ra tu bổ mà không chờ chính quyền hỗ trợ.
Việc bảo tồn Genova được thực hiện cẩn thận, bảo tồn đến đâu, xây dựng cơ
sở dữ liệu đến đó. Các hộ gia đình tự bỏ tiền ra tu bổ cũng phải theo chuẩn của bảo
tồn và sự giám sát của chính quyền và Hội Kiến trúc sư TP. Các nhà máy, xí
nghiệp trong TP phải di chuyển ra khỏi khu phố cổ...
4. Hướng nào cho nhà cổ trên địa bàn TP.HCM
Trong buổi hội thảo, kiến trúc sư trưởng Lê Văn Năm đã phát biểu: "Chúng
ta phải nhanh chóng bảo tồn và phát triển phù hợp với nhịp phát triển đô thị. Hiện
nay tốc độ phát triển đô thị nhanh hàng ngàn lần, nếu ta chậm chân, nhiều công
trình di sản cũ sẽ bị phá hết...". Cùng với ý này, kiến trúc sư Lê Quang Ninh - chủ
nhiệm chương trình Bảo tồn cảnh quan kiến trúc đô thị - đã nhấn mạnh trong Hội
nghị khoa học về xây dựng TP. HCM năm 2000: "Dự án bảo tốn khả thi càng
chậm hoàn tất, chậm triển khai thì cảnh quan kiến trúc đáng bảo vệ càng bị xâm
phạm...".
Theo nội dung Điều chỉnh quy hoạch chung xây dựng TP.HCM đến năm
2025, UBND TP.HCM vừa trình Bộ Xây dựng, thiết kế đô thị theo quy hoạch
chung xây dựng tại TP.HCM được phân chia dựa trên các điều kiện tự nhiên của
từng khu vực để hình thành đặc trưng riêng.

12


Trong đó, khu vực trung tâm hiện hữu gồm các quận: 1, 3, 4, một phần quận
Bình Thạnh và trung tâm Chợ Lớn (quận 5) có nhiều công trình kiến trúc cần được
bảo tồn, tôn tạo, TP sẽ nghiên cứu cụ thể từng khu vực nhằm tạo nét đặc trưng
riêng, đồng thời được định hướng là khu vực kiến trúc bảo tồn đặc biệt. Bên cạnh

đó, tại huyện Củ Chi sẽ hình thành nên “vành đai sinh thái”, có vai trò là trục phát
triển, đảm bảo môi trường sống lý tưởng nhất; khu vực kiến trúc cảnh quan có điều
kiện địa chất thủy văn không thuận lợi.
4.1.

Cần sự phối hợp các ban ngành

Nhiều người bày tỏ sự xót xa khi thực tế có những khu phố được xây từ năm
1872, mấy năm trước đang còn trong tình trạng rất tốt thì nay đã bị xóa bỏ để xây
dựng các cao ốc, trung tâm thương mại. Nhiều đại biểu giật mình khi biết TPHCM
chỉ còn một khu phố cổ trên đường Hải Thượng Lãn Ông. Được xây dựng đầu thế
kỷ 19, nếu tính “tuổi đời” thì TP còn nhiều khu phố khác nhiều tuổi hơn khu phố
Hải Thượng Lãn Ông, tuy nhiên những khu này chỉ còn lại một vài căn nhà giữ
kiến trúc cổ, không gian cảnh quan đã bị phá vỡ, không thể hiện được là khu phố
cổ.
“Không mong TPHCM có một phố cổ như Hội An, nhưng dù là 100m,
200m hay 1.000m phố mà có chứa không gian đô thị, dấu ấn lịch sử văn hóa của
TPHCM thì chúng ta cũng phải giữ”, bà Nguyễn Thế Thanh, nguyên Phó Giám
đốc Sở VH-TT-DL TPHCM phát biểu.\
Dưới góc độ khảo cổ học đô thị, TS Nguyễn Thị Hậu, Phó Viện trưởng Viện
Nghiên cứu và Phát triển TPHCM, cho rằng cảnh quan đô thị cổ Sài Gòn tập trung
ở khu vực quận 1 và quận 3 với những ô phố Tây. Mục tiêu lâu dài của TPHCM là
quy hoạch đúng Luật Di sản văn hóa và phải có sự kết hợp giữa các ngành để thực
hiện quy hoạch này. Chúng ta đừng để quy hoạch xây dựng xong hết đâu đấy rồi
ngành văn hóa mới biết hay khi đập bỏ rồi mới biết.
4.2. Thiếu bản đồ di tích, khảo cổ
Một vấn đề khác các đại biểu khá quan tâm mà không thấy dự thảo Quy hoạch
tổng thể bảo tồn và phát huy giá trị di tích trên địa bàn TP.HCM giai đoạn 20102020 đề cập chính là bản đồ di tích, khảo cổ…

13

Theo bà Nguyễn Thế Thanh (nguyên PGĐ Sở VH-TT): “Những di tích được xếp
hạng hoặc di tích được bảo vệ chờ xếp hạng nên có danh mục hoặc bản đồ những
nơi là di tích, nơi chờ xếp hạng di tích, nơi có giá trị… Bởi với tốc độ phát triển
như hiện tại của TP.HCM thì một số nơi sẽ bị xóa sổ khi chưa kịp thành di tích”.
TS. Hậu đóng góp rằng “Mục tiêu lâu dài phải có đó là quy hoạch đúng Luật Di
sản văn hóa và phải có kết hợp giữa các ngành. Đừng để quy hoạch xây dựng xong
ngành văn hóa mới biết hay đập rồi mới biết. Và rất cần một bản đổ chấm những
điểm di tích, khảo cổ, nơi có thể khảo sát… để khi xây dựng vào vùng đó, khảo cổ
biết đến khai quật trước”. TS Hậu bức xúc kể, “Như thời xây dựng cao ốc 33 tầng,
cao ốc xây che chắn chúng tôi không biết gì cả và cứ đến xà bần để kiếm hiện vật.
Hay tòa nhà Kumho xây chúng tôi còn… không biết xà bần đổ đâu để kiếm hiện
vật. Chúng tôi không đòi giữ lại cái gì nhưng chúng tôi muốn được khai quật khảo
cổ trước rồi hãy tiến hành xây dựng. Nên công khai khu vực xây dựng trước…”.
4.3. Bảo tồn công trình cổ- Cần sự góp sức của tư nhân
Bảo tồn các giá trị kiến trúc cổ không phải là một điều mới mẻ, đó là xu
hướng chung của thế giới và Việt Nam cũng không ngoại lệ. Tuy nhiên, vấn đề là
phải làm gì để ai ai cũng háo hức tham gia bảo tồn, còn công trình cổ ở các đô thị
của ta không bị trở thành công trình cũ.
Theo TS-KTS Nguyễn Thanh Nhã, (Giám đốc Trung tâm Thông tin, Viện Nghiên
cứu Phát triển TP.HCM) bảo tồn không chỉ để nhìn. Đơn cử khu phố cổ Hà Nội;
căn nhà này được thiết kế tu bổ, tái tạo theo đúng phong cách, được sử dụng vào
mục đích du lịch nhằm giới thiệu cho du khách một thời Hà Nội xưa. Sau khi mua
vé, khách được dẫn đi tham quan vòng vòng căn nhà, nhìn nhìn, ngó ngó, mời ăn
bánh uống trà là… hết và ra về. Nhà cổ được bảo tồn ở Hà Nội không phải là một
tuyến phố mà chỉ là một, hai căn nhà nào đó lọt thỏm giữa một dãy nhà cũ mới lộn
xộn khiến khách dù cố gắng đến thế nào cũng khó lòng cảm nhận được cảm giác
36 phố phường nức tiếng ngày xưa là đâu. Cách làm đơn điệu và buồn tẻ như vậy
sẽ khó lôi cuốn du khách quay lại lần nữa.

Còn ở TP.HCM, đến nay những dãy phố cổ đã gần trở thành nhà cũ, xuống
cấp, bị cơi nới, môi trường, vệ sinh không đảm bảo…, chưa biết tương lai ra sao.

14


Câu hỏi đặt ra: Vậy có nên bảo tồn những công trình cổ này nữa hay không? Nếu
có thì lối ra ở đâu?

Hội quán Tuệ Thành là một di tích kiến trúc cổ trên đường Nguyễn Trãi, quận 5
đã được trùng tu. Ảnh: HTD
Bảo tồn những công trình cổ, bởi một đô thị không thể thiếu quá khứ mà
những công trình kiến trúc là một trong các chứng nhân. Khi người ta không biết
gì về quá khứ của thành phố mình, đất nước mình thì làm sao có thể yêu thương và
xây dựng nó. Thời gian qua, chủ trương ta đã có, tài năng kiến trúc cũng không
thiếu nhưng dồn hết tâm huyết cho câu chuyện bảo tồn thì chưa. Điều này cũng
không khó lý giải đối với một thành phố đang phát triển quá nhanh, quá nhiều việc
phải làm thì việc lưu giữ những giá trị tinh thần chưa được ưu tiên. Nhưng muộn
không có nghĩa là không làm nữa, là phải bỏ luôn hay đập hết công trình cổ để xây
mới.
Do vậy, để công tác bảo tồn có hiệu quả hơn nên chăng mời du lịch tư nhân
vào cuộc. Bảo tồn công trình cổ là cần thiết nhưng nếu có thể kết hợp đưa vào du
lịch một cách hiệu quả, giới thiệu rộng rãi đến mọi người và có nguồn thu lớn thì
còn tốt hơn. Cơ quan quản lý hành chính chỉ tham gia ở một góc độ, còn khai thác
như thế nào thì cần có sự góp sức của tư nhân, cụ thể là các công ty du lịch lớn, có
khả năng định hướng khách du lịch được. Chính họ là người sẽ trả lời câu hỏi: Cần
làm gì, đầu tư như thế nào để việc bảo tồn đạt hiệu quả.
4.4.

Không thể mãi trông chờ chính quyền

15


Bài học kinh nghiệm qua nghiên cứu bảo tồn ở các thành phố Kawagoe,
Nagahama, Sawara đều cho thấy: muốn bảo tồn thành công, phải do chính người
dân đứng ra làm. Chính người dân địa phương đã đưa ra phương án và quy tắc bảo
tồn, do thương nhân địa phương thực hiện.
Họ chỉ đệ trình lên chính phủ để được bảo vệ dưới luật với tư cách là một
khu phố cổ. Chính quyền đã không (và không thể) thọc tay quá sâu vào quá trình
tôn tạo bảo tồn. Song, những yếu tố giúp người Nhật thành công trong việc bảo
tồn phố cổ hầu như lại chính là trở ngại ở Việt Nam.
Người dân địa phương các khu phố cổ Nhật Bản nhanh chóng lập nên được
một công ty cộng đồng, hay các hội đồng địa phương, do một thương nhân trong
vùng đứng đầu, thì người dân phố cổ Hà Nội chưa có khái niệm này. Vì "ở ta có
quá nhiều loại sở hữu giằng xé nhau" - phát biểu của một người dân đang có 200
m2 đất vườn nằm trong khu phố cổ - cụ Phạm Hoàng Sang (115 Hàng Bạc) phản
bác.
Chính quyền địa phương và trung ương của Nhật Bản cũng không tham gia
quá sâu vào quá trình thực hiện bảo tồn của người dân. Họ khuyến khích bằng
chính sách cho dân tự làm, bảo hộ bằng luật khi đã công nhận di sản, và hỗ trợ
kinh phí ở mức thương lượng (dưới 50%).
Đây là vấn đề phức tạp vì theo quan niệm của người dân Việt Nam thì công
tác bảo tồn, duy tu các công trình cổ là trách nhiệm của cơ quan quản lý nhà nước.
Việc chuyển đổi từ trạng thái bị động sang trạng thái chủ động trong ứng sử với di
tíh đòi hỏi quá trình chuyển đổi trong nhận thức của người dân . Vấn đề quan
trọng hơn là làm sao để người dân thấy được những lợi ích do các công trình đó
đem lại khi đó họ sẽ tích cực hơn trong công tác duy tu và bảo vệ các công trình
đó.

Kết luận
Công nghiệp hóa và quá trình đô thị hóa mạnh mẽ dẫn đến sự thay đổi xã
hội sâu sắc, nguy cơ môi trường cảnh quan lịch sử sẽ dần biến mất, Bởi vậy, chúng
ta cần xác lập lại các giá trị truyền thống của quá khứ có thể đã bị lãng quên hoặc
chưa được quan tâm đúng mức, duy trì và phát huy các giá trị đó trong hiện tại và
tương lai. Bảo tồn di sản kiến trúc và cảnh quan đô thị lịch sử có quan hệ mật thiết

16


để phát triển văn hóa địa phương, đồng thời đóng góp các kinh nghiệm quý báu để
xây dựng và phát triển đô thị hiện đại trên nền tảng văn hóa bền vững.
Công tác bảo tồn các di sản kiến trúc đòi hỏi có sự phối hợp chặt chẽ giữa
các đơn vị từ cơ quan quản lý đến chính quyền địa phương nhằm cụ thể hóa các
chủ trương, chính sách của nhà nước đảm bảo phù hợp với điều kiện thực tế và
đảm bảo đời sống cho người dân.
Song song đó, chú trọng hướng xã hội hóa, tạo điều kiện để thu hút các
nguồn lực xã hội tham gia vào công tác bảo tồn, đặc biệt là các công ty du lịch và
người dân ở tại di sản đó.
Cuối cùng là nâng cao ý thức cộng đồng để người dân chủ động hơn trong
việc bảo tồn các di sản kiến trúc gắn chặt quyền lợi của cộng đồng nơi có công
trình kiến trúc cần bảo tồn sẽ tạo động lực kích thích họ phát huy khả năng bảo tồn
di sản một cách hiệu quả nhất.
Hiện nay, mặc dù còn những quan điểm khác nhau một bên là phát triển đô
thị hiện đại với những khối nhà cao một bên là giữ gìn, bảo tồn những di sản kiến
trúc cổ nhưng phát trỉển đô thị bền vững thể hiện được bản sắc riêng là giá trị cốt
lõi hình thành nên đặc trưng riêng của thành phố.

Tài liệu tham khảo
1. Phạm Hữu Mỹ “ Bảo tồn và phát huy giá trị lịch sử-văn hóa TP.HCM”- Hội

thảo “Phát triển đô thị bền vững”- TP.HCM-17/5/2010
2. Trung tâm PADDI- Sức sống của di sản tại TP.HCM góp phần tạo bản sắc
đô thị và phát triển đô thị bền vững - Hội thảo “Phát triển đô thị bền vững”TP.HCM-17/5/2010
3. Nguyễn Vũ Phương “Xây dựng kiến trúc hiện đại có bản sắc” Hội thảo
“Phát triển đô thị bền vững”- TP.HCM-17/5/2010
4. />
17


5. />
dan_958.html
6. />
18