VẺ đẹp cổ điển và HIỆN đại của tập THƠ NHẬT kí TRONG tù (hồ CHÍ MINH)

Trường THPT Chuyên Quốc Học – Huế

SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO THỪA THIÊN HUẾ
TRƯỜNG THPT CHUYÊN QUỐC HỌC
-----  -----

BÁO CÁO ĐỀ TÀI
NGHIÊN CỨU KHOA HỌC

Đề tài:
VẺ ĐẸP CỔ ĐIỂN VÀ HIỆN ĐẠI
CỦA TẬP THƠ NHẬT KÍ TRONG TÙ
(HỒ CHÍ MINH)

Người thực hiện:
Giáo viên Tổ Ngữ văn
Trường THPT Chuyên Quốc Học

Huế, Năm 2014

Vẻ đẹp cổ điển và hiện đại của tập thơ Nhật kí trong tù

1


Trường THPT Chuyên Quốc Học – Huế

A. MỞ ĐẦU
Chủ tịch Hồ Chí Minh là nhà yêu nước và nhà Cách Mạng vĩ đại của
dân tộc Việt Nam. Người là anh hùng giải phóng dân tộc, Danh Nhân văn
hóa thế giới. Đóng góp to lớn nhất của Người đối với đất nước là sự nghiệp

Cách Mạng – Bên cạnh Hồ Chí Minh - nhà cách mạng còn có Hồ Chí
Minh - nhà văn, nhà thơ, nhà văn hóa lớn.
Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh có một cuộc đời hết sức nhất quán.
Nhất quán ở tấm lòng yêu nước thương dân. Nhất quán ở sự trung thành
tuyệt đối với lợi ích của những người cùng khổ, của nhân loại cần lao. Nhất
quán ở quyết tâm sắt đá, sẵn sàng chịu đựng mọi gian khổ, hi sinh mọi
quyền lợi cá nhân, không lùi bước trước mọi thử thách khốc liệt nhất. Nhất
quán ở ý thức học tập và phát huy truyền thống cha ông, đồng thời hướng
tới tương lai- hiện thân sống động của nền văn hóa tương lai của dân tộc và
nhân loại.
Một bài báo xuất bản ở Ấn Độ đã mô tả Người là “sự tinh khiết của
nhân dân và hiện thân của khát vọng đấu tranh cho tự do và cho sự đấu
tranh bền bỉ của nhân dân”. Một bài xã luận trên một tờ báo Uruguay viêt
“Ông có một trái tim bao la như vũ trụ và tình yêu trẻ thơ vô bờ bến. Ông
là hình mẫu của sự giản dị trong mọi mặt”.
Điếu văn truy điệu Bác do bí thư thứ nhất Lê Duẩn đọc, có đoạn viết:
“Hồ Chủ Tịch kính yêu của chúng ta không còn nữa. Tổn thất này vô cùng
lớn lao. Đau thương này thật là vô hạn! Dân tộc ta, nhân dân ta, non sông
đất nước ta đã sinh ra Hồ Chủ Tịch – người anh hùng dân tộc vĩ đại, và
chính người đã làm rạng rỡ đân tộc ta, nhân dân ta và non sông đất nước
ta…”.

Vẻ đẹp cổ điển và hiện đại của tập thơ Nhật kí trong tù

2


Trường THPT Chuyên Quốc Học – Huế

Đến vớn Chủ tịch Hồ Chí Minh - chúng ta không chỉ gặp gỡ một

nhân cách “nhân loại” mà đồng thời còn bắt gặp cả “tinh hoa của dân tộc”
(Phạm Văn Đồng). Sinh thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh không tự nhận là nhà
thơ “Ngâm thơ ta vốn không ham” nhưng Người lại là một nhà thơ lớn của
dân tộc.
Chương trình sách giáo khoa lớp 11 đã giới thiệu tập Nhật ký trong
tù của Chủ tịch Hồ Chí Minh – tập thơ của một bậc “đại nhân, đại trí, đại
dũng”.
Linh hồn của tập thơ Nhật ký trong tù là linh hồn của một con người
– chiến sĩ mang hoài bão lớn, hòa quyện với những rung động thơ sâu sắc,
tinh tế, thể hiện rõ nét phong độ, tính cách và phẩm chất con người Hồ Chí
Minh cũng như phong cách thơ của Người.
Đối với một tập thơ đã rọi được ánh sáng của nó vào tâm hồn hàng
vạn con người trong hơn một phần ba thế kỷ, đã tỏa được ánh sáng đó ra
ngoài biên giới nước mình, dân tộc mình thì rõ ràng, bản thân nó đã chứng
tỏ một sức sống nội tại mạnh mẽ.
Tuy nhiên thế hệ bạn đọc hôm nay - cả những thầy cô giáo trẻ và
những học sinh của mình - thế hệ ra đời sau khi cuộc chiến tranh đã qua đi
hơn ba mươi năm - thật khó để cảm nhận trọn vẹn tác phẩm với những
“xúc động nóng hổi” như những người đi trước. Họ không chỉ muốn đến
với tập thơ - một tư liệu thuyết minh cho phẩm chất đạo đức, cho mục tiêu
chính trị sáng suốt của Hồ Chí Minh mà chủ yếu muốn đến với một tập thơ
trọn vẹn, một sáng tác bằng nghệ thuật ngôn từ trong ý nghĩa đầy đủ nhất.
Với mong muốn đóng góp thêm một tiếng nói – một cách hiểu toàn
diện hơn về tập thơ Nhật ký trong tù của Hồ Chí Minh, chúng tôi xin chia

Vẻ đẹp cổ điển và hiện đại của tập thơ Nhật kí trong tù

3

Trường THPT Chuyên Quốc Học – Huế

sẻ với quý thầy cô và các bạn học sinh bài viết Vẻ đẹp cổ điển và hiện đại
của tập thơ Nhật kí trong tù (Hồ Chí Minh).

Vẻ đẹp cổ điển và hiện đại của tập thơ Nhật kí trong tù

4


Trường THPT Chuyên Quốc Học – Huế

B. NỘI DUNG
I. Vẻ đẹp cổ điển của tập thơ Nhật kí trong tù
Nhật ký trong tù là một tập thơ đã sắc của Hồ Chí Minh. Qua những
bài thơ hay và tiêu biểu của tập thơ người đọc nhận thấy màu sắc đậm đà
nhất của hồn thơ Hồ Chí Minh là màu sắc cổ điển…
Chất cổ điển lặng lẽ pha màu một cách tự nhiên, dung dị mà vô cùng
tinh tế trong 134 bài thơ của Người. Đó là truyền thống, là Á Đông, là
phảng phất hương vị thơ xưa - thơ dân tộc, thơ Đường, thơ của cốt cách,
tinh hoa, của hồn xưa đau đáu. Tìm về màu cổ điển trong Nhật ký trong tù
nghe lời dịu ngọt đằm thắm đến mênh mang… Những nét chấm phá thân
quen được tái sinh qua nét bút mềm mại, tài tình... Âu đó là một trong
những yếu tố làm nên sức hấp dẫn của một tập thơ ra đời nơi gông cùm nơi
đất khách…
1. Thể thơ
Vẻ đẹp cổ điển trước hết thể hiện ở thể thơ. Trong 134 bài, trừ 8 bài làm
theo thể thơ khác, còn lại 126 bài đều là thơ tứ tuyệt. Tất cả được viết bằng
chữ Hán. Thơ tứ tuyệt của Bác đã kết hợp được tính trang nghiêm cố kính
của thơ Đường với tính chiến đấu nghị luận của thơ Tống. Một bài thơ vỏn

vẹn 28 từ mà gợi lên cả một “trời mây bát ngát”, một bức tranh sống động
về cuộc sống, con người và có khi hiện lên trọn vẹn bức chân dung tự họa
về con người tinh thần Hồ Chí Minh.
Mộ
Phiên âm:
Quyện điểu quy lâm tầm túc thụ,
Cô vân mạn mạn độ thu không:

Vẻ đẹp cổ điển và hiện đại của tập thơ Nhật kí trong tù

5


Trường THPT Chuyên Quốc Học – Huế

Sơn thôn thiếu nữ bao ma túc
Bao túc ma hoàn lô dĩ hồng
Dịch thơ của Nam Trân:
Chim mỏi về rừng tìm chốn ngủ
Chòm mây trôi nhẹ giữa tầng không
Cô em xóm núi xay ngô tối
Xay hết, lò than đã rực hồng
Bài thơ miêu tả bức tranh thiên nhiên và bức tranh cuộc sống sinh
hoạt, cuộc sống của con người nơi xóm núi.
Bức tranh núi rừng chiều tà rộng lớn, hoang vắng, yên ả, thơ mộng,
thanh bình. Qua hai câu thơ đàu, người đọc bắt gặp một trái tim nhạy cảm
tinh tế với những rung động dạt dào, phong thái ung dung, tự tại của
Người. Trong cảnh ngộ tù đày, bị giải từ nhà lao này đến nhà lao khác,
Người vẫn hướng về một cánh chim bay, một áng mây trôi và rung động
với nó. Đó chính là chất nghệ sĩ, là tình yêu thiên nhiên tha thiết và cũng là

tấm lòng, tình yêu thương mà Bác dành cho tạo vật.
Hai câu thơ đầu vẽ lên bức tranh thiên nhiên và cái hồn của nó thì hai
câu thơ sau lại là bức tranh cuộc sống của miền quê xóm núi lúc chiều tối.
Cuộc sống, sinh hoạt nơi vùng sơn cước hiện lên bình dị với vẻ đẹp khỏe
khoắn của cô gái xóm núi đang xay ngô bên lò than. Người lao động hiện
lên với nhịp điệu miệt mài,binh dị và vô cùng ấm áp một sức sống mãnh
liệt. nhà thơ sử dụng phép điệp khúc,điệp vòng ở 3 chữ “ma bao túc. Đó là
sự nối âm liên hoàn diễn tả vòng quay nhịp nhàng, đều đặn, liên tiếp của
cối xay ngô. Và đó cũng là nhịp điệu lao động miệt mài, chăm chỉ của con
người nơi xóm núi. Trong nguyên tác Bác không nói tối, “sơn thôn thiếu

Vẻ đẹp cổ điển và hiện đại của tập thơ Nhật kí trong tù

6


Trường THPT Chuyên Quốc Học – Huế

nữ bao ma túc”, nhưng bản dịch thêm từ tối vào. Không nói “tối” mà người
đọc vẫn nhận ra “tối” qua hình ảnh lò than rực hồng. Đó mới là phong vị
cổ, thơ Đường. Cuộc sống đời thường đem lại cho người tù hơi ấm, niềm
vui. Câu thơ cuối cùng miêu tả sư vận động của tự nhiên, cũng là sự vận
động của tư tưởng, hình tượng thơ Hồ Chí Minh: chiều chuyển dần sang tối
nhưng bức tranh lại mở ra bằng ánh sáng rực hồng. Chữ “hồng” là nhãn tự
của bài thơ, đem đến cảm giác ấm áp và niềm tin, niềm lạc quan. Cùng với
sự vận động của thời gian là sự vận động của mạch thơ,t ư tưởng người làm
thơ: Từ tối đến sáng, từ tàn lụi đến sinh sôi ,từ buồn sanh vui, từ lạnh lẽo cô
đơn sang ấm áp tình người. Hai câu thơ thể hiện niềm đồng cảm, tấm lòng
hướng về, chia sẻ dành cho người lao động bình dị trong cuộc sống đời của
Bác.

“Mộ” (Chiều Tối) của Hồ Chí Minh là bài thơ hay, hàm súc, người
đọc vừa bắt gặp cảnh, vừa xúc động với tình. Cảm xúc, tư tưởng của người
làm thơ được thể hiện một cách kín đáo, sâu sắc và trọn vẹn. Đó là tính
hàm súc của thơ cổ - biểu hiện vẻ đẹp cổ điển trong Nhật ký trong tù.
2. Bút pháp tả cảnh
Đọc Nhật ký trong tù dễ nhận ra bút pháp tả cảnh theo lối thơ xưa
của Bác.Cảnh được gợi lên với bút pháp ước lệ trong thơ cổ. Đó là hình
ảnh rất quen thuộc trong thơ Đường và thơ ca truyền thống: Cánh
chim,chòm mây trong chiều tà,… Ca dao có câu “chim bay về núi tối rồi”,
Nguyễn Du trong truyện Kiều lại viết: “Chim hôm thoi thóp về rừng”…
Thiên nhiên được quan sát từ xa, từ cao, được thể hiện như những chủ thể.
Tính hàm súc cổ điển là lối chấm phá vài nét đơn sơ mà rất đỗi tài hoa như
muốn truyên đi linh hồn của tạo vật. Người là nhà thơ không coi trong việc
vẽ lại “hình xác” của tạo vật mà mà chỉ muốn ghi lại cái linh hồn của thiên
nhiên đất trời bằng những nét chấm phá… Những bài thơ viết về thiên

Vẻ đẹp cổ điển và hiện đại của tập thơ Nhật kí trong tù

7


Trường THPT Chuyên Quốc Học – Huế

nhiên trong Nhật ký trong tù đều tả theo lối đó. Bài thơ : “Tân xuất ngục
học đăng sơn” (Mới ra tù tập leo núi) ,chỉ với hai nét chấm phá là “núi ôm
ấp mây” và “lòng sông gương sáng” mà vẽ lên được cả không gian thoáng
đãng,hài hòa. Bài thơ “Mộ” (chiều tối) Bác chọn hai hình ảnh “quyện
điểu”(chim mỏi) và “cô vân” (chòm mây lẻ loi) mà thâu tóm được hồn của
bức tranh thiên nhiên nơi xóm núi lúc chiều tà… Nghệ thuật “ vẽ mây nẩy
trăng” ,chấm phá, điểm xuyết, gợi hơn là tả đó làm nên chất cổ điển - vẻ

đẹp riêng của Nhật ký trong tù…
3. Cảm quan phi thời gian
Một đặc điểm cổ thi là cảm quan phi thời gian. Nhà thơ thường một
mình đối diện với vũ trụ bao la, thái độ ung dung như đứng hẳn ra ngoài
thời cuộc nhiễu nhung, ra ngoài dòng chảy của thời gian.
Hiện lên trong Nhật ký trong tù là nhân vật trữ tình với phong thái
ung dung, tâm hồn nhạy cảm hòa hợp với thiên nhiên và xem thiên nhiên
như người bạn tri âm tri kỉ… Một con người có thể vượt lên rất cao trên
mọi nỗi đau thể xác, tâm hồn thanh khiết, thậm chí tươi tắn, trẻ trung trong
mọi tình huống:
Trong tù không rượu cũng không hoa
Cảnh đẹp đêm nay khó hững hờ
Người ngắm trăng treo ngoài cửa sô
Trăng ngoài khung cửa ngắm nhà thơ
(Ngắm Trăng)

Hôm nay xiềng xích thay dây trói
Mỗi bước leng keng tiếng ngọc rung

Vẻ đẹp cổ điển và hiện đại của tập thơ Nhật kí trong tù

8


Trường THPT Chuyên Quốc Học – Huế

Tuy bị tình nghi là gián điệp
Mà như khách tướng vẻ ung dung
(Đi Nam Ninh)
Sống trong hoàn cảnh tù đày, gông cùm, “Năm mươi ba cây số một

ngày/ Áo mũ dầm mưa rách hết giày” vậy mà Người vẫn cứ ung dung. Đó
là phong thái của những bậc hiền triết ngày xưa: Sống hòa hợp với thiên
nhiên, “chim bầu bạn, nguyệt anh tam”. Chất thi sĩ, con người thi nhân của
Bác làm nên vẻ đẹp cổ điển của Nhật ký trong tù… Hoa, trăng, sao, núi,
sông,... xuất hiện rất nhiều trong tác phẩm. Đọc Nhật ký trong tù như đang
đi giữa “miền thiên nhiên” yên ả, thanh thoát. Tình yêu thiên nhiên của
người tù nơi đất khách đã phả vào cảnh vật sắc màu mềm mại, duyên dáng,
lung linh. Đọc Nhật kí trong tù nhớ về, nghĩ về các bậc hiền triết ngày xưa
như Nguyễn Trãi ở Côn Sơn hay Nguyễn Bỉnh Khiêm “Thu ăn măng trúc
đông ăn giá/ Xuân tắm hồ sen hạ tắm ao”, là Lí Bạch, Đỗ Phủ, … không
thể sống thiếu nhiên nhiên… Cốt cách nghệ sĩ, phong thái ung dung, trải
lòng, ngân vang cùng cỏ cây hoa lá là vẻ đẹp của nhân vật trữ tình trong
thơ cổ… Và nay lại tươi xanh trong thơ Bác. Nhật kí trong tù vì thế mang
bóng dáng hồn xưa muôn thuở, ấm áp vô ngần…
4. Cảm hứng đăng cao
Một trong những nét đặc sắc của thơ cổ chính là cảm hứng đăng cao,
lên cao. “Đăng cao, vọng viễn” đã trở thành cái tứ của thơ Đường. Một Đỗ
Phủ với Đăng cao, Thôi Hiệu với Hoàng Hạc Lâu, Lí Bạch với Hoàng Hạc
lâu tống Mạnh Hạo Nhiên chi Quảng Lăng, Trần Tử Ngang với Đăng U
Châu đài ca,… Cảm hứng đăng cao ấy nảy nở trong những trang Nhật kí
trong tù. Dù hành trình đày ải của nhà tù Tưởng Giới Thạch nghiệt ngã Bác
vẫn “ôm trọn non sông mọi kiếp con người” với cái nhìn cao rộng:

Vẻ đẹp cổ điển và hiện đại của tập thơ Nhật kí trong tù

9


Trường THPT Chuyên Quốc Học – Huế

Đi đường mới biết gian lao
Núi cao rồi lại núi cao trập trùng
Núi cao lên đến tận cùng
Thu vào tầm mắt muôn trùng núi non.
Vượt ra khỏi gông cùm chật hẹp, vượt lên mọi đớn đau về thể xác,
tâm hồn Người tìm đến không gian “bát ngát trời mây” thưởng thức, tỏa
sáng cùng vẻ đẹp trời đất:
Núi ấp ôm mây mây ấp núi
Lòng sông gương sáng bụi không mờ
Bồi hồi dạo bước Tây Phong Lĩnh
Trông lại trời Nam nhớ bạn xưa.
Mới ra tù, sức khỏe yếu, Người vẫn nhìn thiên nhiên bằng cái nhìn
thuần khiết từ trên cao.
Nếu như thơ xưa, nhân vật trữ tình càng lên cao càng cảm thấy lẻ loi,
bé nhỏ đén rợn ngợp thì thơ Người càng lên cao lại càng tỏa sáng một niềm
vui, niềm dạt dào bay bổng… Cái muôn trùng nước non đó kết tinh tất cả
vẻ đẹp của đất trời… Đỗ Phủ càng lên cao càng thấy cô đơn, nhận ra sự ốm
đau, bệnh tật, tìm đến chén rượu giải sầu nào có - khối sầu càng chất
nặng… Còn Bác, càng lên cao càng nhận ra vẻ đẹp trời, mây, non, nước,…
là nhìn ngắm “lòng sông gương sáng”, là “muôn trùng nước non”,… Bởi
lẽ dù trong hoàn cảnh nào, tình đời, tình người, tình yêu cuộc sống vẫn cứ
thường trực trong Người. Phảng phất thơ xưa, lấp lánh vẻ đẹp cổ điển
nhưng chất cổ điển trong Nhật kí tỏng tù vẫn có nét riêng. Bởi đó là hồn
thơ của con người chiến sĩ – thi sĩ. Đúng là nói như Hoài Thanh – những

Vẻ đẹp cổ điển và hiện đại của tập thơ Nhật kí trong tù

10

Trường THPT Chuyên Quốc Học – Huế

bài thơ tứ tuyệt của Bác đã làm sống lại truyền thống Đường thi cổ điển của
ngày xưa.

Vẻ đẹp cổ điển và hiện đại của tập thơ Nhật kí trong tù

11


Trường THPT Chuyên Quốc Học – Huế

II. Vẻ đẹp hiện đại của tập thơ Nhật kí trong tù
Lep Tolstoi từng viết rằng “Khi một nhà văn vừa bước vào làng văn,
điều đầu tiên tôi sẽ hỏi là anh ta sẽ mang lại điều gì mới mẻ cho văn
học?”. Câu hỏi của đại văn hào Nga cũng chính là yêu cầu đối với các nhà
văn, nhà thơ - những người nghệ sĩ ngôn từ. Tác phẩm văn học sẽ yểu
mệnh nếu nó chỉ là bước chân vào lối mòn của người đi trước, chỉ mãi
ngụp lặn trong trầm tích những giá trị văn chương thiên cổ. Mỗi tác phẩm
văn học ra đời phải là “một khám phá mới về nội dung và là một phát minh
về hình thức”. Với tập thơ Nhật kí trong tù, dù làm thơ trong tâm thế “vừa
ngâm vừa đợi đến ngày tự do” nhưng Hồ Chí Minh đã thực sự mang lại
nhiều điều mới mẻ cho văn học bằng một thứ vân chữ độc đáo, đó là sự kết
hợp hài hòa giữa yếu tố cổ điển và hiện đại. Nếu như các yếu tố cổ điển
mang đến một màu sắc Đường thi quen thuộc thì những yếu tố hiện đại là
hơi thở cách mạng, là nhịp đập cuộc đời, là đôi cánh nâng tác phẩm vượt
lên tầm thời đại để trường cửu với văn chương dân tộc. Yếu tố hiện đại
giúp nhận diện một khuôn mặt văn chương tiêu biểu, độc đáo trong thời kì
sục sôi ý chí cách mạng bằng việc đan cài nhuần nhuyễn những sự cách tân
nghệ thuật với hồn thời đại, dân tộc. Quy chiếu yếu tố hiện đại vào tập thơ

Nhật kí trong tù là một cách lần tìm về quá khứ để lí giải vì sao hơn nửa thế
kỉ trôi qua, Nhật kí trong tù vẫn vẹn nguyên giá trị giữa sự phong hóa
nghiệt ngã của thời gian và ngày càng thấm sâu vào tâm hồn những độc giả
trẻ.

Vẻ đẹp cổ điển và hiện đại của tập thơ Nhật kí trong tù

12


Trường THPT Chuyên Quốc Học – Huế

1. Hình ảnh
Hình ảnh là một trong những yếu tố quan trọng làm nên giá trị của
một tác phẩm văn chương. Nó thể hiện được tư duy nghệ thuật trong việc
lựa chọn hình ảnh và cấp nghĩa để tạo nên những hình tượng đặc sắc. Có
những hình ảnh đã bước vào hệ thống thi pháp, mang tính tiêu biểu cho
một thời kì, một giai đoạn văn học. Trong thơ ca cổ điển, những hình ảnh
quen thuộc đã được Bác khái quát trong bài thơ “Cảm tưởng đọc thiên gia
thi”:
Thơ xưa thường chuộng thiên nhiên đẹp
Mây, gió, trăng, hoa, tuyết, núi, sông.
Thiên nhiên đẹp với những cảnh sắc vừa hùng vĩ vừa nên thơ là hình
ảnh tiêu biểu của văn học trung đại. Trong thơ Bác, những hình ảnh ấy vẫn
thường xuyên xuất hiện tạo nên một nét cổ điển rất riêng. Thế nhưng cổ
điển không phải là âm hưởng chủ đạo. Thanh âm ấy luôn được hòa cùng
thanh âm hiện đại của những hình ảnh giản dị, đời thường của cuộc sống
cần lao, gian khổ. Chẳng còn những hình ảnh ước lệ, tượng trưng làm
chuẩn mực cho vẻ đẹp con người, thơ Bác tràn về là cuộc sống thường nhật
với những hình ảnh cơm, nước, rau, canh:

Hỏa lò ai cũng có riêng rồi
Nhỏ nhỏ, to to mấy chiếc nồi.
Cơm, nước, rau, canh đun với nấu,
Suốt ngày khói lửa mãi không thôi.
Những hình ảnh trong thơ Bác hiện đại bởi nó phản ánh được bức
tranh hiện thực cuộc sống của một thời đại nhiễu nhương và những bất

Vẻ đẹp cổ điển và hiện đại của tập thơ Nhật kí trong tù

13


Trường THPT Chuyên Quốc Học – Huế

công dưới chế độ nhà tù Tưởng Giới Thạch. Đó là hình ảnh của đứa trẻ thơ
với tiếng khóc vang lên trong đêm tối:
Oa...! Oa...! Oaa...!
Cha sợ sung quân cứu nước nhà;
Nên nỗi thân em vừa nửa tuổi,
Phải theo mẹ đến ở nhà pha.
Hình ảnh tiếng khóc xé đêm chẳng phải được vọng lại từ thơ ca cổ
điển mà là âm thanh của thực tại, của cuộc sống đương thời. Tiếng khóc
dường như mang trọn nỗi đau từ trong vô thức về một tương lai mờ mịt
phải sống trong cảnh thiếu thốn tình thương. Nỗi đau ấy dường như là hệ
lụy của chế độ nhà tù tàn ác và đồi bại – nơi những con người có chức
quyền đang ngày đêm vùi mình vào trong những thú vui riêng mặc con tạo
xoay vần cuộc sống của nhân dân:
Ban trưởng nhà lao chuyên đánh bạc
Giải người cảnh trưởng kiếm ăn quanh
Chong đèn huyện trưởng làm công việc

Trời đất Lai Tân vẫn thái bình.
Không còn những hình ảnh thiên nhiên đẹp, bài thơ Lai tân thuần túy
là những hình ảnh cuộc sống. Không còn hình ảnh của những con người
đạo mạo với cốt cách sánh ngang tầm vũ trụ, bài thơ là hình ảnh của những
bộ mặt xấu xí, dơ bẩn của quan lại địa phương. Hình ảnh con người không
còn được miêu tả qua ước lệ, tượng trưng mà được trần trụi miêu tả chi tiết,
cụ thể qua hành động đánh bạc, hút thuốc viện. Theo từng hình ảnh, xã hội
Lai Tân dần dần được lộ diện theo cách rất riêng.

Vẻ đẹp cổ điển và hiện đại của tập thơ Nhật kí trong tù

14


Trường THPT Chuyên Quốc Học – Huế

Thơ ca cổ điển thường trọng tính thanh nhã. Chính yếu tố này đã
quyết định đến việc lụa chọn hình ảnh của các thi nhân xưa. Thế nhưng
trong thơ Bác, cuộc đời trần trụi hiện ra như nó vốn có với những hình ảnh
cầu tiêu, hố xí - vốn bị xem là thô tục trong văn học cổ:
Lệ thường tù mới đến
Phải nằm cạnh cầu tiêu
Hay:
Năm mươi ba cây số một ngày,
Áo mũ dầm mưa, rách hết giày;
Lại khổ thâu đêm không chỗ ngủ,
Ngồi trên hố xí đợi ngày mai.
Tài năng của Hồ Chí Minh không phải chỉ ở bản lĩnh dám phá vỡ
những chuẩn mực thẩm mĩ cổ điển mà chính là thổi hồn thời đại vào trong
tác phẩm bằng những hình ảnh bình dị đời thường. Một thế giới đương thời

qua đôi mắt người tù Hồ Chí Minh hiện lên chân thực, sinh động, sắc nét.
Những hình ảnh ấy đã mang lại giá trị hiện thực sâu sắc cho tác phẩm, phản
ánh thực trạng nhà tù Tưởng Giới Thach thối nát, xấu xa đang gieo rắc
cuộc sống đau thương lên những kiếp lầm than.
Không chỉ mang những hình ảnh đời thường vào trong tác phẩm mà
cách xử lí những hình ảnh thuộc thi liệu cổ của Hồ Chí Minh cũng mang lại
một tinh thần hiện đại cho tập thơ Nhật kí trong tù. Một lần nữa đọc lại bài
thơ Mộ để thấy rõ được điều đó:
Chim mỏi về rừng tìm chốn ngủ,
Chòm mây trôi nhẹ giữa từng không;

Vẻ đẹp cổ điển và hiện đại của tập thơ Nhật kí trong tù

15


Trường THPT Chuyên Quốc Học – Huế

Hai câu thơ trên nổi bật bằng hai hình ảnh quen thuộc trong thơ ca cổ
mang dấu hiệu nhận biết thời gian là cánh chim và chòm mây. Trong thơ ca
cổ, những hình ảnh ấy thường mặc định với nét nghĩa buồn, bé nhỏ giữa
không gian bao la rộng lớn, gợi sự cô đơn, bơ vơ, lạc lõng của một cái tôi
“đời loạn đi về như hạc độc”:
Chúng điểu cao phi tận
Cô vân độc khứ nhàn.
Trong thơ Bác, cánh chim và chòm mây trong buổi chiều tối vẫn có
những nét mệt mỏi, uể oải sau một ngày dài hoạt động nhưng nó không ảm
đạm sự cô đơn, chán chường. Cánh chim ấy, chòm mấy ấy dù có chậm
chạm trong sự hoạt động của mình nhưng vẫn tìm thấy chốn neo đậu “về
rừng tìm chốn ngủ”, vẫn hòa mình với thời gian đang dần trôi về phía cuối

ngày “trôi nhẹ giữa tầng không”. Hai câu thơ như mở ra một không gian
tâm trạng. Đằng sau cái man mác buồn rất quen thuộc được gợi lên từ hai
hình ảnh ấy là cả khát vọng tự do ẩn kín trong đôi mắt hướng lên bầu trời
xanh của người tù Hồ Chí Minh. Câu thơ hiện đại bởi thoát ra khỏi tính ước
lệ của thơ ca cổ điển, mang vào đó tinh thần thời đại, khát khao sum họp,
khat khao tự do, khát khao chiến đấu.
“Không có tác phẩm văn học nào đẹp hơn tác phẩm do cuộc đời viết
ra” (Andersen). Vì lẽ đó, tác phẩm có giá trị phải vượt lên trên những khuô
mẫu thông thường và mang đậm dấu ấn cuộc đời. Với sự sáng tạo và cách
tân trong sử dụng hình ảnh, Hồ Chí Minh với tập thơ Nhật kí trong tù đã
thực sự là một tác phẩm đẹp dù được viết ra giữa bộn bề, ngổn ngang của
cuộc đời.

Vẻ đẹp cổ điển và hiện đại của tập thơ Nhật kí trong tù

16


Trường THPT Chuyên Quốc Học – Huế

2. Nhân vật trữ tình
Nhân vật trữ tình là hình tượng con người trực tiếp thổ lộ tình cảm,
tâm trạng, suy nghĩ, cảm xúc trong lời ca. Nhân vật trữ tình có khi là tác giả
nhưng cũng có khi là sự hóa thân của thi sĩ vào các đối tượng khác để bộc
lộ tình cảm của mình. Trong tập thơ Nhật kí trong tù, nhân vật trữ tình
chính là hiện thân của tác giả - bức chân dung của một người tù đang trong
hành trình giải lao với khát vọng tự do luôn sục sôi trong tâm hồn. Nhân
vật trữ tình cũng là một yếu tố làm nên vẻ đẹp hiện đại của tập thơ Nhật kí
trong tù.
Trong thơ ca cổ điển, nhân vật trữ tình thường là các nhà Nho. Dù họ

chọn cho mình những con đường khác nhau, có người trung thành với lí
tưởng hành đạo, có người ẩn dật tìm sự thanh nhàn, có người lại tài tử ngất
ngưỡng bông đùa với thế gian nhưng điểm gặp gỡ giữa họ đều xuất thân từ
cửa Khổng sân Trình và chịu ảnh hưởng rất lớn của hệ tư tưởng phong
kiến. Với Hồ Chí Minh – nhân vật trữ tình trong Nhật kí trong tù, dù vẫn có
đó là chí khí nam nhi của con người vũ trụ nhưng con người này hiện đại
hơn. Nhân vật trữ tình ở đây bộc lộ suy nghĩ, tình cảm của mình từ đôi mắt
của một người tù chính trị, một chiến sĩ cách mạng:
"Ngoại cảm" trời Hoa cơn nóng lạnh,
"Nội thương" đất Việt cảnh lầm than;
Ở tù mắc bệnh càng cay đắng,
Đáng khóc mà ta cứ hát tràn!
Trong hoàn cảnh lúc bấy giờ của mình, Bác ý thức được “Đau khổ
chi bằng mất tự do”. Người tù chắt chiu từng cơ hội được hòa với mây trời
để tìm đến một sự thanh thản trong tâm hồn:
Hai giờ ngục mở thông hơi,

Vẻ đẹp cổ điển và hiện đại của tập thơ Nhật kí trong tù

17


Trường THPT Chuyên Quốc Học – Huế

Tù nhân ngẩng mặt ngắm trời tự do;
Tự do tiên khách trên trời,
Biết chăng trong ngục có người khách tiên?
Những câu thơ trên đã giúp người đọc định hình chân dung của nhân
vật trữ tình, một khách tiên giữa chốn tù đày, một chiến sĩ cách mạng đầy
khát vọng tự do, luôn nuôi dưỡng trong lòng nhiệt huyết, tình yêu nước

cháy bỏng. Hoàn cảnh của nhân vật trữ tình đã chi phối đến con mắt quan
sát cảnh vật để thông qua đó bộc lộ trực tiếp những suy nghĩ, tình cảm của
mình. Đó là nỗi bất bình khi sống trong cảnh tù ngục:
Mới đến nhà giam phải nộp tiền;
Lệ thường ít nhất năm mươi nguyên;
Nếu anh không có tiền đem nộp,
Mỗi bước anh đi, một bước phiền
Đó còn là nỗi đau đớn khi ngưỡng vọng về quê hương mà đau đớn
cho cảnh nước nhà và xót xa cho chính bản thân mình:
Lòng nhớ cố quốc cách xa nghìn trùng,
Giấc mộng vấn vương mối sầu mới như vạn mối tơ;
Vô tội mà ở tù đã một nǎm nay,
Già này hoà nước mắt viết thơ tù.
Nhớ nước, thương dân là tình cảm thường xuyên xuất hiện trong thơ
ca cổ, nó gắn liền với những nhà Nho bất đắc chí mang trong mình nỗi sầu
vong quốc. Nếu như các nhân vật trữ tình trong văn học cổ điển chỉ trầm tư
suy nghĩ, dăn vặt trong nỗi đau thì nhân vật trữ tình trong thơ Bác lại
hướng đến việc tìm cách hành động. Đây là điểm khác biệt của thơ cách

Vẻ đẹp cổ điển và hiện đại của tập thơ Nhật kí trong tù

18


Trường THPT Chuyên Quốc Học – Huế

mạng với những áng thơ cổ điển bất hủ. Nhân vật trữ tình đã vượt lên trên
tất cả như bốn câu thơ không đề được ghi ở ngoài bìa tập thơ:
Thân thể ở trong lao,
Tinh thần ở ngoài lao;

Muốn lên sự nghiệp lớn,
Tinh thần càng phải cao.
Ngục tù không giết chết được ý chí của thi nhân, tội ác không đày ải
được tấm lòng nhân đạo cao cả của Bác. Chốn tù đày không giam hãm
được đôi mắt hướng về cuộc sống của Bác:
Cô em xóm núi xay ngô tối
Xay hết lò than đã rực hồng
Chốn tù đày cũng không thể ngăn con người vĩ đại Hồ Chí Minh nhân vật trữ tình nghiêng mình đồng cảm và sẻ chia với nỗi đau của vạn
vật:
Hương hoa bay thấu vào trong ngục
Tố với tù nhân nỗi bất bình.
Qua hình tượng nhân vật trữ tình cũng là sự hiện thân của chính bản
thân mình trong tác phẩm, Hồ Chí Minh đã mang lại một luồng gió mới
cho tập thơ Nhật kí trong tù. Nhân vật trữ tình với những nét mới mẻ, hiện
đại, mang dấu ấn của một thời đại mới: thời kì cách mạng sục sôi kháng
chiến.

Vẻ đẹp cổ điển và hiện đại của tập thơ Nhật kí trong tù

19


Trường THPT Chuyên Quốc Học – Huế

3. Sự vận động của hình tượng thơ
Đặc trưng của tác phẩm văn học là sử dụng ngôn từ nghệ thuật để
xây dựng nên các hình tượng phục vụ cho việc chuyển tải những thông điệp
thẩm mĩ của tác giả. Đặc biệt trong thơ ca, khi tính hàm súc, cô đọng được
đặt lên hàng đầu thì hình tượng nghệ thuật là vô cùng quan trọng. Nó là bí
mật cũng đồng thời là chìa khóa để độc giả lặn tìm vào bề sâu tâm hồn tác

giả. Hình tượng trong thơ không bao giờ đứng yên mà luôn có sự vận động
tương đối mang theo lăng kính chủ quan của thi sĩ. Đối với văn học cổ
điển, sự vận động của hình tượng thơ thường nhẹ nhàng và thống nhất từ
đầu đến cuối tác phẩm. Nhưng trong thơ Bác, do chịu sự chi phối của cảm
hứng sáng tác, hình tượng trong thơ Bác lại luôn vận động theo hướng từ
bóng tối đến ánh sáng, từ đau khổ, bi thương đến yêu đời, lạc quan. Sự vận
động này đã góp phần làm nên một nét phong cách Hồ Chí Minh.
Bài thơ Chiều tối là một minh chứng cụ thể cho sự vận động trong
thơ Bác:
Quyện điểu quy lâm tầm túc thụ
Cô vân mạn mạn độ thiên không
Sơn thôn thiếu nữ ma bao túc
Bao túc ma hoàn lô dĩ hồng.
Bài thơ tứ tuyệt nổi bật với hình ảnh bóng tối và ánh sáng đan cài
vào nhau. Bóng tối được cánh chim về rừng và chòm mây uể oải trôi trên
bầu trời gợi về rồi theo vòng quay của cối xay ngô mà bao trùm lên vạn vật
làm lộ rõ khoảng thời gian chiều tối. Tưởng chừng như với nhan đề bài thơ
như vậy, bước chân mệt mỏi của người tù sẽ chỉ dẫn lối tầm mắt nhân vặt
trữ tình đến bóng tối bao trùm, ấy vậy mà một ánh sáng xuất hiện cuối bài
thơ đã thay đổi tất cả. Ánh sáng của lò than cuối tác phẩm như tranh giành

Vẻ đẹp cổ điển và hiện đại của tập thơ Nhật kí trong tù

20


Trường THPT Chuyên Quốc Học – Huế

cùng bóng tối để biến mình thành dấu hiệu đặc trưng của buổi chiều hôm.
Ánh sáng ấy soi sáng khuôn mặt ửng hồng, hăng say lao động của cô em

xóm núi. Nhưng trên tất cả, ánh sáng của lò than hồng cuối bài thơ đã sưởi
ấm tâm hồn cô đơn và vỗ về nỗi nhớ quê của Bác trên hành trình chuyển
lao. Ánh than hồng ấy cũng làm cho hình tượng bức tranh thiên nhiên có sự
vận động từ bóng tối đến ánh sáng, chưa đựng một tình yêu cuộc sống, một
niềm tin lạc quan vào sự thành công của con đường cách mạng.
Không chỉ một lần lướt qua, sự vận động từ bóng tối đến ánh sáng
xuất hiện với tần suất lớn trong tập thơ Nhật kí trong tù. Bằng khoảng thời
gian rạng đông, bức tranh thiên nhiên và cuộc sống chuyển dời từ bóng tối
đến ánh sáng rực rỡ. Nó như khơi nguồn cho một niềm cảm hứng, say mê,
yêu đời và lạc quan bất tận:
Đầu non sớm sớm vầng đương mở
Khắp núi nơi nơi rực ánh hồng.
Hay:
Trong ngục giờ đây còn tối mịt
Ánh hồng trước mặt đã bừng soi.
Sự vận động hình tượng thơ không chỉ thuần túy ở bức tranh thiên
nhiên và cuộc sống mà còn trong chính tâm hồn của con người. Nếu như
hiện thực cuộc sống phủ một màn đen mệt mỏi, cô đơn lên tâm trạng của
con người thì chính con người lại tự xóa đi màn đêm ấy bằng một tình cảm
nồng nàn, chan chứa tin yêu:
Đông phương bạch sắc dĩ thành hồng
U ám tàn dư tảo nhất không
Noãn khí bao la toàn vũ trụ

Vẻ đẹp cổ điển và hiện đại của tập thơ Nhật kí trong tù

21


Trường THPT Chuyên Quốc Học – Huế

Hành nhân thi hứng hốt gia nồng.
Bác viết bài thơ này khi vừa trải qua hàng giờ liền chuyển lao trong
đêm lạnh. Ánh sáng của một buổi rạng đông rực rỡ đã thấm vào tâm hồn
thi sĩ – tù nhân tạo nên hiệu ứng chính là sự vận động của thi hứng “hành
nhân thi hứng hốt gia nồng”. Hứng làm thơ có từ trước nay lại thêm nồng,
lai láng, dào dạt. Thi hứng ở đây không chỉ bó hẹp ở nghĩa hồn thơ mà còn
là nhiệt tình cách mạng rực lửa chiến đấu, tinh thần lạc quan cách mạng
sáng ngời của một chiến sĩ cách mạng tay nắm vững chân lí, mắt nhìn thấu
tương lai. Bài thơ trên cũng đã cho thấy rõ sự vận động của hình tượng thơ
trong tập Nhật kí trong tù, luôn nhất quán theo hướng đi lên phía trước,
ngày càng da diết, nồng đượm. Đây cũng là sự vận động từ bóng tối đến
ánh sáng trong tâm tưởng, thể hiện ý chí lạc quan, niềm tin vào tương lai
tươi sáng đang ở phía trước.
Sự vận động của hình tượng thơ theo hướng lạc quan, tích cực là vẻ
đẹp hiện đại trong thơ Hồ Chí Minh, đặc biệt trong tập thơ Nhật kí trong tù.
Nó cho thấy một nhãn quan cuộc đời mới đầy rưc rỡ khí thế, nhiệt huyết.
Sự vận động ấy cũng đã phần nào tạo nên phong cách thơ Hồ Chí Minh.

Vẻ đẹp cổ điển và hiện đại của tập thơ Nhật kí trong tù

22


Trường THPT Chuyên Quốc Học – Huế

4. Con người là chủ thể của cuộc đời
Con người luôn là đối tượng trung tâm của các tác phẩm văn học. Ở
mỗi thời kì, với thi pháp khác nhau, mỗi người nghệ sĩ sẽ cắt nghĩa con
người bằng những quan niệm nghệ thuật. Nếu như trong văn học trung đại,

vẻ đẹp của con người luôn được soi chiếu qua thủ pháp ước lệ tượng trưng,
lấy thiên nhiên làm chuẩn mực để nổi bật lên vẻ đẹp con người. Đọc
Truyện Kiều, ai cũng nhận ra Kiều đẹp nhưng “làn thu thủy nét xuân sơn/
Hoa ghen thua thắm liễu hờn kém xanh” ấy lại gợi lên những nàng Kiều
khác nhau trong tưởng tượng của mỗi người. Với vai trò quan trọng là
chuẩn mực định hình cho cái đẹp, thiên nhiên luôn được đặt trong thế song
hành với con người ở vị trí trung tâm của tư tưởng thẩm mĩ. Đến với Nhật
kí trong tù, thiên nhiên vẫn luôn song hành với con người nhưng đã khiêm
nhường lui bước về phía sau để tôn con người vào vị trí trung tâm của bức
tranh.
Bài thơ Chiều tối mở đầu bằng hai câu miêu tả thiên nhiên:
Quyện điểu quy lâm tầm túc thụ
Cô vân mạn mạn độ thiên không
Nếu như đây là một bài thơ của văn học cổ điển thì những câu thơ
tiếp theo, tác giả vẫn tập trung vào bức tranh miêu tả thiên nhiên và lồng
vào đó là cả bức tranh tâm cảnh của con người. Nhưng Nhật kí trong tù đã
đi ra ngoài những quy tắc cổ điển ấy. Những câu thơ sau, ánh nhìn của thi
sĩ hướng vào bức tranh cuộc sống, vào hình ảnh người lao động:
Sơn thôn thiếu nữ ma bao túc
Bao túc ma hoàn lô dĩ hồng
Hình ảnh sơn thôn thiếu nữ khỏe mạnh, vui tươi, hăng say lao động
trong nhịp quay đều đặn của “ma bao túc – bao túc ma hoàn” chính là

Vẻ đẹp cổ điển và hiện đại của tập thơ Nhật kí trong tù

23


Trường THPT Chuyên Quốc Học – Huế

trung tâm của bài thơ. Những câu thơ thiên nhiên trước chỉ làm hậu cảnh để
bật lên vẻ đẹp của con người và cuộc sống. Qua đó thể hiện được tấm lòng
của nhân vât trữ tình, luôn tìm đến hơi ấm cuộc đời, quên đi vât vả mệt
nhọc của bản thân để đồng cảm với vạn vật. Con người là chủ thể cuộc đời
là vẻ đẹp hiện đại của bài thơ bởi nó chứa đựng yếu tố thời đại cách mạng
với nhiệm vụ giải phóng con người, mang lại cho họ một cuộc sống mới tự
do, yên bình và hạnh phúc hơn.
Trong thơ ca cổ điển, vì thiên nhiên là trung tâm của bức tranh nên
bao giờ giữa thiên nhiên và tâm trạng con người cũng là sự tương đồng
tuyệt đối. Nhưng trong Nhật kí trong tù, khi con người là chủ thể, họ tự
phóng tầm mắt cảm nhận thiên nhiên nên có những khoảnh khắc không
như thơ cổ điển “người buồn cảnh có vui đâu bao giờ”. Giờ đây con người
tự đứng ở vị thế của mình mà soi chiếu thiên nhiên bằng những cảm xúc và
sự cảm nhận cá nhân:
Ngục trung cựu phạm nghênh tân phạm
Thiên thượng tình vân trục vũ vân
Tình vũ phù vân phi khứ liễu
Ngục trung lưu trú tự do nhân
Thiên nhiên và con người không còn nằm trong một trường thống
nhất. Nếu như mây xô đuổi nhau để đi tìm tự do thì người lại đón rước
nhau để vào ngục tối. Cách dùng từ “nghênh” và “trục” rất đắc địa, nói ít
nhưng gợi lên rất nhiều sự đối lập giữa các sự vật. Sự oái ăm ấy là căn
nguyên để thi sĩ bật ra một lời phản kháng: tự do là luật của thiên nhiên thì
tại sao con người sinh ra trong tự do, con người chiến sĩ cách mạng đấu
tranh cho tự do lại có thể bị tù, bị tội? Bài thơ là sự chủ động đầy tính hiện

Vẻ đẹp cổ điển và hiện đại của tập thơ Nhật kí trong tù

24

Trường THPT Chuyên Quốc Học – Huế

đại khi đặt con người làm trung tâm và quy chiếu mọi sự vật để lí giải cho
những suy nghĩ, tình cảm của con người.
Như vậy, quá trình xoay trục trung tâm ở nội dung thể hiện, đưa con
người vào làm chủ cuộc sống, cuộc đời là nét mới mẻ, hiện đại trong sáng
tác nghệ thuật của Hồ Chí Minh. Qua mỗi bài thơ, với hình ảnh con người
sáng bừng trên trang sách đã khẳng định được nhân sinh quan và quan
điểm nghệ thuật của Hồ Chí Minh về con người. Đó là lí tưởng, là niềm tin,
là động lực để Bác bước đi với con đường cách mạng chông gai đã chọn.
5. Chất thép – Cảm hứng mới đậm dấu ấn cách mạng
Vẻ đẹp hiện đại nổi bật nhất của tập thơ Nhật kí trong tù chính là
tinh thần thép được Bác khẳng định trong bài cảm tưởng đọc thiên gia thi:
Thơ xưa thường chuộng thiên nhiên đẹp
Mây, gió, trăng, hoa, tuyết, núi, sông
Nay ở trong thơ nên có thép
Nhà thơ cũng phải biết xung phong.
Bác đề xuất một khái niệm tinh thần của thời đại mới chính là chất
thép. Nhưng đúng như Hoài Thanh nói, phải hiểu chất thép trong thơ Bác
một cách linh hoạt thì mới đúng tinh thần của Người. Chất thép mà Bác nói
đến không phải là những tiếng hô xung phong ra trận quyết liệt, không phải
là sự lên gân mạnh bạo. Chất thép ở đây là thép trong tinh thần và ý chí.
Bởi với hoàn cảnh lịch sử của nước ta lúc bấy giờ, khi văn học nghệ thuật
cũng là mặt trận và anh chị em nghệ sĩ là chiến sĩ trên mặt trận ấy thì chất
thép là điều không thể thiếu. Chất thép biến những bài thơ trong Nhật kí
trong tù không chỉ đơn thuần là những tâm trạng, suy tư của một người tù
mà trở thành phương tiện hành động, phương tiện tiến lên đúng như lời của
Maiacopxki “Tôi muốn người ta đặt ngang ngòi bút với lưỡi lê”.

Vẻ đẹp cổ điển và hiện đại của tập thơ Nhật kí trong tù

25