Nghiên cứu xác lập cơ sở khoa học đánh giá tính dễ bị tổn thương do lũ lụt lưu vực sông Vu Gia Thu Bồn phục vụ quy hoạch phòng chống thiên tai
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (5.21 MB, 183 trang )
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC TỰ NHIÊN
CẤN THU VĂN
NGHIÊN CỨU XÁC LẬP CƠ SỞ KHOA HỌC ĐÁNH GIÁ
TÍNH DỄ BỊ TỔN THƯƠNG DO LŨ LỤT LƯU VỰC SÔNG
VU GIA - THU BỒN PHỤC VỤ QUY HOẠCH PHÒNG
CHỐNG THIÊN TAI
LUẬN ÁN TIẾN SĨ THỦY VĂN HỌC
Hà Nội- 2015
1
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC TỰ NHIÊN
CẤN THU VĂN
NGHIÊN CỨU XÁC LẬP CƠ SỞ KHOA HỌC ĐÁNH GIÁ
TÍNH DỄ BỊ TỔN THƯƠNG DO LŨ LỤT LƯU VỰC SÔNG
VU GIA - THU BỒN PHỤC VỤ QUY HOẠCH PHÒNG
CHỐNG THIÊN TAI
Chuyên ngành:
Thủy văn học
Mã số chuyên ngành: 62.44.02.24
LUẬN ÁN TIẾN SĨ THỦY VĂN HỌC
NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC
PGS.TS. Nguyễn Thanh Sơn
Hà Nội – 2015
2
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi.
Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực và chưa từng được ai công
bố trong bất kỳ công trình nào khác.
Cấn Thu Văn
3
LỜI CẢM ƠN
Luận án đã được hoàn thành tại trường Đại học Khoa học Tự nhiên, Đại học
Quốc gia Hà Nội từ 12/2011 đến 12/2014.
Để luận án được hoàn thành đúng thời gian khóa học (03 năm) và đạt được kết
quả như mong muốn, nghiên cứu sinh (NCS) gửi lời cảm ơn chân thành nhất đến:
Trường Đại học Khoa học Tự nhiên, ĐHQGHN, Khoa Khí tượng, Thủy văn và Hải
dương học là cơ sở đào tạo đã tạo điều kiện tốt nhất cho NCS học tập, trao đổi và
lĩnh hội kiến thức. Đặc biệt NCS trân trọng cảm ơn đến hội đồng khoa học và đào
tạo khoa Khí tượng, Thủy văn và Hải dương học đã theo sát và góp ý rất nhiều để
các nội dung của luận án được thực hiện tốt nhất.
Do cơ sở đào tạo ở xa cơ quan công tác, NCS đã được lãnh đạo Trường Đại
học Tài nguyên và Môi trường TP. Hồ Chí Minh và khoa Khí tượng-Thủy văn đã
tạo mọi điều kiện về thời gian cũng như kinh phí để NCS thực hiện luận án tốt nhất.
Nhân đây, NCS trân trọng cảm ơn đến ban giám hiệu, các Thầy, cô đồng nghiệp đã
giúp đỡ trong suốt thời gian qua.
Khối lượng số liệu được thực hiện trong luận án là rất lớn, đặc biệt là số liệu
điều tra xã hội học, NCS được sử dụng từ đề tài cấp nhà nước mã số BDKH-19
thuộc “Chương trình Khoa học công nghệ phục vụ chương trình mục tiêu Quốc gia
ứng phó biến đổi khí hậu”. NCS chân thành cảm ơn: Chương trình, Chủ nhiệm đề
tài và các thành viên tham gia đề tài đã hỗ trợ về số liệu, kỹ thuật cũng như những ý
kiến quý báu đề luận án được hoàn thành có chất lượng.
Nhân đây tác giả luận án tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến thầy Nguyễn Thanh Sơn,
người hướng dẫn khoa học đã luôn sát sao, động viên và giúp đỡ NCS trong sốt thời
gian thực hiện luận án.
Gia đình luôn là chỗ dựa tinh thần, là nguồn động viên, là động lực cho NCS
trong suốt 03 năm qua, NCS trân trọng cảm ơn.
Đồng thời NCS cảm ơn các nhà khoa học, bạn bè, đồng nghiệp đã tận tình góp
ý, chỉ bảo và hỗ trợ về vật chất và tinh thần để hoàn thành luận án này.
4
MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN
LỜI CẢM ƠN
MỤC LỤC 1
DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT...................................................................................4
DANH MỤC BẢNG BIỂU ........................................................................................5
DANH MỤC HÌNH VẼ ..............................................................................................7
MỞ ĐẦU 9
Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ĐÁNH GIÁ TÍNH DỄ BỊ
TỔN THƯƠNG DO LŨ LỤT ...............................................................16
1.1 NGHIÊN CỨU VỀ LŨ LỤT ..............................................................................16
1.2 NGHIÊN CỨU TÍNH DỄ BỊ TỔN THƯƠNG DO LŨ LỤT ............................18
1.2.1 Khái niệm và định nghĩa........................................................................18
1.2.2 Tổng quan nghiên cứu tính dễ bị tổn thương trong và ngoài nước .......27
1.2.2.1 Nghiên cứu trên thế giới ...................................................................27
1.2.2.2 Nghiên cứu trong nước .....................................................................30
1.2.3 Những vấn đề tồn tại và định hướng nghiên cứu ..................................34
Chương 2 NGHIÊN CỨU XÁC LẬP CƠ SỞ KHOA HỌC ĐÁNH GIÁ TÍNH DỄ
BỊ TỔN THƯƠNG DO LŨ LỤT ..........................................................36
2.1 CƠ SỞ LÝ THUYẾT ĐÁNH GIÁ TÍNH DỄ BỊ TỔN THƯƠNG DO LŨ LỤT .
............................................................................................................................36
2.2 XÂY DỰNG PHƯƠNG PHÁP XÁC ĐỊNH TÍNH DỄ BỊ TỔN THƯƠNG ....40
2.2.1 Phương pháp điều tra xã hội học ...........................................................40
2.2.2 Phương pháp tích hợp bản đồ ................................................................41
2.2.3 Phương pháp tính chỉ số ........................................................................43
Chương 3 ĐÁNH GIÁ TÍNH DỄ BỊ TỔN THƯƠNG DO LŨ LỤT TRÊN LƯU
VỰC SÔNG VU GIA – THU BỒN ......................................................61
3.1 ĐIỀU KIỆN ĐỊA LÝ TỰ NHIÊN VÀ KINH TẾ XÃ HỘI ...............................61
3.1.1 Điều kiện địa lý tự nhiên .......................................................................61
1
3.1.1.1 Vị trí địa lý ........................................................................................61
3.1.1.2 Địa hình – Địa mạo ...........................................................................62
3.1.1.3 Địa chất - Thổ nhưỡng ......................................................................63
3.1.1.4 Thảm phủ thực vật .............................................................................64
3.1.1.5 Khí hậu ..............................................................................................65
3.1.1.6 Thủy văn ............................................................................................66
3.1.2 Tình hình mưa lũ trên lưu vực sông Vu Gia - Thu Bồn ........................70
3.1.2.1 Mưa ...................................................................................................70
3.1.2.2 Lũ lụt .................................................................................................70
3.1.2.3 Một số trận lũ lớn trên lưu vực sông Vu Gia - Thu Bồn ...................73
3.1.3 Điều kiện kinh tế - xã hội ......................................................................76
3.1.3.1 Dân cư và dân tộc .............................................................................76
3.1.3.2 Cơ cấu kinh tế trên lưu vực ...............................................................77
3.1.3.3 Giáo dục, y tế, văn hóa .....................................................................79
3.1.4 Tình hình thiệt hại do lũ và các biện pháp phòng chống lũ ..................81
3.1.4.1 Tình hình thiệt hại do lũ (các trận lũ lớn) ........................................81
3.1.4.2 Hiện trạng các biện pháp phòng chống ............................................82
3.2 THIẾT LẬP BỘ TIÊU CHÍ ...............................................................................85
3.2.1 Các nguồn số liệu ..................................................................................85
3.2.2 Điều tra xã hội học ................................................................................87
3.2.3 Xác lập bộ tiêu chí .................................................................................88
3.2.3.1 Xây dựng, thu thập và xử lý phiếu điều tra .......................................88
3.2.3.2 Thiết lập tiêu chí nguy cơ lũ lụt ........................................................91
3.2.3.3 Thiết lập tiêu chí độ phơi nhiễm .......................................................98
3.2.3.4 Thiết lập tiêu chí tính nhạy .............................................................103
3.2.3.5 Thiết lập tiêu chí khả năng chống chịu ...........................................105
3.3. TÍNH TOÁN BỘ CHỈ SỐ DỄ BỊ TỔN THƯƠNG .........................................106
3.3.1 Chuẩn hóa dữ liệu ................................................................................106
3.3.2 Xác định bộ chỉ số ...............................................................................107
3.3.2.1 Tính chỉ số dễ bị tổn thương sử dụng phương pháp trọng số AHP 108
2
3.3.2.2 Tính chỉ số dễ bị tổn thương sử dụng phương pháp trọng số IyengarSudarshan ....................................................................................................111
3.3.2.3 Tính chỉ số dễ bị tổn thương sử dụng kết hợp hai phương pháp trọng
số AHP và Iyengar-Sudarshan ....................................................................113
3.3.2.4 Kiểm định bộ chỉ số .........................................................................114
3.4 ĐÁNH GIÁ TÍNH DỄ BỊ TỔN THƯƠNG .....................................................116
3.4.1 Xây dựng bản đồ tính dễ bị tổn thương ...............................................116
3.4.2 Đánh giá tính dễ bị tổn thương ............................................................120
3.4.3 Quy hoạch phòng chống giảm nhẹ thiên tai lũ lụt trên lưu vực sông Vu
Gia - Thu Bồn theo chỉ số dễ bị tổn thương ....................................................133
KẾT LUẬN – KIẾN NGHỊ ....................................................................................138
DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ .................................141
LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ...............................................................................141
TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................................142
PHỤ LỤC .............................................................................................................153
3
DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT
Stt
Ký hiệu
Ý nghĩa
1
ADRC
Trung tâm giảm nhẹ thiên tai Châu Á
2
AHP
Phân tích hệ thống phân cấp
3
ATNĐ
Áp thấp nhiệt đới
4
BĐKH
Biến đổi khí hậu
5
CI
Chỉ số nhất quán
6
CN-DV
Công nghiệp-Dịch vụ
7
CR
Tỷ lệ nhất quán
8
CZMS
Nhóm quản lý vùng ven biển
9
ĐHQGHN Đại học Quốc gia Hà Nội
10
GDP
Tổng sản phẩm nội địa
11
GIS
Hệ thông tin địa lý
12
GRDP
Tổng sản phẩm trên địa bàn tỉnh
13
HTNĐ
Hội tụ nhiệt đới
14
IPCC
Ủy ban liên chính phủ về biến đổi khí hậu
15
KKL
Không khí lạnh
16
NLTS
Nông, lâm, thủy sản
17
RI
Chỉ số không thống nhất ngẫu nhiên
18
THCS
Trường Trung học cơ sở
19
THPT
Trường Phổ thông trung học
20
TW
Trung ương
21
UNDHA
Tổ chức nhân đạo Liên hợp quốc
22
UNESCO- Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hiệp quốc IHE
Viện giáo dục Tài nguyên nước
4
DANH MỤC BẢNG BIỂU
Bảng 1.1: Tổng hợp các định nghĩa về tính dễ bị tổn thương ...................................22
Bảng 2.1: Danh mục bộ tiêu chí được sử dụng để đánh giá tính dễ bị tổn thương do
lũ lụt trên lưu vực sông Vu Gia - Thu Bồn............................................46
Bảng 2.2: Bảng xếp hạng các mức độ so sánh giữa các phần tử ..............................54
Bảng 2.3: Bảng chỉ số ngẫu nhiên RI ........................................................................57
Bảng 3.1: Trung bình lượng mưa năm các trạm trên lưu vực sông Vu Gia - Thu Bồn
...............................................................................................................65
Bảng 3.2: Danh mục nhánh chính thuộc lưu vực sông Vu Gia - Thu Bồn ...............68
Bảng 3.4: Qmax một số năm gần đây trên lưu vực sông Vu Gia - Thu Bồn ............71
Bảng 3.5: Tần suất lưu lượng đỉnh lũ lớn nhất trên lưu vực sông Vu Gia - Thu Bồn*
...............................................................................................................71
Bảng 3.6: Đỉnh lũ lớn nhất đã quan trắc trên lưu vực sông Vu Gia - Thu Bồn* ......71
Bảng 3.7: Mức độ ngập lụt năm 1999 vùng hạ du lưu vực sông Vu Gia - Thu Bồn 73
Bảng 3.8: Danh mục các Văn bản pháp luật phục vụ công tác phòng chống và giảm
nhẹ thiên ................................................................................................83
Bảng 3.9: Phân chia các tiểu lưu vực trên lưu vực sông Vu Gia-Thu Bồn ...............92
Bảng 3.10: Kết quả hiệu chỉnh và kiểm định mô hình MIKE-FLOOD trên lưu vực
sông Vu Gia - Thu Bồn .........................................................................96
Bảng 3.11: Minh họa giá trị đặc trưng ngập lụt trên lưu vực sông Vu Gia- Thu Bồn
...............................................................................................................97
Bảng 3.12: Các loại đất và diện tích thuộc tỉnh Quảng Nam và thành phố Đà Nẵng
...............................................................................................................98
Bảng 3.13: Phân nhóm các loại đất trên lưu vực sông Vu Gia - Thu Bồn..............100
Bảng 3.14: Giá trị khả năng bị tổn thương trên lưu vực sông Vu Gia - Thu Bồn ..101
Bảng 3.15: Minh họa giá trị sử dụng đất của các nút tính toán ..............................102
Bảng 3.16: Minh họa giá trị các biến thuộc thành phần nhân khẩu của Hội An ....104
Bảng 3.17: Minh họa giá trị các biến thuộc thành phần sinh kế của Hội An ..........104
Bảng 3.18: Minh họa giá trị các biến thuộc thành phần cơ sở hạ tầng và môi trường
của Hội An ...........................................................................................104
5
Bảng 3.19: Minh họa giá trị các biến thuộc thành phần điều kiện chống lũ của thành
phố Hội An ..........................................................................................105
Bảng 3.20: Minh họa giá trị các biến thuộc thành phần kinh nghiệm chống lũ, sự hỗ
trợ và khả năng tự phục hồi của thành phố Hội An ............................105
Bảng 3.21: Minh họa giá trị biến đã được chuẩn hóa thuộc tiêu chí nguy cơ lũ lụt và
độ phơi nhiễm một số điểm thuộc thị trấn Ái Nghĩa ...........................106
Bảng 3.22: Minh họa giá trị chuẩn hóa các biến thuộc thành phần nhân khẩu, tiêu
chí tính nhạy ở Hội An ........................................................................106
Bảng 3.23: Minh họa giá trị chuẩn hóa các biến thuộc thành phần kinh nghiệm
chống lũ và sự hỗ trợ từ bên ngoài, tiêu chí khả năng chống chịu ở Hội
An ........................................................................................................107
Bảng 3.24: Minh họa các xã tương đồng của thành phố Hội An ............................107
Bảng 3.25: Ma trận so sánh cặp giữa 3 biến đặc trưng lũ .......................................108
Bảng 3.26: Giá trị trọng số của các biến, các thành phần tính theo phương pháp
AHP .....................................................................................................109
Bảng 3.27: Kết quả tính giá trị các tiêu chí và chỉ số dễ bị tổn thương theo phương
pháp tính trọng số AHP - minh họa huyện Đại Lộc tỉnh Quảng Nam 110
Bảng 3.28: Giá trị trọng số của các thành phần, tiêu chí tính tính theo phương pháp
Iyengar-Sudarshan ...............................................................................111
Bảng 3.29: Kết quả tính giá trị các tiêu chí và chỉ số dễ bị tổn thương theo phương
pháp tính trọng số Iyengar-Sudarshan- minh họa huyện Đại Lộc tỉnh
Quảng Nam ..........................................................................................113
Bảng 3.30: Kết quả minh họa tính giá trị các tiêu chí và chỉ số dễ bị tổn thương kết
hợp 2 phương pháp tính trọng số AHP và Iyengar-Sudarshan ...........114
Bảng 3.31: Bảng phân cấp mức độ dễ bị tổn thương do lũ lụt lưu vực sông Vu Gia Thu Bồn ...............................................................................................119
Bảng 3.32: Tổng hợp chỉ số dễ bị tổn thương trên lưu vực sông Vu Gia - Thu Bồn
.............................................................................................................120
6
DANH MỤC HÌNH VẼ
Hình 1.1: Các thành phần rủi ro theo ADRC ............................................................20
Hình 2.1: Hình ảnh minh họa phương pháp tích hợp bản đồ theo sơ đồ khối đánh giá
tính dễ bị tổn thương lũ lụt ....................................................................42
Hình 2.2: Sơ đồ khối phương pháp chỉ số đánh giá tính dễ bị tổn thương do lũ lụt .43
Hình 2.3: Sơ đồ khối các bước thực hiện thuật toán AHP .......................................56
Hình 3.1. Lưu vực sông Vu Gia - Thu Bồn ..............................................................61
Hình 3.2. Bản đồ địa hình lưu vực sông Vu Gia - Thu Bồn .....................................63
Hình 3.3: Mạng lưới sông suối lưu vực sông Vu Gia - Thu Bồn..............................67
Hình 3.4: Bản đồ các hồ chứa thủy điện trên lưu vực sông Vu Gia - Thu Bồn ........69
Hình 3.5: Sơ đồ minh họa mạng mô phỏng 1 chiều hệ thống sông Vu Gia-Thu Bồn
...............................................................................................................93
Hình 3.6: Sơ đồ mạng hệ thống sông Vu Gia-Thu Bồn trong MIKE11 ...................93
Hình 3.7: Sơ đồ kết nối mô hình 1-2 chiều trong MIKE FLOOD ............................95
Hình 3.8: Đường quá trình mực nước tính toán và thực đo tại Ái Nghĩa và Câu Lâu
trận lũ 5 - 10/XI/2011 ............................................................................96
Hình 3.9: Đường quá trình mực nước tính toán và thực đo tại Ái Nghĩa và Câu Lâu
trận lũ 28/IX - 4/X/2009 ........................................................................96
Hình 3.10: Kết quả mô phỏng lũ X/2009 lưu vực sông Vu Gia - Thu Bồn ..............97
Hình 3.11: Bản đồ hiện trạng sử dụng đất năm 2010 thành phố Đà Nẵng ...............99
Hình 3.12: Bản đồ hiện trạng sử dụng đất năm 2010 tỉnh Quảng Nam ..................100
Hình 3.13: Bản đồ phân nhóm sử dụng đất lưu vực sông Vu Gia - Thu Bồn.........102
Hình 3.14: Tương quan giữa chỉ số dễ bị tổn thương-tính trọng số theo IyengarSudarshan với thiệt hại thực tế ở một số xã trên lưu vực sông Vu Gia Thu Bồn ...............................................................................................115
Hình 3.15: Tương quan giữa chỉ số dễ bị tổn thương-tính trọng số theo AHP với
thiệt hại thực tế ở một số xã trên lưu vực sông Vu Gia - Thu Bồn .....115
Hình 3.16: Tương quan giữa chỉ số dễ bị tổn thương-tính trọng số kết hợp AHP và
Iyengar-Sudarshan với thiệt hại thực tế ở một số xã trên lưu vực Vu
Gia–Thu Bồn .......................................................................................116
7
Hình 3.17: Bản đồ chỉ số nguy cơ lũ lụt ..................................................................117
Hình 3.18: Bản đồ chỉ số độ phơi nhiễm .................................................................117
Hình 3.19: Bản đồ chỉ số tính nhạy .........................................................................118
Hình 3.20: Bản đồ chỉ số khả năng chống chịu ......................................................118
Hình 3.21: Bản đồ mức độ dễ bị tổn thương lũ lụt lưu vực sông Vu Gia-Thu Bồn
.............................................................................................................119
Hình 3.22: Biểu đồ phân bố mức độ dễ bị tổn thương theo xã ...............................120
Hình 3.23: Bộ (5) bản đồ tính dễ bị tổn thương các tiểu lưu vực (VG-1, VG-2, VG3) nhánh Vu Gia trên lưu vực sông Vu Gia - Thu Bồn .......................124
Hình 3.24: Bộ (5) bản đồ tính dễ bị tổn thương lũ lụt trên tiểu lưu vực VG-4 .......127
Hình 3.25: Bộ (5) bản đồ tính dễ bị tổn thương vùng thượng lưu nhánh Thu Bồn 130
Hình 3.26: Bộ (5) bản đồ tính dễ bị tổn thương thuộc tiểu lưu vực TB-3 ..............133
8
MỞ ĐẦU
GIỚI THIỆU CHUNG
Từ xưa nền văn minh Trung Quốc cổ đã lưu truyền câu chuyện đại hồng thủy
và công lao trị thủy của vua Đại Vũ như là một chứng tích về tai họa lũ lụt đối với
cư dân và các biện pháp phòng chống tác hại của lũ lụt. Ở nước ta vấn đề trị thủy và
phòng chống lũ lụt được thể hiện sâu sắc qua truyền thuyết Sơn Tinh – Thủy Tinh
thời Hùng Vương dựng nước. Như vậy, việc đối phó và phòng chống lũ lụt từ thuở
khai thiên lập quốc cho đến ngày nay vẫn còn mang tính thời sự và ý nghĩa thực
tiễn. Gần đây, biến đổi khí hậu toàn cầu càng làm tăng lên các loại tai biến – về số
lượng, quy mô và tần suất, trong đó có lũ lụt, việc nghiên cứu, phòng chống thiên
tai được đặt ra cấp bách. Những tác động của thiên tai nói chung và lũ lụt nói riêng
đến môi trường tự nhiên cũng như kinh tế xã hội là rất lớn và hệ lụy của nó là môi
trường tự nhiên và đời sống nhân loại ngày càng trở nên dễ bị tổn thương hơn. Sự
khốc liệt và thiệt hại mà thiên tai lũ lụt gây ra trong thời gian gần đây ngoài yếu tố
tự nhiên còn có sự “góp sức” không nhỏ do hoạt động sống của con người. Trong
bất kỳ một xã hội đang phát triển nào đều gặp phải vấn đề về sự dân số tăng nhanh,
quá trình đô thị hóa không đồng bộ, du canh-du cư, vv… làm cho xã hội càng trở
nên dễ bị tổn thương hơn trước mỗi hiện tượng thiên tai lũ lụt.
Trong những năm gần đây, khái niệm dễ bị tổn thương đã được nhiều nhà
khoa học đề cập và phát triển trong các lĩnh vực quy hoạch, quản lý và giảm nhẹ
thiên tai lũ lụt. Đánh giá tính dễ bị tổn thương được coi như là một hệ thống nhằm
phân tích các tai biến rủi ro nội, ngoại sinh của hệ thống. Điều này không ngoài mục
đích tìm cách tăng khả năng phục hồi của xã hội thông qua việc tìm biện pháp tăng
khả năng chống chịu của những thành phần dễ bị tổn thương [38, 51].
Các nhà nghiên cứu theo hướng khoa học tự nhiên như: Kron [92], D.M.
Simpson, M. Katirai [72] , A.Feteke [76] và Catherine J. L [66] quan niệm rằng tính
9
dễ bị tổn thương được xác định như là mức độ tổn thất khả năng trong các thành
phần rủi ro, là hậu quả tất yếu của hiện tượng thiên tai xảy ra theo không gian và
thời gian. Hướng nghiên cứu thường chú trọng đến sự tiếp xúc với tai biến, điều
kiện phân bố tai biến, tính khu vực tai biến, mức độ thiệt hại và từ đó phân tích các
đặc trưng tác động của hiện tượng.
Theo hướng khoa học xã hội, Cutter [69] đã cho rằng không có định nghĩa duy
nhất của tính dễ bị tổn thương. Hướng tiếp cận khoa học xã hội không chỉ xem xét
khả năng đối phó với tai biến thiên nhiên mà còn xem xét các cá thể bị tác động
trong điều kiện xã hội nhất định. Những nghiên cứu tiêu biểu trong [64, 113, 116]
thường chú trọng đến các tổn thương xã hội nhằm đối phó với các tác động xấu
trong cộng đồng dân cư bao gồm cả khả năng chống chịu và khả năng tự phục hồi
tai biến.
Có nhiều cách giảm thiểu tác hại do lũ lụt như các biện pháp công trình (đập
phòng lũ, đê ngăn lũ, vv...) và các biện pháp phi công trình (nâng cao nhận thức
phòng lũ cho người dân, tăng cường khả năng quản lý trong thích ứng quy hoạch,
vv...). Vấn đề đặt ra là lựa chọn biện pháp nào cho phù hợp với điều kiện tự nhiên,
kinh tế, xã hội của từng địa phương nhằm giảm thiểu và quản lý lũ lụt một cách hiệu
quả. Nghiên cứu, đánh giá tính dễ bị tổn thương lũ lụt cho các tiểu lưu vực trong lưu
vực sẽ giúp cho việc quy hoạch phòng chống lũ một cách có hiệu quả. Câu hỏi là
nên sử dụng và xem xét các thành phần nào để phù hợp với điều kiện tự nhiên và
kinh tế xã hội, đồng thời xây dựng được cơ sở khoa học phương pháp tính dễ bị tổn
thương đảm bảo độ tin cậy.
0.1 TÍNH CẤP THIẾT
Tai biến thiên nhiên nói chung và lũ lụt nói riêng đã, đang và sẽ gây ra nhiều
thiệt hại. Đánh giá những hậu quả do lũ lụt gây ra, trong các báo cáo của các tổ
chức liên quan, thường chỉ tập trung thống kê thiệt hại về người và của, là những
thiệt hại hữu hình. Trong khi đó, di chứng của thiên tai, lũ lụt còn có những thiệt hại
không thể ngay lập tức nhận ra như tình trạng bệnh dịch và sức khỏe người dân, ô
nhiễm môi trường, sinh kế cộng đồng vv… cần được nghiêm túc đánh giá khi bàn
10
về sự tổn thương do lũ lụt.
Tuy nhiên do tính dễ bị tổn thương là một khái niệm mới và đang tồn tại nhiều
định nghĩa với các quan điểm khác nhau. Ở Việt Nam, tính dễ bị tổn thương cũng
đang được nghiên cứu, triển khai và áp dụng khi đánh giá các thiệt hại do lũ lụt trên
các lưu vực sông. Luận án “Nghiên cứu xác lập cơ sở khoa học đánh giá tính dễ bị
tổn thương do lũ lụt lưu vực sông Vu Gia-Thu Bồn phục vụ quy hoạch phòng chống
thiên tai” vì thế có ý nghĩa khoa học và thực tiễn. Tính dễ bị tổn thương trong
nghiên cứu này sẽ được thể hiện thông qua xác định bộ chỉ số cho lưu vực sông sẽ
được trình bày chi tiết ở phần sau.
Một bộ chỉ số dễ bị tổn thương phân bố theo không gian trên một lưu vực nhất
định sẽ là cơ sở giúp cho công tác quy hoạch, quản lý, phòng tránh và giảm nhẹ hậu
quả của thiên tai lũ lụt một cách hiệu quả, bởi lẽ: (1) xét yếu tố lũ cực đoan tác động
lên mặt đệm có khả năng gây hại tối đa; (2) tích hợp các khía cạnh kinh tế - xã hội
vào phân tích tác động lũ lụt.
Lưu vực sông Vu Gia - Thu Bồn với phần lớn diện tích lưu vực thuộc tỉnh
Quang Nam và thành phố Đà Nẵng – là vùng kinh tế trọng điểm miền Trung nhưng
ở đây hàng năm lũ lụt diễn ra ngày càng ác liệt về quy mô lẫn tần suất đã ảnh hưởng
không nhỏ đến đời sống, kinh tế - xã hội của vùng nói riêng và cả nước nói chung.
Vì vậy, luận án chọn để nghiên cứu và áp dung góp phần phục vụ quy hoạch, quản
lý và phòng tránh thiên tai lũ lụt ở địa phương.
0.2 MỤC TIÊU LUẬN ÁN
Mục tiêu chung của luận án là xác lập được cơ sở khoa học của phương pháp
đánh giá tính dễ bị tổn thương do lũ lụt trên lưu vực sông Vu Gia - Thu Bồn phục
vụ quy hoạch, phòng chống thiên tai, lũ lụt.
Mục tiêu cụ thể của đề tài luận án là:
- Luận giải, phân tích và lựa chọn được phương pháp đánh giá tính dễ bị tổn
thương do lũ lụt có cơ sở khoa học.
- Thiết lập được bộ tiêu chí cơ bản phù hợp cho việc đánh giá tính dễ bị tổn
11
thương do lũ lụt lưu vực sông Vu Gia - Thu Bồn.
- Xây dựng thành công bộ chỉ số và bản đồ đánh giá tính dễ bị tổn thương do
lũ lụt trên lưu vực sông Vu Gia - Thu Bồn.
- Từ bộ chỉ số và bản đồ tính dễ bị tổn thương do lũ lụt đề xuất các giải pháp
quy hoạch và quản lý lũ trên lưu vực sông nghiên cứu.
0.3 PHẠM VI NGHIÊN CỨU
Đối tượng nghiên cứu của luận án sự tác động của tai biến lũ lụt (không bao
gồm lũ quét, lũ ống hay lũ bùn đá) lên toàn hệ thống xã hội bao gồm các đặc trưng
như: dân sinh, kinh tế, xã hội và môi trường của lưu vực nghiên cứu. Trên cơ sở đó,
xác định mức độ dễ bị tổn thương do lũ lụt gây ra cho từng tiểu lưu vực phục vụ
quy hoạch, quản lý lũ lớn nhằm phòng chống và giảm nhẹ hậu quả do lũ lụt gây ra.
Phạm vi không gian của luận án là lưu vực sông Vu Gia - Thu Bồn.
0.4 NHỮNG ĐÓNG GÓP MỚI
1) Lựa chọn và xây dựng được một phương pháp tính toán tính dễ bị tổn
thương do lũ trên cơ sở kết hợp thuật toán phân tích hệ thống phân cấp (AHP) và
thuật toán tính trọng số Iyengar-Sudarshan áp dụng trên lưu vực sông Vu Gia - Thu
Bồn.
2) Thiết lập được bộ tiêu chí để đánh giá tính dễ bị tổn thương do lũ lụt trên
lưu vực sông Vu Gia - Thu Bồn.
3) Xây dựng được bản đồ chỉ số dễ bị tổn thương do lũ lụt chi tiết đến các xã
thuộc các tiểu lưu vực trên lưu vực sông Vu Gia - Thu Bồn. Bộ chỉ số và bản đồ dễ
bị tổn thương cho thấy bức tranh toàn cảnh về thiệt hại do lũ và giúp ích có hiệu quả
cho công tác quy hoạch, quản lý, phòng chống và giảm thiểu thiên tai lũ lụt.
0.5 LUẬN ĐIỂM BẢO VỆ
Luận điểm 1: Bộ tiêu chí phục vụ đánh giá tính dễ bị tổn thương trên lưu vực
sông Vu Gia - Thu Bồn đã được xây dựng là phù hợp với hiện trạng phát triển kinh
tế - xã hội và điều kiện tự nhiên trên lưu vực nghiên cứu.
12
Luận điểm 2: Bộ chỉ số dễ bị tổn thương được tính toán theo phương pháp
trọng số sử dụng kết hợp thuật toán phân tích hệ thống phân cấp (AHP) và thuật
toán Iyengar-Sudarshan là phù hợp.
Luận điểm 3: Áp dụng bộ chỉ số và bản đồ chỉ số dễ bị tổn thương do lũ lụt
vào công tác quản lý lũ, quy hoạch phòng chống và giảm nhẹ thiên tai lũ lụt trên lưu
vực sông Vu Gia - Thu Bồn là có tính thực tế.
0.6 Ý NGHĨA KHOA HỌC VÀ THỰC TIỄN
Ý nghĩa khoa học: Kết quả của luận án đã góp phần hoàn thiện phương pháp
đánh giá tính dễ bị tổn thương do lũ.
Ý nghĩa thực tiễn: Kết quả của luận án có thể được sử dụng làm cơ sở phục vụ
quy hoạch, quản lý phòng chống thiên tai lũ lụt các cấp trên lưu vực sông Vu Gia Thu Bồn.
0.7 PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
Các phương pháp nghiên cứu chính trong luận án gồm:
1) Phương pháp điều tra thực địa được áp dụng để thu thập các thông tin về lũ
lụt, thiệt hại do lũ lụt, đồng thời tiến hành lấy phiếu điều tra dành cho người dân và
chính quyền xã để xác định các biến phục vụ tính toán chỉ số dễ bị tổn thương do lũ.
2) Phương pháp phân tích hệ thống được áp dụng để phân tích các điều kiện
tự nhiên, kinh tế - xã hội có liên quan đến tình hình lũ lụt và từ đó thiết lập bộ tiêu
chí để đánh giá tính dễ bị tổn thương do lũ lụt.
3) Phương pháp mô hình toán thủy văn được áp dụng để xác lập giá trị các
biến, các thành phần đặc trưng lũ thuộc tiêu chí độ phơi nhiễm của hệ thống.
4) Phương pháp hệ thống thông tin địa lý (GIS) được áp dụng để truy xuất các
thông tin từ bản đồ và xây dựng các bản đồ từ kết quả tính toán chỉ số dễ bị tổn
thương do lũ trên lưu vực nghiên cứu.
5) Phương pháp thống kê được áp dụng trong việc tính chuẩn hóa dữ liệu, tính
toán sử dụng kết hợp thuật toán phân tích hệ thống phân cấp (AHP) và thuật toán
13
tính trọng số Iyengar-Sudarshan để xác định tính dễ bị tổn thương do lũ lụt.
0.8 CƠ SỞ TÀI LIỆU
1) Các tài liệu về điều kiện tự nhiên, kinh tế, xã hội trên lưu vực sông Vu Gia Thu Bồn được thu thập từ Niên giám thống kê tỉnh Quảng Nam, thành phố Đà Nẵng
và Niên giám thống kê các huyện thuộc 2 tỉnh/thành phố trên và kế thừa từ các
nghiên cứu trước đó.
2) Tài liệu về khí tượng, thủy văn được thu thập từ Trung tâm Tư liệu và
Trung tâm Dự báo khí tượng thủy văn Trung ương.
3) Tài liệu địa hình, mạng lưới sông suối, mặt đệm được thu thập từ Bộ Tài
nguyên và Môi trường (bộ Atlas Việt Nam). Bản đồ sử dụng đất 2010 được thu thập
từ Sở Tài nguyên và Môi trường tỉnh Quảng Nam và thành phố Đà Nẵng.
4) Dữ liệu, tài liệu thu thập trong quá trình thực hiện đề tài cấp Nhà nước
BĐKH-19 và từ một số công trình nghiên cứu trước đó.
5) Một số kết quả nghiên cứu của luận án đã được thể hiện ở 8 công trình đã
được công bố mà nghiên cứu sinh là tác giả và đồng tác giả.
0.9 CẤU TRÚC LUẬN ÁN
Luận án có mở đầu, 3 chương, kết luận - kiến nghị, tài liệu tham khảo và các
phụ lục:
Mở đầu
Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu đánh giá tính dễ bị tổn thương do
lũ lụt;
Chương 2: Nghiên cứu xác lập cơ sở khoa học đánh giá tính dễ bị tổn thương
do lũ lụt;
Chương 3: Đánh giá tính dễ bị tổn thương trên lưu vực sông Vu Gia - Thu Bồn
phục vụ quy hoạch phòng chống lũ lụt
Kết luận - Kiến nghị
14
Các công trình đã công bố liên quan đến luận án
Tài liệu tham khảo
Phụ lục
15
Chương 1
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ĐÁNH GIÁ TÍNH DỄ BỊ
TỔN THƯƠNG DO LŨ LỤT
1.1 NGHIÊN CỨU VỀ LŨ LỤT
Từ xưa, lũ lụt là một trong những hiện tượng thiên tai xuất hiện và gây tác
động lớn đối với đời sống nhân loại, đặc biệt trong những thập kỷ gần đây thì lũ lụt
càng ngày càng khốc liệt và khó lường hơn. Những số liệu thống kê cho thấy số
lượng người bị ảnh hưởng bởi lũ lụt tăng dần từ 147 triệu người/năm (1981-1990)
đến 211 triệu người/năm (1991-2000) [109]. Các quốc gia phải hứng chịu sự khốc
liệt của lũ lụt phải kể đến: Trung Quốc (2007), Thái Lan (2011), Nhật Bản (2011),
Ấn Độ (2012), Myanma (2012); ở Châu Âu: các nước Trung và Đông Âu (2006 và
2013), Pháp, Hy Lạp, Thổ Nhĩ Kỳ (2007); ở Châu Mỹ: Guatemala (2005), Hoa Kỳ
(2009); ở Châu Phi: Angola (2010), Nigieria (2010) [84]. Theo đó, có thể thấy lũ lụt
mang tính chất toàn cầu và diễn biến ngày càng phức tạp và gây thiệt hại nặng nề.
Về quy mô, nó không dữ dội như sóng thần hay bão nhưng tính ảnh hưởng của nó
có tính chất kéo dài và để lại nhiều di chứng cho thế hệ sau.
Ở Việt Nam, từ ngàn xưa người dân đã phải đối mặt với lũ lụt và tai biến này
diễn ra rộng khắp trên cả nước, trong đó, lũ lụt xuất hiện với tần suất lớn nhất, vẫn
là khu vực miền Trung - nơi sông ngòi có độ dốc lớn, sự tập trung nước cao, thời
gian lũ lên rất nhanh do thời gian chảy truyền ngắn cộng với việc điều hành không
hợp lý các hồ thủy lợi, thủy điện nên hiện tượng lũ chồng lũ (cả tự nhiên lẫn nhân
tạo) khá phổ biến và gây không ít khó khăn cho công tác quản lý phòng chống lũ
lụt. Tình hình lũ lụt và thiệt hại trên một số lưu vực sông miền Trung như: lưu vực
sông Lam (tổng thiệt hại do bão lũ trong 21 năm 1990 đến 2010 khoảng hơn 3300
tỷ đồng [13]), Vu Gia - Thu Bồn (từ năm 1997 đến năm 2009 thiên tai trên lưu vực
sông Vu Gia - Thu Bồn đã làm 765 người chết, 63 người mất tích và 2403 người bị
16
thương, tổng giá trị thiệt hại về tài sản hơn 18000 tỷ đồng [13]), Vệ - Trà Khúc (từ
năm 1996 – 2010 thiên tai gây ra 601 người người chết, mất tích; 1017 người bị
thương; nhà sập đổ cuốn trôi là 8501 nhà. Tổng giá trị thiệt hại về kinh tế khoảng
7545 tỷ đồng [13]) những minh chứng trên cho thấy rằng tai biến lũ lụt ngày càng
diễn ra hết sức phức tạp và có xu thế ngày càng gia tăng cả về số lượng cũng như
mức độ khốc liệt.
Chính vì những thiệt hại to lớn mà lũ lụt gây ra như vậy đối với đời sống, kinh
tế, xã hội của nhân dân trên các lưu vực sông miền Trung nên Đảng, Nhà nước cũng
đã tập trung sức người, sức của vào công tác phòng chống lũ lụt. Một trách nhiệm
lớn trong công cuộc đó được đặt lên vai các nhà khoa học. Nhiều công trình nghiên
cứu để ứng phó với lũ lụt và giảm nhẹ tác hại của chúng đã và đang được quan tâm
trên diện rộng. Các hướng nghiên cứu chính là:
- (1) Mô tả về lũ lụt và xác định nguyên nhân hình thành, các quan hệ về thời
gian, không gian cho các lưu vực sông miền Trung, (trong đó có lưu vực sông Vu
Gia - Thu Bồn) làm cơ sở khoa học đề xuất các biện pháp giảm thiểu [3, 5, 6, 8, 15,
16, 23, 27, 28, 37].
- (2) Về nâng cao nghiệp vụ dự báo [1, 7, 12, 22, 25, 29, 42, 46, 56] đã nghiên
cứu các phương pháp, phương án cảnh báo, dự báo lũ lụt nhằm nâng cao độ chính
xác về thời gian xuất hiện, quy mô trận lũ cũng như thời gian dự kiến.
- (3) Các nghiên cứu khác là [9, 11, 24, 35, 36, 50] đã đề xuất các phương án
phòng tránh lũ lụt bằng những phương án ứng phó hiệu quả. Đó là các biện pháp
công trình và phi công trình, có thể kể đến theo hướng này là các quy hoạch (tổng
hợp và chuyên ngành), sự chuẩn bị, phản ứng, phương pháp chống lũ, bảo vệ trước
lũ và giải quyết hậu quả sau lũ.
Những nghiên cứu trên đã cho thấy được tính hiệu quả nhất định trong công
tác giảm nhẹ thiên tai lũ lụt ở miền Trung. Với các bản đồ ngập lụt, phân vùng tai
biến ngập lụt sẽ định hướng quy hoạch phòng tránh lũ được tốt hơn. Hiện nay, việc
đề xuất một quy hoạch tổng thể về thích ứng với lũ đang là hướng nghiên cứu được
17
nhiều nhà khoa học quan tâm, trong đó có một nội dung quan trọng là xác định tính
dễ bị tổn thương lũ lụt.
1.2 NGHIÊN CỨU TÍNH DỄ BỊ TỔN THƯƠNG DO LŨ LỤT
1.2.1 Khái niệm và định nghĩa
Nhóm giải pháp công trình và phi công trình đã phát triển gắn liền với với mục
tiêu cải thiện quá trình hỗ trợ ra quyết định để phòng chống lũ lụt. Từ đó các khái
niệm về tính dễ bị tổn thương và chỉ số tổn thương do lũ được đề xuất [117].
Khái niệm tính dễ bị tổn thương đã có nhiều thay đổi theo hướng phát triển
trong nhiều năm qua. Thông qua việc xem xét, phân tích các thành phần tham gia để
đánh giá tính dễ bị tổn thương. Năm 1980, Ramade [100] cho rằng tính dễ bị tổn
thương bao gồm cả con người và kinh tế - xã hội, liên quan đến khuynh hướng hàng
hóa, kết cấu hạ tầng, các hoạt động bị thiệt hại và sức đề kháng của cộng đồng. Năm
1993, Shaw R.W (2001) [106], Watts và Bohle [116] đã xem xét đến bối cảnh xã
hội và khả năng chống chịu của cộng đồng, bao gồm khả năng phục hồi và tính
nhạy của xã hội đối với các mối nguy hiểm. Sau đó Downing [74] đã xét đến thành
phần tự nhiên và cho rằng tính dễ bị tổn thương bao gồm sự phơi nhiễm, tính nhạy,
khả năng phục hồi của hệ thống để chống lại tai biến. Từ đó, cho thấy các thành
phần được xem xét để đánh giá tính dễ bị tổn thương ngày càng nhiều và đa dạng
hơn, thể hiện một quá trình nhận thức toàn diện hơn về tính chất xã hội, tham gia
vào quy luật tự nhiên của hệ thống.
Có hai hướng tiếp cận chính để đánh giá tính dễ bị tổn thương: các nghiên cứu
trong lĩnh vực khoa học tự nhiên thường chú trọng vào khái niệm rủi ro (risk), trong
khi các nghiên cứu thuộc lĩnh vực khoa học xã hội thường nhắc đến thuật ngữ tính
dễ bị tổn thương (vulnerability). Khái niệm tính dễ bị tổn thương được các nhà khoa
học xã hội gắn với nhóm các yếu tố kinh tế - xã hội và xác định khả năng của cộng
đồng trong việc chống chọi với hiện tượng thiên tai. Đối với khoa học tự nhiên, như
các nhà khoa học về khí hậu lại thường xem khái niệm tính dễ bị tổn thương là khả
năng xuất hiện và các tác động tiềm tàng của các hiện tượng thời tiết và khí hậu có
18
liên quan [61, 65, 74].
Khái niệm rủi ro lũ lụt được cho là mức độ nguy hiểm của tai biến lũ lụt [111]
hay rủi ro là các thiệt hại ngẫu nhiên của tai biến lũ lụt [68, 92]. Sự phát triển của
việc phân tích tai biến lũ lụt đã được nghiên cứu song song với đánh giá thiệt hại lũ
lụt. Trong vài thập kỷ qua, phân tích lũ lụt tập trung chủ yếu vào các đại lượng vật
lý (lượng ngập, diện tích ngập, độ sâu ngập lụt,...) và thiệt hại trực tiếp của các
thành phần kinh tế do lũ lụt gây ra. Tuy nhiên, trong những năm gần đây phân tích
rủi ro lũ lụt [94] cũng đã đề cập đến rủi ro môi trường - xã hội theo hướng tiếp cận
quản lý tổng hợp lũ. Weichselgartner năm (2001) [117] cho rằng các thảm họa xảy
ra bên trong xã hội và không thuộc tự nhiên thì các vấn đề xã hội phải được xem xét
nhiều hơn so với khía cạnh vật lý trong giảm nhẹ thiên tai.
Phần lớn những nghiên cứu đánh giá rủi ro lũ lụt, các tham số rủi ro đã được
thẩm định riêng biệt và số lượng các tham số cũng được giới hạn. Trước xu thế các
trận lũ ngày càng tăng và nước biển dâng do hiện tượng trái đất nóng lên trên phạm
vi toàn cầu, hệ lụy của biến đổi khí hậu và sự thay đổi môi trường cũng được tính
đến. Để có được những tham số này thì các nghiên cứu phải được tiếp cận theo
hướng quản lý tổng hợp rủi ro lũ lụt trong vùng đồng bằng. Số lượng các tham số có
liên quan tới tai biến lũ, kinh tế, xã hội và môi trường theo sự phân bố có trọng số.
Bên cạnh đó, các đặc trưng tần suất, cường suất lũ, sự thay đổi của mực nước biển
coi như tham số tính nhạy đối với đánh giá tương lai [94].
Để đánh giá rủi ro lũ lụt, năm 2002, Plate [98] đã xây dựng một chương trình
khung cho việc đánh giá rủi ro lũ lụt bao gồm: phân tích rủi ro (xác định tai biến,
phân tích tính dễ bị tổn thương, và xác định rủi ro), giảm nhẹ thiên tai (công nghệ
và phi công nghệ) và sự sẵn sàng đương đầu với lũ lụt (các dự án cứu trợ, cảnh báo
sớm và việc sơ tán), theo đó rủi ro là giá trị hiển thị của hàm hậu quả. Tuy nhiên,
việc tính toán theo cách này gặp rất nhiều khó khăn với hàm mật độ tần suất và véc
tơ định hướng của hàm tổn thất. Đồng thời việc xác định hàm hậu quả của tổn thất
cũng khó khăn từ việc thu thập số liệu cũng như dữ liệu địa phương. Crichton
(2002) [68] đã định nghĩa: Rủi ro là tổn thất tiềm năng của cộng đồng trước một
19
hiện tượng tai biến nhất định, nó phụ thuộc vào mức độ tai biến, tính dễ bị tổn
thương và độ phơi nhiễm. Từ đó tác giả đã đề xuất một tam giác rủi ro và diện tích
của tam giác ấy chính là mức độ rủi ro. Tam giác được hình thành bởi 3 thành phần
là: tai biến, tính dễ bị tổn thương và độ phơi nhiễm. Nếu một trong 3 thành phần
này tăng lên thì diện tích tam giác tăng lên và kéo theo là mức độ rủi ro tăng theo,
ngược lại mức độ rủi ro sẽ giảm. Kế thừa và phát triển nghiên cứu này, năm 2004
Dwyer và cộng sự [75] đã đề xuất kim tự tháp 3 chiều và thể tích của kim tự tháp là
giá trị rủi ro. Ba mặt của kim tự tháp đặc trưng cho 3 thành phần là tai biến, tính dễ
bị tổn thương và độ phơi nhiễm. Bất kỳ thành phần nào của kim tự tháp tăng lên đều
làm cho thể tích kim tự tháp tăng, kéo theo là giá trị rủi ro tăng và ngược lại. Đến
năm 2005 Trung tâm giảm nhẹ thiên tai Châu Á (ADRC) [57] cho rằng mỗi khi tai
biến độ phơi nhiễm hay tính dễ bị tổn thương tăng lên sẽ kéo theo rủi ro sẽ tăng. Do
vậy, theo [57] thì các hiện tượng không được coi là tai biến trong chính bản thân
chúng. Ví dụ, động đất xảy ra ở sa mạc hay đảo mà không có người ở hay động vật
thì không được coi là tai biến. Để khắc phục những nhược điểm này ADRC đã cải
tiến và sử dụng 3 vòng tròn đặc trưng cho 3 thành phần và độ rủi ro được xác định
là phần diện tích giao nhau giữa 3 vòng tròn (Hình 1.1).
Hình 1.1: Các thành phần rủi ro theo ADRC [57]
Mặt khác, Weichselgartner [117], Alkema và Cavallin [59, 60], Tingsanc-hali
và Karim [109], Kron [92], Apel và cộng sự [62] đã cho rằng bản chất của rủi ro lũ
lụt là ngẫu nhiên và việc xác định rủi ro lũ là rất đa dạng. Vì vậy rất khó khăn để
định lượng rủi ro lũ lụt khi coi rủi ro là hệ quả của một hiện tượng tự nhiên có tác
20
động đến con người bao gồm: cuộc sống, tài sản và khả năng chống chịu với tai
biến. Rủi ro chỉ xảy ra khi một hiện tượng tai biến lũ lụt và những lo lắng của con
người cùng xảy ra, ngược lại sẽ không có rủi ro và khái niệm rủi ro lũ được coi là
mức độ tác động bất lợi nhất mà lũ lụt có thể gây ra. Khái niệm “rủi ro lũ” là sự kết
hợp các khái niệm: sự đe dọa đến tính mạng, sự khó khăn và nguy hiểm cho việc sơ
tán người và tài sản khi có lũ lụt, những thiệt hại tiềm năng về cấu trúc và giá trị
ngôi nhà, gián đoạn xã hội, tổn thất hoa màu, phá hủy các công trình công cộng...
Các tác giả cho rằng rủi ro là hàm của tai biến, tổn thương và độ phơi nhiễm, tuy
vậy họ đều xem xét về tính dễ bị tổn thương và độ phơi nhiễm có thể kết hợp cùng
nhau thành một thành phần. Điều này có nghĩa là rủi ro lũ là sự kết hợp của tai biến
lũ và tính dễ bị tổn thương trong đó độ phơi nhiễm là 1 phần của tính dễ bị tổn
thương, trong đó: (1) Tai biến lũ lụt được xác định là tần suất xuất hiện lũ lụt với
một cường độ nhất định trong một thời gian xác định ở một khu vực nhất định như:
độ sâu ngập lũ, thời gian ngập lũ, vận tốc lũ hay cường suất lũ. (2) Tính dễ bị tổn
thương do lũ lụt ở đây được xác định như là mức độ thiệt hại gây nên bởi một tai
biến với một cường độ nhất định của một yếu tố rủi ro cụ thể.
Về khía cạnh đánh giá tính dễ bị tổn thương do lũ theo hướng nghiên cứu khoa
học xã hội, những năm gần đây khái niệm dễ bị tổn thương đã được nhiều nhà khoa
học quan tâm, đặc biệt là trong các lĩnh vực quy hoạch, quản lý và giảm nhẹ thiên
tai lũ lụt. Điều này nhằm mục đích tăng khả năng phục hồi của xã hội bằng cách
tăng khả năng chống chịu của những yếu tố dễ bị tổn thương [51].
Trong rất nhiều khái niệm dễ bị tổn thương được sử dụng, có thể nhóm lại 3
nhóm [38, 39, 51]: (1) Chú trọng đến sự tiếp xúc với các tai biến bao gồm điều kiện
phân bố các tai biến, khu vực tai biến mà con người đang sống, mức độ thiệt hại và
phân tích các đặc trưng tác động [58, 83]; (2) Chú trọng đến các khía cạnh xã hội và
các tổn thương liên quan đến xã hội nhằm đối phó với các tác động xấu trong cộng
đồng dân cư bao gồm cả khả năng chống chịu và khả năng tự phục hồi đối với tai
biến [64, 114, 116]; (3) Kết hợp cả hai phương pháp và xác định tính dễ bị tổn
thương như là tai biến nơi mà chứa đựng những tai biến cũng như những tác động
21
