chống tham nhũng từ kinh nghiệm nước ngoài

c ngoài1

Ch ng tham nh ng t kinh nghi m n

V Thành T Anh

Ngày nay, n
ng

c M là m t trong nh ng n

i bi t, và th m chí ngay nhi u ng

c ít tham nh ng nh t th gi i. Nh ng có l ít

i M c ng quên r ng cách đây m t th k n

cM

là m t qu c gia vô cùng tham nh ng. Theo nhà s h c M Robert A. Caro thì cho đ n t n
cu i nh ng n m 1950, t c là cách đây ch a đ y n a th k , ng
ti n trôi b ng b nh trong các tòa nhà thâm nghiêm c a Th
thành công trong cu c chi n ch ng tham nh ng thì l ch s n
bài h c b

ích cho các n

i ta còn th y nhi u bao t i

ng vi n M . N u n

c M đã

c M ch c s cung c p nhi u

c đang phát tri n. H i cu i tháng n m 2004, t i bang

Massachusetts (M ), Trung tâm Nghiên c u Chính tr Hoa K (Center for American Political
Studies) và C c Nghiên c u Kinh t Qu c gia (National Bureau of Economic Research) đã t
ch c m t h i ngh khoa h c v i tiêu đ “Tham nh ng và c i cách: Nh ng bài h c rút ra t
l ch s c a Hoa K .”2 Trong bài vi t nh này, chúng tôi s trình bày v n t t m i quan h gi a
quy n l c và tham nh ng; sau đó s đi m l i kinh nghi m phòng ch ng tham nh ng c a n
M và tóm t t m t s bài h c cho các n
bàn v tham nh ng, tr

c đang phát tri n đ

c

c rút ra t h i ngh nói trên.

c h t chúng ta c n th ng nh t v i nhau v khái ni m. Xu t phát t

câu nói n i ti ng c a giáo s s h c c a tr

ng Cambridge Lord Acton “Quy n l c th

ng

tha hóa, và quy n l c tuy t đ i s tha hóa m t cách tuy t đ i”, còn tham nh ng là m t bi u
hi n quan tr ng và d th y c a s tha hóa quy n l c, chúng tôi đ nh ngh a tham nh ng là

hành đ ng l i d ng quy n l c (c công quy n và t quy n) v i m c đích tr c l i cho cá
nhân và phe nhóm.
Vì tham nh ng, suy đ n cùng, là s tha hóa c a quy n l c nên đ di t tr t n g c tham nh ng
ch có m t cách duy nh t là th tiêu hoàn toàn quy n l c. Tuy nhiên, vi c th tiêu quy n l c
là đi u b t kh thi vì b n thân quy n l c là m t trong nh ng c s thi t y u đ t ch c và
qu n lý xã h i. Nh v y, t n t i m t mâu thu n khách quan gi a yêu c u c a ho t đ ng
ch ng tham nh ng và c a vi c t ch c, v n hành xã h i. Nh v y, chúng ta bu c ph i ch p
nh n m t th c t là ch ng nào quy n l c còn t n t i mà không b ki m soát thì nguy c tham
nh ng v n còn đó. Và n u nh tham nh ng, suy đ n cùng, là s tha hóa c a quy n l c, thì
quy n l c, đ n l

t mình, l i có nguyên nhân sâu xa t các bi n pháp t ch c và t h th ng

Bài này đ c trích đ ng trên báo Tu i Tr , s 248/2005 (4560), th 4, ngày 26/10/2005 d i nhan đ “B gãy
m i liên k t ma qu ” (b n đi n t : />2
“Corruption and Reform: Lessons from America’s History”, Edward L. Glaeser và Claudia Goldin biên t p
(2004).
1


Ch ng tham nh ng t kinh nghi m n

c ngoài

th ch chính tr , kinh t , v n hóa, và xã h i. Theo đ nh ngh a c a North, ng
th

iđ

c gi i

ng Nobel v kinh t n m 1993, thì th ch là m t s t ng h p h u c c a ba thành t : các

quy t c thành v n (lu t), các quy t c b t thành v n (l , t c), và các công c , c ch đ ch tài
các quy t c này.3 Nói m t cách khái quát h n, h th ng th ch c u thành nên “lu t ch i
chung”, chi ph i các m i quan h kinh t và chính tr c a m t qu c gia. H th ng th ch ,
đ

c h u thu n b i các l c l

ng kinh t , chính tr và xã h i, s quy đ nh vi c phân b và s

d ng quy n l c trong xã h i và do đó nh h

ng t i m c đ và ph m vi nh ng quy n l c này

b l m d ng.
Vì vi c phân b và s d ng quy n l c đ

c quy đinh b i h th ng th ch nên đ ng n ch n

tham nh ng chúng ta c ng ph i xu t phát t g c r c a nó - t c là t h th ng th ch . ây là
bài h c đ u tiên và c b n nh t rút ra t kinh nghi m đ u tranh thành công v i tham nh ng
M và

nhi u n

c khác. Nguyên t c này đ

b máy chính tr và công quy n c a n

Nhà n

cM đ

c th hi n trong m t lo t chính sách v t ch c

cM .

c thi t k đ nh ng nhánh quy n l c c a nó có kh n ng ki m soát chéo và

làm đ i tr ng c a nhau. Khi quy n l c b ki m soát và không quá t p trung thì m c đ và
ph m vi nó b l m d ng ch c ch n s b ki m ch . Vi c t ch c qu c h i l
n

c tam quy n phân l p

b ng quy n l c.

ng vi n và nhà

M là nh ng v n d ng c th c a nguyên lý ki m soát và cân

4

S trong s ch và ý chí kiên quy t ch ng tham nh ng c a các nhà lãnh đ o nhà n

c t i cao là

đi u ki n tiên quy t trong cu c chi n ch ng tham nh ng. T n m 1901 cho t i 1917, d
th i c a ba v t ng th ng liêm khi t là Roosevelt, Taft, và Wilson, n

i

c M ch ng ki n nhi u

cu c c i cách v hành chính và t pháp v i m c đích chính là đ gi m tham nh ng c a h
th ng công quy n. Tuy nhiên, l ch s c a n
ng

c M c ng cho th y r ng không ph i bao gi

i dân c ng có th đ t ni m tin tr n v n vào s trong s ch c a nh ng nhà lãnh đ o t i cao

c ađ tn
b hoen

c. Tên tu i c a hai v t ng th ng M , Ulysses Grant và Warren Harding mãi mãi
b i nh ng v tai ti ng liên quan t i Crédit Mobilier và Teapot Dome. Vì v y, ngay

c nh ng v trí cao nh t trong h th ng công quy n c ng ph i đ

cđ td

i s giám sát c a

các c quan ch c n ng, mà c th là h th ng t pháp và các c quan đ c trách ch ng tham
3
Douglass C. North, “Institutions, Institutional Change and Economic Performance”, Cambridge University
Press, 1990.
4

Trong kinh t , m t doanh nghi p đ c quy n s tìm m i cách nâng giá bán ho c h n ch s n l ng đ t i đa hóa
l i nhu n, và hành đ ng này nh h ng nghiêm tr ng t i phúc l i c a ng i tiêu dùng. Nh ng khi doanh nghi p
này b đ t trong tình th ph i c nh tranh v i các doanh nghi p khác thì quy n l c c a nó s b ki m ch m t
cách đáng k mà ch a c n t i s can thi p c a nhà n c. C nh tranh luôn là m t v khí s c bén trong vi c đ y
lùi tham nh ng trong các ho t đ ng kinh t .

V Thành T Anh

2


Ch ng tham nh ng t kinh nghi m n

c ngoài

nh ng. Kinh nghi m ch ng tham nh ng c a n

c M ch ra r ng không th ch ng tham

nh ng hi u qu n u không có m t h th ng t pháp đ c l p.
Trong k h p th 6 Qu c h i khóa XI v a qua c ng nh t i k h p qu c h i đang di n ra có
nhi u ý ki n trái ng

c v vi c li u có nên t ch c m t c quan chuyên trách ch ng tham

nh ng hay không. Nh ng đ i bi u ng h vi c thành l p c quan này l y lý do là vì các c
quan có ch c n ng thanh tra, giám sát ch a làm t t ch c n ng c a mình nên c n có m t c
quan có quy n l c cao h n đ ph i h p các n l c ch ng tham nh ng. Nh ng đ i bi u này
trong khi ng h m t c quan chuyên trách, đóng vai trò nh m t ng

i “canh gác” t i cao

đ i v i các hành vi tham nh ng, c ng c n l u ý đ n m t ngh ch lý c b n c a quy n l c, đó
là “ai s canh ch ng nh ng k canh gác”. Kinh nghi m c a n

c M và nhi u n

c khác

v v n đ này cho th y vi c t o thêm quy n l c đ ki m soát quy n l c s không có tác d ng
m t khi quy n l c m i y không có v th đ c l p, không th c quy n và có th b tha hóa.
R t nhi u nghiên c u, không ch

n

c M , ch ra r ng tham nh ng

h n nhi u so v i khu v c nhà n

c. Nguyên nhân thì có nhi u,

nguyên nhân chính. Th nh t, tham nh ng
đ

khu v c t nhân th p

đây ch xin nêu ra m t vài

khu v c t nhân s không th lan tràn n u không

c s ti p tay c a các c quan hành chính công và nh ng c quan có ch c n ng giám sát

ho t đ ng c a các doanh nghi p t nhân. Th hai, vi c phân đ nh trách nhi m và quy n l i
khu v c t rõ ràng h n nhi u so v i khu v c công. M t khi l i ích (và thi t h i) c a m t
ng

iđ

c g n m t cách sát s

n v i s h u v tài s n c a ng

tham nh ng s tr nên vô cùng m nh m và s gi m đ
khóc”. Th ba, các doanh nghi p t nhân th
tr

i đó thì đ ng c ki m soát

c tình tr ng “cha chung không ai

ng không có v nh phúc ho t đ ng trong các th

ng đ c quy n, và chính s c ép c nh tranh bu c các doanh nghi p này ph i ho t đ ng m t

cách ti t ki m và hi u qu h n.
N u nh khu v c t nhân ít tham nh ng h n khu v c nhà n

c thì m t bi n pháp đ gi m

tham nh ng là tinh gi n b máy hành chính công, đ ng th i t ng c

ch u trách nhi m c a lãnh đ o.

c bi t, nh ng gì nhà n

ng c ch giám sát và

c không c n và không th ki m

soát t t thì nên giao l i cho khu v c t nhân. Trên th c t đã có r t nhi u b ng ch ng v s
k t h p thành công gi a khu v c công và t trong vi c cung ng các hàng hóa công; và th m
chí

nhi u n

c vi c cung ng các d ch v có tính ch t công nh v sinh, y t , giáo d c,

th m chí c nhà tù c ng đã đ

c giao cho khu v c t nhân đ m nhi m.

Liên quan t i khu v c công, m t nghiên c u n i ti ng c a nhà kinh t h c M Rose
Ackerman ch ra “m i liên k t ma qu ” gi a khu v c hành chính công và các doanh nghi p,

V Thành T Anh

3


Ch ng tham nh ng t kinh nghi m n

c ngoài

đ c bi t là v i các doanh nghi p đ c quy n nhà n
h

c. Các doanh nghi p đ c quy n đ

c

ng l i nhu n siêu ng ch m t cách không chính đáng. Và nh Marx cùng nhi u nhà kinh

t khác đã kh ng đ nh, m t khi đ

ch

ng l i nhu n siêu ng ch thì các doanh nghi p đ c

quy n không nh ng ch có đ ng c , mà quan tr ng không kém, chúng còn có c ngu n l c
kinh t to l n đ mua chu c nhân viên c a các c quan công quy n và b cong cán cân công
lý theo h

ng có l i cho mình và có h i cho nh ng k đe d a đ a v đ c quy n c a chúng. Vì

v y, tinh gi n b máy hành chính, tách qu n lý hành chính ra kh i qu n lý kinh t tr c ti p;
đ ng th i c i cách th tr

ng theo h

ng gi m tính đ c quy n c a các doanh nghi p là nh ng

đi u ki n quan tr ng đ có th b gãy m i liên k t không lành m nh gi a gi i doanh nghi p
và các c quan công quy n, và do v y gi m m c đ tham nh ng.
M t bài h c quan tr ng n a đ

c rút ra t kinh nghi m c a n

c M là đ ch ng tham nh ng

hi u qu c n ph i có nh ng t báo đ c l p lành m nh và nh ng nhà báo s n sàng “t vì đ o”.
Các h c gi Gentzkow, Glaeser, và Goldin cho bi t r ng t n m 1870 đ n n m 1920 xu t
ng đ c l p hóa. N u

hi n m t s chuy n hóa m nh m trong báo gi i c a Hoa K theo h
nh vào n m 1870 báo chí

M mang n ng tính đ ng phái, đ o đ c gi , và s n sàng che gi u

s th t có h i cho đ ng c a mình thì đ n n m 1920, h u h t các báo đã t b s liên k t v i
các đ ng phái chính tr . Báo chí b t đ u s d ng ngôn ng trung hòa h n và t ra s n sàng
đ ng m t cách trung th c nh ng s ki n x y ra trên th c t . L ng nghe và tôn tr ng d lu n
xã h i đ

c ph n h i qua gi i báo chí là m t yêu c u quan tr ng trong m i chi n d ch ch ng

tham nh ng.
*******
N n tham nh ng đang hoành hành trong đ i s ng hàng ngày c a ng

i dân t i nhi u qu c gia,

làm bi n d ng các quan h kinh t , làm xói mòi đ o đ c xã h i, làm suy đ i v n hóa dân t c,
và tha hóa h th ng chính tr . Tham nh ng đ n m c đ nghiêm tr ng s tri t thoái ni m tin
c a nhân dân vào kh n ng làm ch c a mình, và do v y, vào s lãnh đ o c a nhà n

c và

c a đ ng c m quy n. Trong l ch s c n đ i, đã có nh ng đ ng c m quy n lâu n m b s p đ
vì s phá ho i có tính di c n c a tham nh ng. Ch đ đ c tài, gia đình tr và khét ti ng tham
nh ng c a Marcos (Philippines) và Shuharto (Malaysia) là nh ng t m g
m t. Lãnh đ o đ ng và nhà n

c c a m t s qu c gia khác, khi ý th c đ

th c này, đã rung lên h i chuông báo đ ng cho h th ng c a mình.

ng tày li p tr

c

c nguy c r t hi n

ng Ti u Bình đã t ng

nói: “Chúng ta ph i đ i m t v i b n ch t nghiêm tr ng c a tham nh ng trong n i b đ ng.
M i th đã tr nên nghiêm tr ng và nguy h i đ n m c chúng không ch làm xói mòn các
nhi m v trung tâm c a đ ng mà còn đe d a s lãnh đ o c a đ ng. N u chúng ta không

V Thành T Anh

4

Ch ng tham nh ng t kinh nghi m n

h

c ngoài

ng đ n vi c ch ng tham nh ng và xóa b nó, thì đ ng có th m t đi s

dân và n n t ng c a nó s suy thoái và s p đ .

ng h c a nhân

i u này là hoàn toàn có th .”5

ng C ng

s n Vi t Nam c ng nh n th c sâu s c r ng: “N n tham nh ng kéo dài trong b máy c a h
th ng chính tr và trong nhi u t ch c kinh t là m t nguy c l n đe d a s s ng còn c a ch
đ ta.”6
Tham nh ng

Vi t Nam đang

ph m vi và m c đ nào? Vì tham nh ng là m t hành đ ng

x u xa và luôn b che d u nên r t khó

cl

ng m c đ tham nh ng b ng m t vài con s hay

ch tiêu c th . Tuy nhiên, n u theo dòng th i s thì có th th y tham nh ng
h i nguy c p. V ph m vi, đã phát hi n nhi u v tham nh ng nghiêm tr ng

n

c ta đã đ n

h u h t m i l nh

v c c a đ i s ng xã h i (v n hóa, giáo d c, y t , đ u t c b n, qu n lý qu đ t, thu , d u khí,
ngân hàng v.v.). V m c đ , tham nh ng xu t hi n
cao trong h th ng công quy n (th tr

ng b th

nhi u ngành và

c nh ng c

ng m i, phó vi n tr

cao, t ng giám đ c đài ti ng nói Vi t Nam v.v.); và có nh ng v l

ng v r t

ng Vi n ki m sát t i

ng ti n và tài s n tham

nh ng lên t i hàng ch c, th m chí hàng tr m t đ ng. Rõ ràng tham nh ng đã lan tràn và xâm
nh p vào h u h t các khía c nh c a đ i s ng c a đ t n
ánh giá c a nh ng nhà quan sát n

c.

c ngoài v m c đ tham nh ng c a Vi t Nam trong

nh ng n m g n đây c ng luôn luôn cho th y tình tr ng báo đ ng. Ch s tham nh ng c a Vi t
Nam theo Transparency International luôn luôn
không h đ

th h ng đ i s trong khu v c và g n nh

c c i thi n trong nh ng n m tr l i đây (xem b ng).

B ng 1. Ch s c m nh n tham nh ng c a m t s n
N

1996

1998

2000

2001

2002

2003

2004

Sing-ga-po

8,8

9,1

9,1

9,2

9,3

9,4

9,3

H ng-kông (Trung Qu c)

7,0

7,8

7,7

7,9

8,2

8,0

8,0

Nh t

7,1

5,8

6,4

7,1

7,1

7,0

6,9

Ma-lay-xia

5,3

5,3

4,8

5,0

4,9

5,2

5,0

Hàn Qu c

5,0

4,2

4,0

4,2

4,5

4,3

4,5

Trung Qu c

2,4

3,5

3,1

3,5

3,5

3,4

3,4

Thái-lan

3,3

3,0

3,2

3,2

3,2

3,3

3,6

Phi-líp-pin

2,7

3,3

2,8

2,9

2,6

2,5

2,6

Vi t Nam

ch a có

2,5

2,5

2,6

2,4

2,4

2,6

2,7

2,0

1,7

1,9

1,9

1,9

2,0

In-đô-nê-xia

c

c châu Á

5

Trích tham lu n c a hai h c gi Trung Qu c Hu Zhengrong và Li Jidong t i h i th o tháng 8 v a qua Hà N i
do Vi n Nghiên c u và Qu n lý Trung ng t ch c. Bài phát bi u này đ c tóm l c t p chí Nghiên c u
Kinh t s 317, tháng 10/2004.
6
V n ki n i h i đ i bi u toàn qu c l n th IX, Nxb Chính tr - Qu c gia, Hà N i, 2001, tr.76.

V Thành T Anh

5

Ch ng tham nh ng t kinh nghi m n

c ngoài

Ngu n: www.transparency.org
Ghi chú: Ch s theo thang đi m 10 này đo l

ng m c đ c m nh n v tham nh ng c a các doanh nhân,

h c gi , và các nhà nghiên c u v r i ro. Ch s cao nh t (10) ng v i m c đ trong s ch cao nh t, ch s
th p nh t (0) ng v i m c tham nh ng cao nh t.

Nguy n v ng chính đáng c a ng

i dân đ

c s ng trong m t xã h i trong s ch và lành m nh,

trong đó nhân dân th c s là ch nhân c a xã h i, c n đ
c a ng
n

i dân ph i th c s tr thành ý chí và tâm nguy n c a các nhà lãnh đ o đ ng và nhà

c. Ch có th các chi n d ch ch ng tham nh ng m i không d ng l i

m c đ hô kh u

ng v i tham nh ng dù

b t k c p đ nào.

ng b t chính thì h t c lo n! V khía c nh này, kinh nghi m x

ng máu c a Trung

hi u mà có nh ng bi n pháp không khoan nh
Th

c tôn tr ng. Ý chí và nguy n v ng

Qu c có th là m t bài h c h u ích cho Vi t Nam. Các nhà lãnh đ o Trung Qu c nh n th c
m t cách sâu s c r ng, mu n tr tham nh ng t n g c thì tr

c h t ph i làm th t nghiêm minh

trong n i b đ ng và các c quan công quy n. i u này đ

c th hi n trong m t l i phát bi u

h t s c quy t li t c a Giang Tr ch Dân “tr n
nghiêm.”

7

c tr

c h t ph i tr đ ng, tr đ ng t t ph i

7

Trích theo

V Thành T Anh

ng Xuân Thanh, Nghiên c u kinh t s 315, tháng 8/2004, tr. 23.

6