Phân tích khủng hoảng nợ công ở châu âu, bài học kinh nghiệm, giải pháp – đề nghị hướng đi tương lai cho chính sách việt nam
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (1.6 MB, 81 trang )
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP.HỒ CHÍ MINH
KHOA TÀI CHÍNH DOANH NGHIỆP
CHUYÊN ĐỀ TỐT NGHIỆP
ĐỀ TÀI:
PHÂN TÍCH KHỦNG HOẢNG NỢ CÔNG Ở CHÂU ÂU, BÀI
HỌC KINH NGHIỆM, GIẢI PHÁP – ĐỀ NGHỊ HƯỚNG ĐI
TƯƠNG LAI CHO CHÍNH SÁCH VIỆT NAM
GVHD
SVTH
Lớp
Khóa
: Quách Doanh Nghiệp
: Đỗ Thị Hoàng Linh
: TCDN 14
: K33
Thành phố Hồ Chí Minh, tháng 4 năm 2011
NHẬN XÉT CỦA GIÁO VIÊN
....................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................
Ngày…… tháng…… năm 2011
Giáo viên hướng dẫn
NHẬN XÉT CỦA ĐƠN VỊ THỰC TẬP
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
Ngày……tháng ……năm 2011
Đơn vị thực tập
LỜI CẢM ƠN
Qua bốn năm học tập và nghiên cứu tại trường Đại học Kinh tế TP.HCM , giờ là thời
điểm mà chúng em hoàn thành chuyên đề tốt nghiệp và kết thúc khóa học. Đạt được
kết quả này là nhờ sự nhiệt tình, tận tâm giảng dạy của tập thể giảng viên tại trường,
những người đã dạy bảo chúng em trưởng thành cả về học vấn và tinh thần.
Để hoàn thành chuyên đề tốt nghiệp này em đặc biệt cảm ơn thầy giáo Quách Doanh
Nghiệp, người đã tận tình hướng dẫn em trong suốt quá trình thực hiện chuyên đề. Qua
đây em cũng xin cảm ơn các anh chị Chi nhánh Nam Sài Gòn – BIDV đã hướng dẫn
em trong thời gian thực tập tại ngân hàng.
Hồ Chí Minh, ngày….tháng…năm 2011
Sinh viên thực hiện
Đỗ Thị Hoàng Linh
i
DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT SỬ DỤNG
CIA
Cơ quan tình báo trung ương Mỹ
BTC
Bộ tài chính
DNNN
Doanh nghiệp nhà nước
EU
Liên minh Châu Âu
ECB
Ngân hàng trung ương Châu Âu
Eurozone
Khu vực đồng tiền chung Châu Âu
Eurobond
Trái phiếu Châu Âu
Eurostat
Văn phòng thống kê của EU
FDI
Vốn đầu tư trực tiếp
IMF
Quỹ tiền tệ quốc tế
NHTM
Ngân hàng thương mại
NSNN
Ngân sách nhà nước
OECD
Tổ chức hợp tác và phát triển kinh tế
S&P
Tổ chức đánh giá Standard & Poor
THNS
Thâm hụt ngân sách
WB
Ngân hàng thế giới
ii
DANH MỤC CÁC HÌNH SỬ DỤNG
Hình 1.1: Minh họa cho mô hình cây .................................................................. 13
Hình 2.1: Tỷ lệ nợ công so với GDP tại châu Âu năm 2009 ............................... 16
Hình 2.2: Cán cân tài khoản vãng lai ................................................................... 19
Hình 2.3: Chi phí lao động của các nước............................................................. 20
Hình 2.4: Thay đổi tỷ giá hối đoái hiệu dụng thực .............................................. 20
Hình 2.5: Tăng trưởng chi tiêu công hàng năm ................................................... 23
Hình 2.6: Tốc độ tăng trưởng kinh tế năm 2009.................................................. 24
Hình 2.7: Tốc độ tăng trưởng kinh tế năm 2010-2011 ........................................ 24
Hình 2.8: Thâm hụt ngân sách 2007-2009........................................................... 25
Hình 2.9: Tỷ lệ thất nghiệp 2007-2010 ................................................................ 26
Hình 2.10: Đồ thị thể hiện hồi quy tuyến tính của nợ công theo THNS ............. 29
Hình 2.11: Tình hình nợ công tính trên đầu người .............................................. 33
Hình 2.12: Cán cân thương mại ........................................................................... 36
Hình 2.13: Tổng số dư nợ nước ngoài so với GDP ............................................. 40
Hình 2.14: Cơ cấu các khoản vay nước ngoài theo loại tiền ............................... 41
Hình 2.15: Phần đóng góp của ODA vào GĐP của Việt Nam giai đoạn 1993 –
2009 ..................................................................................................................... 43
Hình 2.16: Thu hút vốn ODA của Việt Nam ....................................................... 43
Hình 2.17: Tốc độ tăng trưởng kinh tế và hệ số ICOR của Việt Nam................. 46
Hình 2.18: Tỷ lệ đầu tư công tính theo GDP ....................................................... 48
Hình 2.19: Nợ công, tăng trưởng kinh tế, lạm phát của Việt Nam ..................... 51
iii
DANH MỤC CÁC BẢNG SỬ DỤNG
Bảng 1.1: Các chỉ tiêu nợ công của Việt Nam........................................................8
Bảng 1.2: Các chỉ tiêu nợ công của Worldbank .....................................................9
Bảng 2.1: Kết quả chạy mô hình...........................................................................30
Bảng 2.2: Xếp hạng nợ Chính phủ của Việt Nam năm 2009 ...............................33
Bảng 2.3: Thâm hụt Ngân sách Nhà nước trong giai đoạn 2001-2010 ................35
Bảng 2.4: Vay của Chính phủ để bù đắp bội chi NSNN ......................................35
Bảng 2.5: Kết quả đánh giá các dự án thực hiện vốn ODA..................................44
Bảng 2.6: Bảng thể hiện ICOR của Việt Nam......................................................45
Bảng 2.7: Bảng xếp hạng hệ số ICOR ..................................................................46
Bảng 2.8: Hệ số ICOR (vốn đầu tư) chia theo khu vực kinh tế............................47
Bảng 2.9: Mức an toàn của nợ công Việt Nam.....................................................49
iv
LỜI MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Khủng hoảng nợ công bùng nổ ở Châu Âu trong thời gian gần đây đã khiến
nhiều nước giật mình xem xét lại vấn đề này một cách nghiêm túc hơn. Nợ
công trên thế giới là một thuật ngữ xuất hiện từ rất lâu do sự xuất hiện nhiều
cuộc khủng hoảng nợ nhưng ở Việt Nam chỉ mới thảo luận chính thức trong 2
năm trở lại đây, và luật quản lý nợ công của Việt Nam cũng chỉ mới ban hành
tháng 6/2009.
Nợ công không chỉ là nợ chính phủ mà còn là gánh nặng của toàn nước đó.
Nếu nợ công vượt quá mức khả năng tài chính quốc gia có thể gây ra khủng
hoảng nợ và suy thoái kinh tế. Bên cạnh mặt trái, nợ công cũng góp phần tích
cực thúc đẩy phát triển kinh tế. Chính vì vậy một chính sách quản lý nợ công
tốt của chính phủ là điều vô cùng quan trọng.
Do đó, vấn đề cấp thiết đặt ra hiện nay là chính phủ Việt Nam phải có những
bước đi hợp lý đặc biệt trong việc vay, quản lý, trả nợ được rút ra từ bài học
kinh nghiệm khủng hoảng nợ công Châu Âu. Với tính cấp thiết của vấn đề nên
tôi đã chọn đề tài “Phân tích khủng hoảng nợ công ở Châu Âu, bài học kinh
nghiệm, giải pháp – Đề nghị hướng đi tương lai cho chính sách Việt Nam“.
2. Đối tượng và mục đích nghiên cứu
Đề tài tập trung nghiên cứu phân tích khủng hoảng nợ công của Châu Âu và
thực trạng nợ công của Việt Nam bao gồm công tác quản lý và hiệu quả sử
dụng nợ thông qua các biến số kinh tế vĩ mô, chỉ tiêu an toàn nợ để đề ra chính
sách kiểm soát nợ công ở mức an toàn.
3. Phương pháp nghiên cứu
Đề tài đã sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau:
-
Thu thập thông tin từ các nguồn cung cấp khác nhau
-
Thống kê tổng hợp những thông tin thu thập được
-
Phân tích những thông tin thu thập được từ đó đưa ra những kết luận cụ
thể cho từng vấn đề
4. Kết cấu của đề tài
Ngoài phần mở đầu và kết luận, đề tài gồm có 3 chương:
v
Chương 1: Cơ sở lý luận về nợ công và khủng hoảng nợ
Chương 2: Khủng hoảng nợ công ở Châu Âu và bài học kinh nghiệm rút
ra từ cuộc khủng hoảng
Chương 3: Giải pháp cho khủng hoảng nợ công ở Châu Âu và đề nghị
hướng đi tương lai cho chính sách của Việt Nam
Đồng thời cuối mỗi chương đều đưa ra kết luận những vấn đề chung nhất.
vi
MỤC LỤC
Danh mục từ viết tắt sử dụng................................................................................ i
Danh mục các hình sử dụng .................................................................................. ii
Danh mục các bảng sử dụng ................................................................................. iii
Lời mở đầu.............................................................................................................. iv
Mục lục .................................................................................................................... vi
Chương 1
CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ NỢ CÔNG VÀ KHỦNG HOẢNG NỢ CÔNG........... 1
1.1 Khái niệm về nợ công................................................................................... 1
1.2 Khái niệm về khủng hoảng nợ...................................................................... 2
1.3 Nguyên nhân gây ra khủng hoảng nợ công .................................................. 4
1.3.1 Gia tăng chi tiêu của chính phủ ............................................................. 4
1.3.2 Tăng nợ trần........................................................................................... 4
1.3.3 Sự gia tăng mức thâm hụt ngân sách ..................................................... 5
1.4 Tác động của nợ công................................................................................... 5
1.4.1 Về tính trung lập của nợ công................................................................ 5
1.4.2 Về hiệu suất của tác động từ nợ công tới tăng trưởng kinh tế............... 6
1.5 Chỉ tiêu an toàn nợ công............................................................................... 7
1.6 Hệ số Icor ..................................................................................................... 9
1.6.1 Khái niệm............................................................................................... 9
1.6.2 Ưu, nhược điểm của ICOR .................................................................. 10
1.6.2.1 Ưu điểm......................................................................................... 10
1.6.2.2 Nhược điểm................................................................................... 11
1.6.3 Ảnh hưởng của ICOR đến nền kinh tế. Error! Bookmark not defined.
1.7 Mô hình cây để dự báo khủng hoảng nợ .................................................... 12
KẾT LUẬN CHƯƠNG 1................................................................................... 13
Chương 2
KHỦNG HOẢNG NỢ CÔNG Ở CHÂU ÂU VÀ BÀI HỌC KINH NGHIỆM
RÚT RA TỪ CUỘC KHỦNG HOẢNG........................................................... 15
2.1 Phân tích khủng hoảng nợ công ở Châu Âu............................................... 15
2.1.1 Thực trạng tình hình nợ công ở Châu Âu ............................................ 15
2.1.2 Nguyên nhân cuộc khủng hoảng nợ công ở Châu Âu ......................... 18
2.1.2.1 Mất cân bằng thanh toán mở rộng ................................................ 18
2.1.2.2 Chi tiêu của chính phủ .............. Error! Bookmark not defined.21
2.1.2.3 Ảnh hưởng từ cuộc khủng hoảng kinh tế...................................... 23
2.1.3 Giới thiệu cuộc khủng hoảng nợ công ở Hy Lạp................................. 26
2.1.3.1 Giới thiệu nền kinh tế Hy Lạp ...................................................... 26
2.1.3.2 Nguyên nhân gây ra nợ công ở Hy Lạp ........................................ 27
2.2 Phân tích tình hình nợ công của Việt Nam hiện nay.................................. 31
2.2.1 Thực trạng nợ công của Việt Nam....................................................... 31
2.2.2 Nguyên nhân của nợ công Việt Nam................................................... 33
2.2.2.1 Thâm hụt ngân sách nhà nước ...................................................... 33
2.2.2.2 Thâm hụt cán cân thanh toán ........................................................ 35
2.2.2.3 Khoản nợ lớn từ Vinasin ............... Error! Bookmark not defined.
vii
2.2.3 Cơ cấu nợ công của Việt Nam ............................................................. 38
2.2.3.1 Nợ trong nước ............................... Error! Bookmark not defined.
2.2.3.2 Nợ nước ngoài............................................................................... 39
2.2.4 Đánh giá việc sử dụng nguồn vốn ODA của Việt Nam ...................... 41
2.2.5 Đánh giá chi phí sử dụng vốn ICOR ................................................... 44
2.2.6 Đánh giá mức độ thất thoát, tham nhũng trong đầu tư công ............... 47
2.2.7 Tác động của nợ công Việt Nam đến tình hình kinh tế vĩ mô...... Error!
Bookmark not defined.
2.2.7.1 Mức an toàn của nợ công Việt NamError! Bookmark not defined.
2.2.7.2 Nợ công và tăng trưởng kinh tế .................................................... 50
2.3 Bài học kinh nghiệm từ cuộc khủng hoảng nợ công ở Châu Âu ............... 51
KẾT LUẬN CHƯƠNG 2................................... Error! Bookmark not defined.
Chương 3
GIẢI PHÁP CHO KHỦNG HOẢNG NỢ CÔNG Ở CHÂU ÂU VÀ ĐỀ NGHỊ
HƯỚNG ĐI TƯƠNG LAI CHO CHÍNH SÁCH CỦA VIỆT NAM............. 56
3.1 Giải pháp cho khủng hoảng nợ công ở Châu Âu ....................................... 56
3.2 Kiến nghị và giải pháp cho chinh sách quản lý nợ công Việt Nam theo hướng
bền vững ........................................................................................................... 57
KẾT LUẬN CHƯƠNG 3................................................................................... 61
Kết luận .................................................................................................................. viii
Phụ lục..................................................................................................................... ix
Tài liệu tham khảo ................................................................................................. xvi
1
Chưong 1:
CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ NỢ CÔNG VÀ KHỦNG HOẢNG NỢ CÔNG
1.1Khái niệm về nợ công
Theo tiêu chuẩn quốc tế do Liên Hợp Quốc và các cơ quan quốc tế như Quỹ Tiền
Tệ Quốc Tế và Ngân Hàng Thế giới hay các cơ quan khác đều quy định nợ công là
nợ của chính phủ, nợ của doanh nghiệp nhà nước dù là được bảo lãnh hay không
được bảo lãnh.
Vì thế có thể hiểu nợ công bao gồm tất cả những món nợ mà nhà nước sẽ phải có
trách nhiệm, dù ít dù nhiều, để trả, chứ không chỉ là những khoản nợ chính thức mà
nhà nước đi vay. Do đó, nợ công cũng bao gồm cả những khoản nợ tiềm tàng như
tiền trợ cấp hưu trí, các khoản bảo hiểm xã hội mà chính phủ sẽ phải chi trả, hay nợ
của doanh nghiệp quốc doanh được nhà nước bảo trợ. Để dễ hình dung quy mô của
nợ công, người ta thường đo xem khoản nợ này bằng bao nhiêu phần trăm so với
tổng sản phẩm quốc nội (GDP).
Còn theo luật quản lý nợ công số 29/2009/QH12 của Quốc hội Việt Nam ngày
17/06/2009 lại định nghĩa: Nợ công bao gồm các thành phần sau:
-
Nợ chính phủ là khoản nợ phát sinh từ các khoản vay trong nước, nước ngoài,
được ký kết, phát hành nhân danh nhà nước, nhân danh chính phủ hoặc các
khoản vay khác do Bộ tài chính ký kết, phát hành, uỷ quyền phát hành theo
quy định của pháp luật. Nợ chính phủ không bao gồm khoản nợ do Ngân hàng
nhà nước Việt Nam phát hành nhằm thực hiện chính sách tiền tệ trong từng
thời kỳ
-
Nợ được chính phủ bảo lãnh là khoản nợ của doanh nghiệp, tổ chức tài chính,
tín dụng vay trong nước, nước ngoài được chính phủ bảo lãnh.
-
Nợ chính quyền địa phương là khoản nợ do ủy ban nhân dân tỉnh, thành phố
trực thuộc trung ương (sau đây gọi chung là ủy ban nhân dân cấp tỉnh) ký kết,
phát hành hoặc uỷ quyền phát hành.
Như vậy theo định nghĩa của Việt Nam chúng ta không đưa nợ của doanh nghiệp
nhà nước vào nợ công. Vì thế cách tính nợ công của các tổ chức thế giới sẽ khác so
với Việt Nam vì họ có cộng thêm phần nợ của doanh nghiệp nhà nước, đây là sự
khác nhau trong việc tính toán nợ công do hai cách tiếp cận khác nhau.
2
1.2 Khái niệm về khủng hoảng nợ
Từ việc dựa trên các cuộc khủng hoảng nợ đã diễn ra mà người ta lại định nghĩa
khủng hoảng nợ theo nhiều cách khác nhau, sau đây là một vài định nghĩa về khủng
hoảng nợ.
Theo tổ chức Moody năm 2003 định nghĩa khủng hoảng nợ là khi một hoặc các
điều kiện sau xảy ra:
-
Khi có sự chi trả chậm trễ hay trì hoãn khoản lãi bao gồm hoặc không phần
vốn gốc kể cả trường hợp việc thanh toán chậm trong thời gian ân hạn nợ.
-
Khi thị trường chứng khoán lâm vào cảnh bi đát như sau:
* Nhà phát hành đề nghị những người nắm giữ trái phiếu nắm giữ một chứng khoán
mới hoặc một rổ các chứng khoán mới nhằm giảm thực hiện các nghĩa vụ tài chính,
đây được xem như là một khoản nợ mới nhưng có mức lợi tức hoặc mệnh giá thấp
hơn của trái phiếu cũ.
* Thị trường chứng khoán với mục tiêu rõ ràng là giúp đỡ những người vay mượn
tránh rơi vào tình trạng xấu nhất (như là chậm trễ trong việc chi trả lãi hơặc cần
thanh toán).
Theo Detragiache and Spilimbergo (2001) cho rằng khủng hoảng nợ là khi một
hoặc cả hai điều kiện sau xảy ra:
-
Nghĩa vụ phải thanh toán nợ gốc hoặc lãi ngoài các chủ nợ thương mại ( ngân
hàng hoặc những nhà nắm giữ trái phiếu ) chiếm hơn 5% tổng nợ thương mại.
-
Có sự thỏa thuận về việc gia hạn nợ hoặc tái cấu trúc khoản nợ với các chủ nợ
thương mại được liệt kê trong Global Development Finance của World Bank.
Theo Standard and Poor’s (Chambers and Alexeeva, 2002) cũng cho rằng khủng
hoảng nợ xảy ra khi ta không thực hiện nghĩa vụ chi trả vốn gốc hoặc lãi theo đúng
thời hạn quy định ( hoặc trong khoảng thời gian ân hạn nợ đặc biệt ), đuợc phát biểu
cụ thể như sau:
-
Đối với trái phiếu, tín phiếu, kỳ phiếu nước ngoài hay nội địa mà ngươi phát
hành không thực hiện nghĩa vụ trả nợ theo đúng thời hạn hoặc đề nghị chuyển
sang một khoản nợ mới với những khoản cam kết kém thuận lợi hơn so với
lượt phát hành trước.
3
-
Đối với khoản vay từ ngân hàng mà người đi vay không thực hiện nghĩa vụ trả
vốn gốc và lãi đúng như cam kết hoặc được sự chấp thuận của nhả cho vay gia
han việc trả vốn gốc có cộng thêm hoặc không phần lãi nhưng kèm thêm
những diều kiện kém thuận lợi hơn so với ban đầu. Việc đồng ý gia hạn nợ có
thể xuất phát từ pháp lý hoặc do thỏa thuận ban đầu.
Theo Manasse, Roubini, and Schimmelpfennig (2003) viết tắt là MRS lại lập luận
khó khăn trong việc thực hiện các nghĩa vụ đối với nợ ( bao gồm tính thanh khoản và
khả năng thanh toán ) rất trầm trọng trong cuộc khủng hoảng nợ 1980 đã trở thành
hiện tượng thường xuyên trong thập kỷ qua. Vì vậy MRS cho rằng dữ liệu mà
Detragiache and Spilimbergo (2001) đưa ra đã loại trừ một vài cuộc khủng hoảng nợ
sơ khai nhưng được ngăn chặn do sự tài trợ lớn về tài chính của chính các chủ nợ
chính quyền. Do đó họ đã đưa ra một định nghĩa khác về khủng hoảng nợ là:
-
Theo định nghĩa của ở trên Standard and Poor’s.
-
Trường hợp quốc gia được nhận nhiều khoản nợ vay không ưu đãi từ IMF
được xác định là vượt mức 100% hạn mức ấn định trước.
Theo Sy (2003) giả định trái phiếu nước ngoài là những chứng khoán nguy hiểm
khi mà những trái phiếu này đang được giao dịch 1000 điểm cơ bản hoặc nhiều hơn
so với trái phiếu kho bạc của Mỹ. Ông lập luận rằng trong thực tế khi mà trái phiếu
đang giao dịch mức 1000 điểm đang tạo tâm lý rào cản tâm lý đối với người tham gia
thị trường, tác giả đã chứng minh dựa trên 140 trường hợp nợ xấu (chiếm 14% trong
mẫu quan sát) từ 1994-2002 có sự liên quan đến việc tiếp cận thị trường trái phiếu
nước ngoài.
Theo cách tiếp cận từ định nghĩa về khủng hoảng tài chính người ta cũng đưa ra
định nghĩa về khủng hoảng nợ như sau:
-
Khủng hoảng tài chính là sự thất bại của một hay một số nhân tố của nền kinh
tế trong việc đáp ứng đầy đủ nghĩa vụ, bổn phận tài chính của mình.
-
Dấu hiệu của khủng hoảng tài chính là:
(1) Các NHTM không hoàn trả được các khoản tiền gửi của người gửi tiền.
(2) Các khách hàng vay vốn, gồm cả khách hàng được xếp loại A cũng không thể
hoàn trả đầy đủ các khoản vay cho ngân hàng.
(3) Chính phủ từ bỏ chế độ tỷ giá hối đoái cố định.
4
Khủng hoảng nợ là một dạng khủng hoảng tài chính khi xuất hiện yếu tố (1) và
(2).
1.3 Nguyên nhân gây ra khủng hoảng nợ công
Nợ công không chỉ tác động rủi ro tài chính từ phía chính phủ mà còn ảnh hưởng
đến toàn xã hội. Cụ thể là việc gia tăng nợ công có thể gây biến động lớn về giá cả
chứng khoán hoặc giá cả tiêu dùng, đưa đến tinh trạng lạm phát cao, rủi ro vỡ nợ lớn.
Vì vậy để tìm ra giải pháp cho vấn đề nợ công thì trước tiên cần tìm hiểu nguyên
nhân gây ra nợ công của mỗi quốc gia cũng như tùy thời kỳ thì nguyên nhân dẫn đến
nợ công cũng khác nhau, tuy nhiên từ các cuộc khủng hoảng nợ công xảy ra từ trước
tới nay thì tôi xin giới thiệu các nguyên nhân cơ bản sau gây ra nợ công.
1.3.1 Gia tăng chi tiêu của chính phủ
Gia tăng chi tiêu của chính phủ là nhân tố quan trọng dẫn đến nợ công đối với
nhiều quốc gia hiện nay. Khi mà việc gia tăng mạnh chi tiêu từ ngân sách nhà nước,
lương và chi phí hoạt động của bộ máy nhà nước ở các quốc gia có xu hướng ngày
càng phình to như hiện nay, thêm vào đó các chương trình kinh tế, xã hội, văn hoá,
giáo dục, y tế, an ninh, quốc phòng, đầu tư phát triển có sở hạ tầng không ngừng tăng
…. Đặc biệt, hậu quả to lớn do cuộc khủng hoảng tài chính-kinh tế toàn cầu vừa qua
đã làm ngân sách nhiều nước càng thâm hụt nặng hơn.
Sự kiểm soát chi tiêu và quản lý nợ của chính phủ của nhiều quốc gia kém, không
chặt chẽ, thậm chí bị buông lỏng, cộng thêm với tình trạng thất thoát, lãng phí trong
đầu tư và chi tiêu, cùng với tệ tham nhũng phát triển ở nhiều nước, cũng trở thành
nguyên nhân không kém phần quan trọng.
Điều này có thể thấy rõ từ Mỹ khi nhiều năm qua nợ công của quốc gia này luôn
tăng không ngừng và có nhiều tranh luận cho rằng cắt giảm thuế chính là nguyên
nhân, nhưng cụ thể theo nghiên cứu của viện Cato cho thấy từ năm 2001 đến 2006
chi tiêu của chính phủ đã tăng 800 tỷ đôla trong khi đó doanh thu của liên bang giảm
200 tỷ đôla do việc cắt giảm thuế. Như vậy, nợ công của quốc gia này chủ yếu là do
gia tăng chi tiêu của chính phủ.
1.3.2 Tăng nợ trần
Nợ trần là mức dư nợ vay mà vẫn nằm trong giới hạn an toàn, nếu nợ công vượt
qua mức này sẽ gây khó khăn lớn cho việc quản lý nợ và điều hành chính sách kinh
5
tế. Tuy nhiên giới hạn nợ được cho là an toàn ở mỗi nước cũng khác nhau, không có
công thức hay tỷ lệ chung cho nợ chính phủ, nợ nước ngoài của quốc gia, cũng như
nợ công của mọi nền kinh tế mà tùy thuộc vào khả năng kinh tế, tài chính của từng
nền kinh tế, đặc biệt là tùy thuộc vào hiệu quả sử dụng vốn vay và khả năng trả nợ
khi đến hạn. Vì vậy, mỗi quốc gia lại đưa ra mỗi mức nợ trần khác nhau.
Trong tháng 1/2010 Quốc hội Mỹ đã thông qua việc tăng mức nợ trần từ 12.4 tỷ
đô la lên 14.3 tỷ đô, nghĩa là tăng lên 1.9 tỷ đô (15.3%) và động thái này được các
chuyên gia nhận định là giúp chi tiêu của chính phủ ngày càng gia tăng thêm mà đây
lại là nguyên nhân chính dẫn đến nợ công.
1.3.3 Sự gia tăng mức thâm hụt ngân sách
Ngoài nguyên nhân chính gây ra nợ công là do gia tăng chi tiêu của chính phủ
còn do các nguồn thu (chủ yếu từ thuế) lại tăng không kịp với nhu cầu chi, thậm chí
một số loại thuế chịu áp lực phải cắt giảm do nhiều nguyên nhân khác nhau, đặc biệt
như thuế quan và phí hải quan của hầu hết các nước phải cắt giảm hoặc loại bỏ phù
hợp với các quy định của WTO và các thoả thuận thương mại khác mà họ tham gia.
Trong khi đó vấn đề quản lý các nguồn thu, nhất là từ thuế lại gặp không ít khó khăn
ở nhiều nước, chủ yếu do tình trạng trốn thuế, tệ nạn tham nhũng, hối lộ không được
kiểm soát chặt và xử lý chưa nghiêm của các cơ quan chức năng.
Năm 1974 khi quốc hội Mỹ đưa ra đạo luật cải cách và kiểm soát ngân sách nhằm
kiểm soát chi tiêu thâm hụt. Khi đạo luật nay được thi hành thì thâm hụt ngân sách
Mỹ chỉ còn 0.41% của tổng sản phẩm quốc nội Mỹ (GDP). Nhưng sang năm 2010
thi mức thâm hụt này đã trên 8% do chi tiêu của chính phủ lớn nên để giảm mức
thâm hụt này chính phủ Mỹ phải vay mượn thêm dẫn đến nợ công nước này tăng
nhanh chóng trong thời gian qua.
1.4 Tác động của nợ công
1.4.1 Về tính trung lập của nợ công
Có hai quan điểm chính về việc nợ công có tác động đến nền kinh tế hay không.
Quan điểm truyền thống cho rằng biện pháp cắt giảm thuế được bù đắp bằng nợ
công kích thích tiêu dùng và làm giảm tiết kiệm quốc dân. Sự gia tăng tiêu dùng làm
tăng tổng cầu và thu nhập quốc dân trong ngắn hạn nhưng dẫn đến khối lượng tư bản
ít hơn (do đầu tư giảm) và thu nhập quốc dân thấp hơn trong dài hạn.
6
Quan điểm Barro-Ricardo lại cho rằng biện pháp cắt giảm thuế được bù đắp bằng
nợ công không kích thích chi tiêu ngay cả trong ngắn hạn vì không làm tăng thu nhập
thường xuyên của các cá nhân mà nó chỉ làm dịch chuyển thuế từ hiện tại sang tương
lai. Các cá nhân dự tính rằng, hiện giờ chính phủ giảm thuế và phát hành trái phiếu
bù đắp thâm hụt, thì đến một thời điểm trong tương lai chính phủ sẽ lại tăng thuế để
có tiền trả nợ hoặc in tiền để trả nợ (mà hậu quả là lạm phát tăng tốc); do đó, người ta
tiết kiệm hiện tại để có tiền đóng thuế trong tương lai hoặc mua hàng hóa và dịch vụ
sẽ lên giá.
Hai quan điểm nói trên tuy khác nhau nhưng cùng xuất phát từ hành vi của người
tiêu dùng và do vậy khi áp dụng cần nghiên cứu hành vi của người tiêu dùng.
1.4.2 Về hiệu suất của tác động từ nợ công tới tăng trưởng kinh tế
Trong những năm gần đây, hầu hết các nhà kinh tế đều cho rằng trong dài hạn
một khoản nợ công lớn (tỷ lệ của nó so với GDP cao) làm cho sự tăng trưởng của sản
lượng tiềm năng chậm lại vì những lý do sau:
-
Nếu một quốc gia có nợ nước ngoài lớn thì quốc gia đó buộc phải tăng cường
xuất khẩu để trả nợ nước ngoài và do đó khả năng tiêu dùng giảm sút.
-
Một khoản nợ công lớn gây ra hiệu ứng thế chỗ cho vốn tư nhân: thay vì sở
hữu cổ phiếu, trái phiếu công ty, dân chúng sở hữu nợ chính phủ (trái phiếu
chính phủ). Điều này làm cho cung về vốn cạn kiệt vì tiết kiệm của dân cư đã
chuyển thành nợ chính phủ dẫn đến lãi suất tăng và các doanh nghiệp hạn chế
đầu tư.
-
Nợ trong nước tuy được coi là ít tác động hơn vì trên góc độ nền kinh tế là
một tổng thể thì chính phủ chỉ nợ công dân của chính nước mình, tuy vậy nếu
nợ trong nước lớn thì chính phủ buộc phải tăng thuế để trả lãi nợ vay. Thuế
làm méo mó nền kinh tế, gây ra tổn thất vô ích về phúc lợi xã hội.
Ngoài ra, còn có một số quan điểm cho rằng việc chính phủ sử dụng công cụ nợ
để điều tiết kinh tế vĩ mô sẽ không có hiệu suất cao vì có hiện tượng Crowding out
(đầu tư cho chi tiêu của chính phủ tăng lên).
-
Chính phủ muốn tăng chi tiêu công cộng để kích cầu thì phát hành trái phiếu
chính phủ. Phát hành thêm trái phiếu chính phủ thì giá trái phiếu chính phủ
giảm, thể hiện qua việc chính phủ phải nâng lãi suất trái phiếu thì mới huy
7
động được người mua. Lãi suất trái phiếu tăng thì lãi suất chung của nền kinh
tế cũng tăng. Điều này tác động tiêu cực đến động cơ đầu tư của khu vực tư
nhân, khiến họ giảm đầu tư. Nó còn tác động tích cực đến động cơ tiết kiệm
của người tiêu dùng, dẫn tới giảm tiêu dùng. Nó còn làm cho lãi suất trong
nước tăng tương đối so với lãi suất nước ngoài, dẫn tới luồng tiền từ nước
ngoài đổ vào trong nước khiến cho tỷ giá hối đoái tăng làm giảm xuất khẩu
ròng. Tóm lại, phát hành trái phiếu tuy có làm tăng tổng cầu, song mức tăng
không lớn vì có những tác động phụ làm giảm tổng cầu.
-
Nếu coi việc nắm giữ trái phiếu chính phủ là một hình thức nắm giữ tài sản thì
khi chính phủ tăng phát hành trái phiếu sẽ đồng thời phải tăng lãi suất, người
nắm giữ tài sản thấy mình trở nên giàu có hơn và tiêu dùng nhiều hơn. Tổng
cầu nhận được tác động tích cực từ việc tăng chi tiêu chính phủ (nhờ phát
hành công trái) và tăng tiêu dùng nói trên. Tuy nhiên, tăng tiêu dùng dẫn tới
tăng lượng cầu tiền. Điều này gây ra áp lực lạm phát, vì thế tác động tiêu cực
tới tốc độ tăng trưởng thực (bằng tốc độ tăng trưởng danh nghĩa trừ tỷ lệ lạm
phát).
1.5 Chỉ tiêu an toàn nợ công
Chỉ tiêu an toàn nợ công là những tiêu chí cơ bản để xét nợ công bền vững hay
không bền vững.
Quy định về chỉ tiêu an toàn nợ công theo Quyết định số 527/QĐ-TTg ngày 23
tháng 4 năm 2009 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt cho “Chương trình quản lý nợ
nước ngoài trung hạn giai đoạn 2009-2012” và luật quản lý nợ công số
29/2009/QH12 như sau:
Bảng 1.1: Các chỉ tiêu nợ công của Việt Nam
Tiêu chí
Nợ công so với GDP
Tỷ lệ
Chưa có
Nợ nước ngoài của quốc gia so với GDP
≤ 50%
Giá trị hiện tại của nợ nước ngoài so với GDP
≤ 45%
Giá trị hiện tại của nợ nước ngoài so với kim
≤ 200%
8
ngạch xuất khẩu hàng hoá và dịch vụ (trong
điều kiện tỉ lệ kim ngạch xuất khẩu hàng hoá
và dịch vụ tối đa chỉ bằng 20-25% GDP.
Trường hợp tỉ lệ kim ngạch xuất khẩu hàng
hoá và dịch vụ so với GDP cao hơn mức này,
tỉ lệ này cần được xem xét trong mối quan hệ
chặt chẽ với Giá trị hiện tại của nợ nước
ngoài so với GDP)
Giá trị hiện tại của nợ nước ngoài so với thu
≤ 200%
ngân sách nhà nước
Trả nợ chính phủ so với tổng thu ngân sách
≤ 30%.
nhà nước
Nghĩa vụ trả nợ nước ngoài của quốc gia so
≤ 25%
với tổng kim ngạch xuất khẩu
Nợ Chính phủ bảo lãnh so với GDP
≤ 50%
Dự trữ ngoại hối so tổng số nợ ngắn hạn
> 200%
(Nguồn: Bộ tài chính)
Bảng 1.2: Các chỉ tiêu nợ công của Worldbank
Tiêu chí
Không bền vững
Trung bình
Bền vững
Nợ công so với
> 80%
48% - 80%
≤ 48%
> 50%
30% - 50%
≤ 30%
GDP
Nợ nước ngoài
của quốc gia so
với GDP
9
Nợ công so với
> 220%
132% - 220%
≤ 132%
> 275%
165% - 275%
≤ 165%
> 30%
15% - 30%
≤ 15%
> 4%
2% - 4%
≤ 2%
> 20%
12% - 20%
≤ 12%
kim ngạch xuất
khẩu hàng hóa và
xuất khẩu
Nợ nước ngoài so
với kim ngạch
hàng hóa và xuất
khẩu
Nghĩa vụ trả nợ
nước ngoài so với
tổng kim ngạch
xuất khẩu
Nghĩa vụ trả nợ
nước ngoài so với
GDP
Trả nợ nước
ngoài của chính
phủ so với thu
NSNN
(Nguồn: Worldbank)
1.6 Hệ số Icor
Để đánh giá nợ công của một quốc gia nằm ở ngưỡng an toàn và bền vững ngoài
những tiêu chí đặt ra ở trên thì còn phải xem xét đến hiệu quả sử dụng nguồn vốn
vay, cụ thể là quan tâm đến hệ số Icor.
1.6.1 Khái niệm
Hệ số ICOR (Incremental Capital Output Ratio): Là tỷ số gia tăng của vốn so
với sản lượng. Hệ số ICOR cho biết cần bao nhiêu đồng vốn đầu tư để tăng một đồng
sản lượng.
Ví dụ: Hệ số ICOR = 3 nghĩa là để có 1 đồng tăng trưởng cần phải bỏ ra vốn đầu
tư là 3 đồng.
10
Hệ số ICOR biểu hiện mối quan hệ giữa mức tăng sản lượng đầu ra và mức đầu
tư và được tính bằng công thức:
ICOR = I/ GDP
Trong đó:
ICOR
: Tỷ số gia tăng của vốn so với sản lượng
I
: Mức đầu tư
GDP
: Mức thay đổi của sản lượng
Cần lưu ý là gia tăng sản lượng có thể nhờ nhiều nhân tố chứ không phải chỉ nhờ gia
tăng vốn đầu tư. Chính vì thế, việc tính ICOR thường giả định:
Mọi nhân tố khác không thay đổi;
Chỉ có gia tăng vốn dẫn tới gia tăng sản lượng.
+ Triển khai chỉ số ICOR:
Lấy k=I/GDP, g= ∆GDP/GDP
=> ICOR = k/g
Trong đó
k: tỉ lệ giữa vốn đầu tư và tổng sản phẩm quốc nội
g: tốc độ tăng trưởng của nền kinh tế
=>k = ICOR .g
Như vậy, nếu hệ số ICOR không đổi thì tỉ lệ vốn đầu tư so với GDP (k) sẽ quyết
định tốc độ tăng trưởng của nền kinh tế (g). Tỷ lệ đầu tư càng cao thì tốc độ tăng trưởng kinh tế càng cao và ngược lại.
Trên thực tế việc tính toán ICOR tại Việt Nam dựa trên k là không thể vì theo nguốn
từ tổng cục thống kê không có số liệu của tiêu chí này mà thay vào đó người ta sẽ
tính dựa theo 2 cách tiếp cận khác. Đó là dựa vào vốn đầu tư hoặc tích lũy tài sản.
Theo định nghĩa của Việt Nam thì vốn đầu tư (Investment) này là tổng nguồn tiền
của các thành phần kinh tế đầu tư trong một năm nhằm mục đích đầu tư nhưng chưa
chắc đi vào trong sản xuất. Còn tích lũy tài sản (Gross capital formation) là nguồn
tiền trực tiếp đầu tư vào sản xuất. Vì 2 cách tiếp cận khác nhau nên khi tính hệ số
ICOR cũng khác nhau
1.6.2 Ưu, nhược điểm của ICOR
1.6.2.1 Ưu điểm
11
-
Giúp các nhà lập kế hoạch tăng trưởng kinh tế xác định xem để kinh tế kỳ này
cứ tăng 1% so với kỳ trước thì cần tăng vốn đầu tư trong kỳ này lên bao nhiêu
phần trăm so với kỳ trước.
-
Phản ánh mức độ tăng trưởng kinh tế. Vì tăng trưởng kinh tế phụ thuộc vào
khối lượng cũng như chất lượng của đầu tư và nếu ICOR thấp chứng tỏ hiệu
suất tăng trưởng kinh tế cao và ngược lại
-
Là một trong những yếu tố phản ánh mức độ lạm phát. ICOR càng cao có
nghĩa là % vốn đầu tư từ ngân sách càng lớn, lượng tiền mặt cung ra lớn dẫn
đến lạm phát tăng và ngược lại
-
Cho thấy hiệu quả sử dụng vốn của nền kinh tế. Chỉ số ICOR càng cao thì sự
thất thoát, lãng phí trong đầu tư cũng lớn tương ứng, và ngươc lại.
1.6.2.2 Nhược điểm
-
ICOR là tỷ lệ đầu tư/sản lượng gia tăng nên không biểu hiện được rõ ràng
trình độ kỹ thuật của người sản xuất, chẳng hạn một bên có kỹ thuật sản xuất
kém hơn, với một lượng đầu tư tương đối cũng có thể cải thiện chỉ số ICOR
xấp xỉ với bên có trình độ kỹ thuật cao hơn, do kỹ thuật càng cao thì càng
chậm cải tiến.
-
Là một chỉ số đã được đơn giản hóa nên khó đánh giá các hiệu quả kinh tế xã hội.
-
Đầu tư ở đây chỉ là đầu tư tài sản hữu hình, còn đầu tư tài sản vô hình, tài sản
tài chính không được tính đến, nên phản ánh chưa trung thực ảnh hưởng của
đầu tư tới thu nhập quốc dân.
-
Không phản ánh hết được chất lượng đầu tư do các giá trị đầu tư hôm nay
không thể hiện kết quả ngay trong năm mà thể hiện ở các năm sau.
1.6.3 Ảnh hưởng của ICOR đến nền kinh tế.
ICOR được coi là thước đo độ hiệu quả của đầu tư. Nếu phân bổ đầu tư và vốn
hiệu quả, thì cùng với một mức đầu tư, sản lượng sẽ tăng thêm, và do đó ICOR thấp
hơn. Nói cách khác, ICOR cao thể hiện đầu tư không hiệu quả và ngược lại. Tuy
nhiên, trong trường hợp một vùng hay một quốc gia đang tập trung đầu tư vào các
ngành thâm dụng vốn mà sản lượng tạo ra chưa gắn kết chặt chẽ hay có độ trễ (chẳng
hạn như đầu tư cho cơ sở hạ tầng xã hội, giáo dục, y tế...) thì ICOR sẽ cao.
12
Do đó, để đánh giá ICOR cần có thêm những thông tin khác như giai đoạn tăng
trưởng của nền kinh tế, đối tượng nhận vốn đầu tư, tỷ lệ K/L tùy theo cơ cấu từng
ngành nghề.
1.7 Mô hình cây để dự báo khủng hoảng nợ
Mô hình cây là phương pháp phân tích một chuỗi các điểm cần phân tích để xác
định xác xuất xảy ra kết quả theo nguyên tắc nhị phân và được trình bày dưới dạng
cây. Mô hình này cho phép phát hiện mối liên hệ phức tạp giữa biến giải thích và
biến phụ thuộc, do vậy rất thuận lợi trong trường hợp phép hồi quy có nhiều biến giải
thích. Mô hình cây phân loại kết quả xảy ra hoặc không xảy ra khủng hoảng nợ dựa
trên một vài đặc điểm tương tác đến cuộc khủng hoảng. Ví dụ minh họa dưới đây sẽ
cho thấy việc áp dụng mô hình cây như thế nào.
Giả sử chúng ta có mẫu quan sát là 100, trong đó ta có trường hợp xảy ra khủng
hoảng là 20%, không xảy ra là 80%. Tiếp theo bước 1 xác định số phần tử có nợ
công trên GDP ≥ 50%, chúng ta phân loại được 50% mẫu phù hợp điều kiện, ở bên
50% mẫu còn lại thì ta tìm thấy 5 trường hợp xảy ra khủng hoảng và 45 trường hợp
không xảy ra, như vậy xác định xác xuất xảy ra khủng hoảng (nợ công/GDP < 50%)
là 10% (= 5/50). Trường hợp nợ công/GDP ≥ 50% thì có 30% xảy ra khủng hoảng.
Tiếp theo dựa trên tiêu chí lạm phát ≥ 10% thì có 50% mẫu đang xét là phù hợp và
có 10 trường hợp xảy ra khủng hoảng (p = 10/25 = 40%), và nhánh bên kia thì có 5
trường hợp xảy ra khủng hoảng (p = 5/25 = 20%). Cuối cùng chúng ta có thể thống
kê kết quả xảy ra khủng hoảng nợ như sau: trường hợp nợ công/GDP thấp có xác
suất là 10%, trường hợp nợ nợ công/GDP cao mà lạm phát thấp có xác xuất là 20%,
trường hợp nợ công/GDP cao mà lạm phát cao là 40%.
13
Hình 1.1: Minh họa cho mô hình cây
Cỡ mẫu 100
20% có
80% không
Không
Nợ nước ngoài/GDP ≥
50%
Cỡ mẫu 50
10% có
90% không
Có
Cỡ mẫu 50
30% có
70% không
Không
Lạm phát ≥ 10%
Cỡ mẫu 25
20% có
80% không
Có
Cỡ mẫu 25
40% có
60% không
(Nguồn: IMF)
KẾT LUẬN CHƯƠNG 1
Từ khái niệm về nợ công cho chúng ta thấy cơ cấu nợ công gồm những thành
phần nào. Ngoài ra chính sự khác nhau trong định nghĩa về nợ công của Việt Nam so
với Liên hợp quốc giúp ta hiểu sự sai biệt về con số của Việt Nam khi công bố nợ
công của mình so với các tổ chức quốc tế là thấp hơn do cách tính nợ công của ta
không bao hàm nợ của doanh nghiệp nhà nước.
Bắt nguồn từ các cuộc khủng hoảng nợ đã xảy ra trên thế giới mà nhiều định
nghĩa về khủng hoảng nợ cũng xuất hiện. Nguyên nhân gây ra nợ công mỗi quốc gia
là khác nhau nhưng nguyên nhân quan trọng nhất và chung của các nước chính là sự
gia tăng trong chi tiêu của chính phủ, bên cạnh dó là tăng nợ trần và thâm hụt ngân
sách lớn. Tác động của nợ công đối với nền kinh tế là vấn đề mà có sự đối chọi nhau
giữa hai quan điểm một bên là quan điểm truyền thống và bên kia là cùa Barro-
14
Ricardo nhưng nhìn chung là tác động của nó lên tăng trưởng kinh tế là tiêu cực thậm
chí còn làm lạm phát của quốc gia đó tăng cao. Ngoài ra với những chỉ tiêu an toàn
và việc hệ số ICOR cũng là nền tảng xem xét đánh giá mức bền vững của nợ công.
