Phòng vệ chính đáng trong luật hành hình sự việt nam

Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (917.1 KB, 71 trang )

13

TRƢỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ
KHOA LUẬT
BỘ MÔN LUẬT TƢ PHÁP

------

LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP CỬ NHÂN LUẬT
NIÊN KHÓA 2009 - 2013
ĐỀ TÀI:

Giảng viên hƣớng dẫn:
TS. Phạm Văn Beo

Sinh viên thực hiện:
Cao Văn Nở
Mssv: 5095356
Lớp: Luật Tƣ pháp 2 Khóa 35

Cần Thơ, 11/2012

Luận văn tốt nghiệp

Phòng vệ chính đáng trong Luật hình sự Việt Nam

LỜI CẢM ƠN

Mặc dù đã có nhiều cố gắng song trình độ còn hạn chế nên đề tài nghiên cứu này
không thể tránh khỏi những thiếu sót. Vì vậy, ngƣời viết mong nhận đƣợc sự chỉ bảo

góp ý của thầy cô để ngƣời viết có thể hoàn thành tốt hơn.
Trƣớc tiên, ngƣời viết xin đƣợc nói lời cảm ơn chân thành và sâu sắc đến tất cả
các thầy cô Khoa Luật – Trƣờng Đại học Cần Thơ. Cảm ơn thầy cô đã tận tình truyền
đạt cho ngƣời viết những kiến thức cần thiết về chuyên môn lẫn kinh nghiệm sống,
giúp ngƣời viết có đƣợc một số kiến thức căn bản để hoàn thành đề tài luận văn này.
Đặc biệt, ngƣời viết xin gửi lời cảm ơn chân thành đến thầy Phạm Văn Beo đã nhiệt
tình hƣớng dẫn ngƣời viết về nội dung lẫn hình thức trình bày trong suốt quá trình làm
luận văn.
Cuối cùng ngƣời viết xin kính chúc quý thầy, cô dồi dào sức khỏe, thành công
trong công tác giảng dạy, nghiên cứu./.
Ngày 27 tháng 11 năm 2012
Sinh viên thực hiện

Cao Văn Nở

GVHD: TS. Phạm Văn Beo

i

SVTH: Cao Văn Nở

Luận văn tốt nghiệp

Phòng vệ chính đáng trong Luật hình sự Việt Nam

NHẬN XÉT CỦA GIÁO VIÊN HƢỚNG DẪN

……………………………………………………………………….
..........................................................................................................................

..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................

…………………………………………………………………………..

GVHD: TS. Phạm Văn Beo

ii

SVTH: Cao Văn Nở

Luận văn tốt nghiệp

Phòng vệ chính đáng trong Luật hình sự Việt Nam

NHẬN XÉT CỦA THÀNH VIÊN HỘI ĐỒNG

……………………………………………………………………….
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................

GVHD: TS. Phạm Văn Beo

iv

dân

Trách nhiệm hình sự

SVTH: Cao Văn Nở

Luận văn tốt nghiệp

Phòng vệ chính đáng trong Luật hình sự Việt Nam
MỤC LỤC

LỜI NÓI ĐẦU .................................................................................................................... 1
1. Lý do chọn đề tài ......................................................................................................... 1
2. Mục tiêu và phạm vi nghiên cứu của đề tài ................................................................. 2
3. Phƣơng pháp nghiên cứu đề tài ................................................................................... 2
4. Ý nghĩa của đề tài ........................................................................................................ 2
5. Kết cấu của đề tài ......................................................................................................... 3
CHƢƠNG 1 ........................................................................................................................ 4
MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ PHÕNG VỆ CHÍNH ĐÁNG TRONG
LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM ........................................................................................... 4
1.1. KHÁI NIỆM VỀ PHÒNG VỆ CHÍNH ĐÁNG ....................................................... 4
1.2. CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA CHẾ ĐỊNH PHÒNG VỆ CHÍNH ĐÁNG ....................... 4
1.3. LỊCH SỬ PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM VỀ CHẾ ĐỊNH PHÒNG VỆ
CHÍNH ĐÁNG ................................................................................................................ 6

1.3.1. Trƣớc năm 1945 ................................................................................................. 6
1.3.2. Từ năm 1945 đến năm 1985 .............................................................................. 8
1.3.3. Từ năm 1985 đến năm 1999 ............................................................................ 10
1.3.4. Từ năm 1999 đến nay....................................................................................... 12
CHƢƠNG 2 ...................................................................................................................... 13
PHÕNG VỆ CHÍNH ĐÁNG TRONG LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM ....................... 13
2.1. CÁC ĐIỀU KIỆN CỦA PHÒNG VỆ CHÍNH ĐÁNG .......................................... 13
2.1.1. Cơ sở làm phát sinh quyền phòng vệ chính đáng ............................................ 13
2.1.2. Nội dung và phạm vi của quyền phòng vệ chính đáng .................................... 17
2.2. VƢỢT QUÁ GIỚI HẠN PHÒNG VỆ CHÍNH ĐÁNG ......................................... 25

GVHD: TS. Phạm Văn Beo

v

SVTH: Cao Văn Nở

Luận văn tốt nghiệp

Phòng vệ chính đáng trong Luật hình sự Việt Nam

2.2.1. Hai trƣờng hợp của vƣợt quá giới hạn phòng vệ chính đáng trong phần các
tội phạm hình sự ......................................................................................................... 26
2.2.2. Phân biệt các tội xâm phạm tính mạng, sức khỏe ngƣời khác do vƣợt quá
giới hạn phòng vệ chính đáng với các tội xâm phạm tính mạng, sức khỏe ngƣời
khác trong trạng thái tinh thần bị kích động mạnh .................................................... 31
2.3. SO SÁNH GIỮA PHÒNG VỆ CHÍNH ĐÁNG VỚI TÌNH THẾ CẤP THIẾT .... 34
CHƢƠNG 3 ...................................................................................................................... 42
NHỮNG BẤT CẬP VÀ HƢỚNG HOÀN THIỆN CHẾ ĐỊNH PHÕNG VỆ

CHÍNH ĐÁNG TRONG LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM ............................................. 42
3.1. TÌNH HÌNH ÁP DỤNG CHẾ ĐỊNH PHÒNG VỆ CHÍNH ĐÁNG ...................... 42
3.2. NHỮNG BẤT CẬP CỦA PHÁP LUẬT VỀ CHẾ ĐỊNH PHÒNG VỆ CHÍNH
ĐÁNG TRONG LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM............................................................ 44
3.2.1. Khi xét về hành vi chống trả của ngƣời phòng vệ chƣa nêu đƣợc căn cứ để
xác định thế nào là cần thiết ....................................................................................... 44
3.2.2. Quy định chế định phòng vệ chính đáng nằm trong phần “tội phạm” chƣa
đảm bảo đúng bản chất của một hành vi chính đáng đƣợc Nhà nƣớc cho phép ........ 46
3.2.3. Trách nhiệm hình sự đối với trƣờng hợp “làm chết nhiều ngƣời” và cố ý
gây thƣơng tích tổng tỷ lệ thƣơng tật trên 31% do vƣợt quá giới hạn phòng vệ
chính đáng chƣa đƣợc quy định rõ ràng trong khoản 2 Điều 106 BLHS hiện hành.. 46
3.2.4. Chƣa thể hiện đƣợc hết quyền phòng vệ của con ngƣời .................................. 47
3.2.5. Quy định tình tiết giảm nhẹ với yếu tố giảm nhẹ “vƣợt quá giới hạn phòng
vệ chính đáng” là không cần thiết .............................................................................. 48
3.2.6. Trƣờng hợp phòng vệ chính đáng có thể nhầm với phạm tội do tinh thần bị
kích động mạnh .......................................................................................................... 50
3.2.7. Quy định về phòng vệ từ xa (hay là phòng vệ quá sớm) chƣa đƣợc pháp luật
Việt Nam thừa nhận ................................................................................................... 51

GVHD: TS. Phạm Văn Beo

vi

SVTH: Cao Văn Nở

Luận văn tốt nghiệp

Phòng vệ chính đáng trong Luật hình sự Việt Nam

3.3. GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ CHẾ ĐỊNH PHÒNG VỆ
CHÍNH ĐÁNG .............................................................................................................. 52
3.3.1. Nên có thêm văn bản hƣớng dẫn dƣới dạng Nghị định hay Thông tƣ nêu
căn cứ xác định hành vi chống trả của ngƣời phòng vệ đƣợc coi là cần thiết ........... 52
3.3.2. Nên quy định chế định phòng vệ chính đáng quy định tại Điều 15 BLHS
hiện hành thành một phần riêng, tách biệt ra với phần quy định trong Chƣơng tội
phạm ........................................................................................................................... 55
3.3.3. Cần thêm quy định “làm chết nhiều ngƣời” vào khoản 2 Điều 106 BLHS
hiện hành .................................................................................................................... 55
3.3.4. Nên có thêm hƣớng dẫn rõ ràng hơn về vấn đề phƣơng tiện và phƣơng pháp
của ngƣời phòng vệ và ngƣời xâm hại ....................................................................... 56
3.3.5. Nên bỏ đi tình tiết giảm nhẹ quy định tại điểm c khoản 1 Điều 46 BLHS ...... 56
3.3.6. Cần có văn bản hƣớng dẫn cụ thể dƣới dạng Nghị định hay Thông tƣ quy
định các căn cứ để tránh trƣờng hợp nhầm lẫn giữa phòng vệ chính đáng với
phạm tội do tinh thần bị kích động ............................................................................ 57
3.3.7. Quy định thêm khái niệm phòng vệ từ xa (phòng vệ quá sớm) và tình tiết
giảm nhẹ cho trƣờng hợp này .................................................................................... 58
KẾT LUẬN ...................................................................................................................... 59
TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................................... 62

GVHD: TS. Phạm Văn Beo

vii

SVTH: Cao Văn Nở

Luận văn tốt nghiệp

Phòng vệ chính đáng trong Luật hình sự Việt Nam

LỜI NÓI ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài
Trong những năm gần đây tình hình xã hội càng phát triển về công nghệ khoa
học kỹ thuật lẫn cả về nhận thức con ngƣời cũng tiến bộ, cuộc sống vật chất, mức
sống con ngƣời ngày càng tăng cao hơn so với trƣớc kia. Với việc đặt con ngƣời vào
vị trí trung tâm của mọi chính sách, coi con ngƣời vừa là động lực, vừa là mục tiêu
của công cuộc phát triển, đƣờng lối đổi mới không chỉ tác động đến kinh tế, xã hội mà
đồng thời chi phối mạnh mẽ nhận thức và thực tế bảo đảm quyền con ngƣời ở nƣớc ta
trong thời gian qua.
Pháp luật Việt Nam đặc biệt quan tâm đến quyền bất khả xâm phạm của công dân.
Bộ luật hình sự Việt Nam bảo vệ con ngƣời – trƣớc hết là bảo vệ tính mạng sức khỏe,
nhân phẩm danh dự và tự do của họ bằng những quy phạm pháp luật trực tiếp bảo vệ
con ngƣời với tƣ cách là chủ thể của các mối quan hệ xã hội. Điều 71 Hiến pháp 1992
quy định: “Công dân có quyền bất khả xâm phạm về thân thể, được pháp luật bảo hộ
về tính mạng, sức khỏe, danh dự và nhân phẩm”, mỗi ngƣời đều có những quyền bất
khả xâm phạm tính mạng, sức khỏe,…họ đƣợc phép bảo vệ họ chống lại sự tấn công
của ngƣời khác, đôi khi hành động bảo vệ đó có thể là trái pháp luật, nhƣng những
hành vi đó đƣợc pháp luật hình sự thừa nhận và đƣợc loại trừ tính chất nguy hiểm.
Những hành vi loại trừ tính chất nguy hiểm cho xã hội phổ biến hiện nay đƣợc pháp
luật thừa nhận và không xem là tội phạm trong đó có phòng vệ chính đáng. Phòng vệ
chính đáng là hành vi của ngƣời vì muốn bảo vệ những lợi ích hợp pháp có thể của
mình hoặc của cá nhân, tổ chức khác mà chống trả lại một cách cần thiết ngƣời đang
có hành vi xâm phạm các lợi ích nói trên. Và phòng vệ chính đáng không phải là tội
phạm.
Chính vì vậy để phòng và chống lại những hành vi xâm phạm đến quyền bất khả
xâm phạm của con ngƣời nói chung, xâm phạm tính mạng, sức khỏe con ngƣời đƣợc
thể hiện qua hành vi phòng vệ chính đáng nói riêng là việc cấp bách luôn đƣợc Đảng
và Nhà nƣớc ta quan tâm, đề cao và chú trọng. Xuất phát từ những vấn đề nói trên nên
ngƣời viết quyết định chọn đề tài “Phòng vệ chính đáng trong Luật hình sự Việt

Nam” để làm đề tài luận văn tốt nghiệp nhằm đóng góp một phần công sức nhỏ của
mình vào việc xây dựng pháp luật về mặt Luật hình sự nói chung và vấn đề xác định
phòng vệ chính đáng trong Luật hình sự nói riêng.

GVHD: TS. Phạm Văn Beo

1

SVTH: Cao Văn Nở

Luận văn tốt nghiệp

Phòng vệ chính đáng trong Luật hình sự Việt Nam

2. Mục tiêu và phạm vi nghiên cứu của đề tài
Mục tiêu của đề tài là tập trung nghiên cứu bản chất, tính chất và mức độ của
phòng vệ chính đáng, hành vi vƣợt quá giới hạn cho phép trong phòng vệ chính đáng,
từ đó xác định hành vi nào đƣợc luật cho phép và hành vi nào vƣợt quá sự cho phép
đó và phải chịu trách nhiệm hình sự. Việc nghiên cứu hành vi loại trừ tính chất nguy
hiểm cho xã hội nói chung, phòng vệ chính đáng nói riêng về mặt lý luận và thực tiễn
có những ý nghĩa sau đây:
Về lý luận, nghiên cứu chế định phòng vệ chính đáng giúp chúng ta xác định cơ sở
pháp lý của hành vi phòng vệ thế nào là hợp pháp, tạo điều kiện nhằm nâng cao đƣợc
quyền con ngƣời và bảo vệ tính mạng, sức khỏe con ngƣời. Từ việc nghiên cứu chế
định phòng vệ chính đáng phản ánh đƣợc nguyên tắc nhân đạo trong Luật hình sự
Việt Nam.
Đề tài tập trung nghiên cứu những vấn đề lý luận liên quan đến hành động phòng
vệ chính đáng trong Luật hình sự Việt Nam, đồng thời nghiên cứu thực tiễn xét xử
những vụ án liên quan đến phòng vệ chính đáng, vƣợt quá giới hạn phòng vệ chính

đáng. Từ đó, đánh giá về tính chất nguy hiểm cho xã hội đƣợc loại trừ nói chung,
phòng vệ chính đáng nói riêng trong giai đoạn hiện nay, đƣa ra kiến nghị, đề xuất góp
phần hoàn thiện chế định phòng vệ chính đáng của Bộ luật hình sự trong tƣơng lai.
3. Phƣơng pháp nghiên cứu đề tài
Đề tài đƣợc nghiên cứu dựa trên cơ sở lý luận là quan điểm của chủ nghĩa MácLênin và tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về Nhà nƣớc và pháp luật, quan điểm, đƣờng lối
chính sách của Đảng và Nhà nƣớc về đấu tranh phòng chống tội phạm. Bên cạnh việc
sử dụng phƣơng pháp luận của chủ nghĩa duy vật, đề tài còn sử dụng các phƣơng pháp
so sánh, lôgic, phân tích, chứng minh, tổng hợp, so sánh kết hợp lý luận với thực tiễn
và một số phƣơng pháp khác mà ngƣời viết đã vận dụng để nghiên cứu đề tài này.
4. Ý nghĩa của đề tài
Nghiên cứu vấn đề phòng vệ chính đáng có ý nghĩa đặc biệt lớn trong công tác đấu
tranh, phòng ngừa những hành vi xâm phạm những lợi ích hợp pháp bị pháp luật cấm,
bên cạnh đó còn giúp Tòa án xác định chính xác hơn những hành vi nào bị coi là tội
phạm, hành vi nào đƣợc Luật hình sự cho phép, từ đó Tòa án có thể xét xử đúng
ngƣời đúng tội và đúng pháp luật, không bỏ lọt tội phạm.

GVHD: TS. Phạm Văn Beo

2

SVTH: Cao Văn Nở

Luận văn tốt nghiệp

Phòng vệ chính đáng trong Luật hình sự Việt Nam

5. Kết cấu của đề tài
Xuất phát từ nội dung, yêu cầu của đề tài, ngoài lời nói đầu và kết luận, luận văn
đƣợc kết cấu bởi ba chƣơng:

Chương 1: Một số vấn đề lý luận chung về phòng vệ chính đáng trong Luật
hình sự Việt Nam.
Chương 2: Phòng vệ chính đáng trong Luật hình sự Việt Nam.
Chương 3: Những bất cập và hướng hoàn thiện chế định phòng vệ chính
đáng trong Luật hình sự Việt Nam.

GVHD: TS. Phạm Văn Beo

3

SVTH: Cao Văn Nở

Luận văn tốt nghiệp

Phòng vệ chính đáng trong Luật hình sự Việt Nam

CHƢƠNG 1
MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ PHÕNG VỆ CHÍNH
ĐÁNG TRONG LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM
1.1. KHÁI NIỆM VỀ PHÕNG VỆ CHÍNH ĐÁNG
Thể hiện nguyên tắc nhân đạo của chính sách hình sự nói chung và pháp Luật
hình sự nói riêng trong giai đoạn xây dựng Nhà nƣớc pháp quyền, bằng một loạt
các quy định trong phần chung BLHS hiện hành, các nhà làm luật nƣớc ta đã điều
chỉnh về mặt lập pháp ở các mức độ khác nhau một số trƣờng hợp mà việc gây thiệt
hại về mặt pháp lý hình sự trong các trƣờng hợp đó không bị coi là tội phạm và
trách nhiệm hình sự của chủ thể của hành vi đƣợc loại trừ.
Tội phạm là hành vi nguy hiểm cho xã hội và ngƣời thực hiện hành vi đƣợc Luật
hình sự quy định là tội phạm sẽ bị truy cứu trách nhiệm hình sự. Trƣờng hợp có hành
vi gây thiệt hại cho xã hội mà không bị truy cứu trách nhiệm hình sự gọi là loại trừ

trách nhiệm hình sự. Loại trừ trách nhiệm hình sự là trƣờng hợp một ngƣời có hành vi
gây thiệt hại hoặc đe dọa gây thiệt hại cho xã hội, nhƣng theo pháp luật họ không bị
truy cứu trách nhiệm hình sự.1
Nhƣ vậy, xuất phát từ khái niệm này, đồng thời nghiên cứu các quy định của
BLHS Việt Nam thì có hai trƣờng hợp loại trừ tính chất tội phạm của hành vi, một
trong hai trƣờng hợp đó có trƣờng hợp nếu một ngƣời có hành vi xâm hại đến lợi
ích chính đáng của công dân, nhƣng đƣợc coi là không có lỗi cố ý hoặc lỗi vô ý thì
họ không phải chịu trách nhiệm hình sự quy định tại khoản 1 Điều 15 BLHS hiện
hành “Phòng vệ chính đáng là hành vi của người vì bảo vệ lợi ích của Nhà nước,
của tổ chức, bảo vệ quyền, lợi ích chính đáng của mình hoặc của người khác,
mà chống trả lại một cách cần thiết người đang có hành vi xâm phạm các lợi ích
nói trên. Phòng vệ chính đáng không phải là tội phạm”.
1.2. CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA CHẾ ĐỊNH PHÕNG VỆ CHÍNH ĐÁNG
Cơ sở lý luận của chế định phòng vệ chính đáng đƣợc quy định tại khoản 1 Điều
15 BLHS hiện hành: “Phòng vệ chính đáng là hành vi của người vì bảo vệ lợi ích của
Nhà nước, của tổ chức, bảo vệ quyền, lợi ích chính đáng của mình hoặc của người
khác, mà chống trả lại một cách cần thiết người đang có hành vi xâm phạm các lợi
1

Đinh Văn Quế: Những trường hợp loại trừ trách nhiệm hình sự trong Luật hình sự Việt Nam, Nxb. Chính trị
quốc gia, 1998, trang 6.

GVHD: TS. Phạm Văn Beo

4

SVTH: Cao Văn Nở

Luận văn tốt nghiệp

Phòng vệ chính đáng trong Luật hình sự Việt Nam

ích nói trên. Phòng vệ chính đáng không phải là tội phạm”. Đây là căn cứ chung mà
dựa vào đó Nhà nƣớc, thông qua các cơ quan đại diện có thể xem xét hành vi của một
ngƣời nào đó có phải là phòng vệ chính đáng hay là một hành vi phạm tội.
Thông thƣờng, một hành vi khi có đầy đủ các yếu tố cấu thành tội phạm thì hành
vi đó bị coi là tội phạm và bị đe dọa áp dụng hình phạt. Tuy nhiên, Luật hình sự lại
quy định một số hành vi trên thực tế có đầy đủ các điều kiện hình thức của một tội
phạm, nhƣng không phải là tội phạm, trong đó có phòng vệ chính đáng. Về mặt khách
quan, phòng vệ chính đáng đã có hành vi gây thiệt hại cho các cơ quan xã hội đƣợc
Luật hình sự bảo vệ một cách cố ý, nhƣng vẫn đƣợc Nhà nƣớc khuyến khích thực
hiện. Có một số quan điểm lý giải cho quy định này, chẳng hạn nhƣ, thuyết cƣỡng
bách tinh thần cho rằng, “trong trường hợp phòng vệ chính đáng, hành vi phòng vệ
vẫn là một tội phạm nhưng người phòng vệ được miễn tội vì đã hành động trong điều
kiện bị cưỡng bách tinh thần. Vì bị tấn công trái phép và bất ngờ nên bắt buộc phải
chống trả”.2
Quan điểm thứ hai xuất phát từ yếu tố khách quan cho rằng: “người phòng vệ
mặc dù gây thiệt hại cho kẻ tấn công nhưng đã sử dụng một quyền, hơn nữa đã thi
hành một bổn phận đối với xã hội. Trước một hành động tấn công xâm hại hay đe dọa
trực tiếp lợi ích của xã hội, người phòng vệ không nên và không thể chờ vào sự can
thiệp của chính quyền mà cần phải phản ứng kịp thời mới bảo vệ được trật tự của xã
hội, bảo vệ được tính mạng của bản thân mình hoặc của người khác. Người phòng vệ,
nhân danh xã hội thi hành bổn phận, sử dụng một quyền, đó là phòng vệ cho nên học
thuyết này còn gọi là học thuyết phòng vệ”.3
Các luật gia xã hội chủ nghĩa tán đồng học thuyết quyền phòng vệ và mở rộng
nội dung của nó. Trong một số điều kiện và giới hạn nhất định, xã hội xã hội chủ
nghĩa tán thành và khuyến khích mọi ngƣời tích cực bảo vệ lợi ích của Nhà nƣớc và
xã hội 4. Ngƣời chống trả trong trƣờng hợp của phòng vệ chính đáng thực hiện hành
vi chống trả phù hợp với quy luật tự nhiên và xã hội. Trong thế giới tự nhiên, theo quy

định, bất kì một sự vật hiện tƣợng nào khi bị tác động theo hƣớng bị phá vỡ sự tồn tại
của chúng, chúng sẽ tác động ngƣợc trở lại một lực bằng với lực mà chúng chịu tác
động. Ví dụ: chúng ta đập tay vào tƣờng, bức tƣờng sẽ tác động trở lại tay chúng ta
làm cho tay chúng ta đau đớn.

2
3
4

Nguyễn Ngọc Hòa: Mô tả Luật hình sự Việt Nam – phần chung, Nxb. Công an nhân dân, 1991, trang 8
Nguyễn Ngọc Hòa: Tội phạm trong Luật hình sự Việt Nam, Nxb. Công an nhân dân, 1992, trang 13.
Đặng Văn Doãn: Vấn đề phòng vệ chính đáng, Nxb. Pháp lý, 1993, trang 15.

GVHD: TS. Phạm Văn Beo

5

SVTH: Cao Văn Nở

Luận văn tốt nghiệp

Phòng vệ chính đáng trong Luật hình sự Việt Nam

Về góc độ xã hội, trạng thái tồn tại ổn định, bền vững của các quan hệ xã hội là ý
chí của giai cấp thống trị – Nhà nƣớc. Bất kì một sự xâm hại nào đến sự tồn tại ổn
định đó đều bị phản ứng từ phía Nhà nƣớc. Trong những điều kiện nhất định, sự phản
ứng của Nhà nƣớc có thể có hiệu quả, riêng về trƣờng hợp của phòng vệ chính đáng,
sự phản ứng của Nhà nƣớc không mang lại hiệu quả vì sự xâm hại đang diễn ra mà
Nhà nƣớc không có mặt kịp thời. Do đó, Nhà nƣớc mới nhƣợng quyền lại cho cá

nhân, là chủ thể đang trong trƣờng hợp cũng có ý chí phản ứng nhƣ vậy.
Thực ra, hành vi chống trả, gây thiệt hại cho ngƣời đang có hành vi xâm phạm
lợi ích của Nhà nƣớc, tập thể, quyền và lợi ích chính đáng của công dân là những việc
làm có ích, phù hợp với lợi ích chung của toàn xã hội, đạo đức xã hội chủ nghĩa. Do
đó, Luật hình sự Việt Nam và một số nƣớc khẳng định hành vi phòng vệ chính đáng
không thể bị coi là tội phạm. Phòng vệ chính đáng là quyền của mỗi công dân nhƣng
không phải là nghĩa vụ pháp lý bắt buộc (trừ những ngƣời có chức vụ, trách nhiệm
đƣợc Nhà nƣớc giao cho nhiệm vụ trong những trƣờng hợp cụ thể phát sinh trách
nhiệm). Mỗi cá nhân có thể sử dụng quyền này của mình trong những điều kiện và
hoàn cảnh khác nhau. Tuy nhiên, chế định này không có nghĩa là cho phép mọi công
dân đều có quyền trừng trị tội phạm mà quyền xử lý tội phạm thuộc về cơ quan Nhà
nƣớc có thẩm quyền nhân danh Nhà nƣớc. Do đó, hành vi phòng vệ chính đáng phải
tuân theo những quy định nhất định trong Luật hình sự.
1.3. LỊCH SỬ PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM VỀ CHẾ ĐỊNH PHÕNG VỆ
CHÍNH ĐÁNG
1.3.1. Trƣớc năm 1945
Ở nƣớc ta, trƣớc khi có BLHS năm 1985, trong Luật hình sự chƣa có khái niệm
phòng vệ chính đáng chung cho mọi trƣờng hợp mà chỉ có một số trƣờng hợp cụ thể
của nó. Ví dụ: bản tổng kết 452-HS2 ngày 10/6/1970 của Tòa án nhân dân Tối cao về
việc thực hiện xét xử các tội giết ngƣời, Chỉ thị 07 ngày 22/12/1983 về xét xử các
hành vi xâm hại tính mạng, sức khỏe ngƣời do vƣợt quá giới hạn phòng vệ chính đáng
hoặc khi thi hành công vụ.
Hành vi xâm phạm tính mạng hoặc sức khỏe của ngƣời khác đƣợc coi là phòng
vệ chính đáng không phải là tội phạm khi có đầy đủ các điều kiện sau:
– Hành vi xâm hại lợi ích của Nhà nƣớc, của tập thể, hoặc lợi ích chính đáng
của công dân phải có tính nguy hiểm cho xã hội với mức độ đáng kể, mặc dù không
nhất thiết phải là một hành vi phạm tội.

GVHD: TS. Phạm Văn Beo

6

SVTH: Cao Văn Nở

Luận văn tốt nghiệp

Phòng vệ chính đáng trong Luật hình sự Việt Nam

+ Nếu hành vi xâm hại chỉ có tính chất nhỏ nhặt, tức là tính nguy hiểm cho
xã hội không đáng kể, không phải là tội phạm (nhƣ trộm cắp vặt, xô đẩy, đấm đá
nhẹ…) thì việc phòng vệ bằng cách gây thiệt hại đến tính mạng, sức khỏe của ngƣời
xâm hại không đƣợc coi là phòng vệ chính đáng, mà là hành vi phạm tội theo các tội
danh khác nhau tùy vào từng trƣờng hợp cụ thể.
+ Việc ngƣời có hành vi nguy hiểm cho xã hội khi bị ngƣời khác bắt, giữ
(tức là thực hiện hành vi có ích cho xã hội) đã chống trả lại, gây thiệt hại cho ngƣời
bắt giữ không đƣợc coi là phòng vệ chính đáng, mà phải chịu trách nhiệm hình sự
theo quy định chung của pháp luật.
– Hành vi nguy hiểm cho xã hội đƣợc coi là đã bắt đầu nếu nó đang gây thiệt
hại hoặc đe dọa gây thiệt hại đến tính mạng, sức khỏe của ngƣời xâm hại thì không
đƣợc coi là phòng vệ chính đáng.
– Hành vi phòng vệ chính đáng thực hiện không chỉ nhằm gạt bỏ sự đe dọa,
đẩy lùi sự tấn công, mà có thể bằng cách tích cực, chống lại sự xâm hại, gây thiệt hại
cho chính ngƣời xâm hại và do đó chỉ có thể là cố ý. Vì vậy, nếu một ngƣời dù có khả
năng bỏ chạy hoặc kêu cứu mà vẫn gây thiệt hại cho ngƣời xâm hại để phòng vệ, thì
hành động của họ vẫn đƣợc coi là phòng vệ chính đáng.
– Nếu trong khi phòng vệ mà gây thiệt hại, không phải cho ngƣời xâm hại, mà
cho ngƣời thứ ba thì hành vi gây thiệt hại không đƣợc coi là phòng vệ chính đáng, mà
tùy theo tình tiết của sự việc cấu thành tội giết ngƣời, tội cố ý gây thƣơng tích nặng,
gây tổn hại cho sức khỏe ngƣời khác…, theo quy định chung của pháp luật và có thể

có tình tiết giảm nhẹ nhất định.
– Hành vi vô ý gây thiệt hại cho ngƣời xâm hại không phải là phòng vệ chính
đáng, mà có thể là hành vi phạm tội thông thƣờng vô ý.
– Hành vi phòng vệ bằng cách cố ý gây thƣơng tích, nhƣng dẫn tới hậu quả
chết ngƣời ngoài sự mong muốn của ngƣời gây thƣơng tích cũng đƣợc coi là có tính
chất phòng vệ.
– Hành vi phòng vệ phải tƣơng xứng với tính chất xâm hại, tức là không chênh
lệch quá đáng giữa hành vi phòng vệ với tính chất và mức độ nguy hiểm của hành vi
xâm hại.
Tƣơng xứng không có nghĩa là thiệt hại do ngƣời phòng vệ gây ra cho ngƣời
xâm hại phải ngang bằng hoặc nhỏ hơn thiệt hại do ngƣời xâm hại đe dọa gây hoặc đã
gây ra cho ngƣời phòng vệ. Giữa hai thiệt hại đó có thể không có sự phù hợp về lƣợng
GVHD: TS. Phạm Văn Beo

7

SVTH: Cao Văn Nở

Luận văn tốt nghiệp

Phòng vệ chính đáng trong Luật hình sự Việt Nam

hoặc về chất, miễn là không có sự chênh lệch quá đáng sau khi cân nhắc tính chất
quan trọng của lợi ích đƣợc bảo vệ bằng phòng vệ chính đáng, sức mạnh của sự xâm
hại, khả năng và hoàn cảnh thực tế của ngƣời phòng vệ.
Nếu hành vi phòng vệ không tƣơng xứng, không phù hợp, có chênh lệch quá
đáng so với tính chất và mức độ nguy hiểm của hành vi xâm hại, nghĩa là ngƣời
phòng vệ đã dùng những phƣơng tiện và phƣơng pháp gây thiệt hại quá đáng cho
ngƣời xâm hại, mà tình chất mức độ nguy hiểm của hành vi xâm phạm cũng nhƣ hoàn

cảnh cụ thể chƣa đòi hỏi phải dùng các phƣơng tiện và phƣơng pháp đó, thì ngƣời
phòng vệ phải chịu trách nhiệm hình sự về tội giết ngƣời do vƣợt quá giới hạn phòng
vệ chính đáng hay tội cố ý gây thƣơng tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của ngƣời
khác do vƣợt quá giới hạn phòng vệ chính đáng.
1.3.2. Từ năm 1945 đến năm 1985
– Pháp luật hình sự Việt Nam giai đoạn Cách mạng dân tộc dân chủ nhân dân
từ 9/1945 đến tháng 5/1954.
Hoạt động về lập pháp Luật hình sự từ Cách mạng tháng Tám thành công đến
ngày toàn quốc kháng chiến rất phong phú. Trong thời kỳ này tồn tại hai loại văn bản
pháp Luật hình sự mới và cũ cấu thành nên một hệ thống văn bản pháp luật mới đƣợc
ban hành đã đƣợc thể hiện chính sách hình sự có phân hóa của nhà nƣớc ta.
Hàng loạt các Sắc lệnh đƣợc ban hành, đáng chú ý là Sắc lệnh thiết lập Tòa án
quân sự để xét xử những ai thực hiện một việc gì đó gây hại đến nền độc lập của nƣớc
Việt Nam dân chủ cộng hòa.
Ngoài những văn bản pháp Luật hình sự mới Chính phủ cho phép áp dụng một
số điều khoản của pháp Luật hình sự cũ nhằm duy trì ổn định trật tự xã hội, trong lúc
chƣa xây dựng kịp các văn bản mới.
Trong thời kỳ này phải nhắc đến Sắc lệnh đại xá ngày 20-10-1945.
– Pháp luật hình sự Việt Nam trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp (từ
12/1946 - 5/1954)
Đến năm 1953 căn cứ tình hình và nhiệm vụ mới dựa trên cơ sở sơ kết rút kinh
nghiệm đấu tranh với bọn phản cách mạng Nhà nƣớc ra Sắc lệnh 113 ngày 20/1/1953.
Đây là sắc lệnh tƣơng đối hoàn chỉnh nó đề ra một số điểm mới thể hiện quan điểm
đấu tranh có phân hóa của nhà nƣớc ta.
Sau chiến thắng Điện Biên Phủ, ngày 12-10-1954 nhân dịp giải phóng thủ đô,
GVHD: TS. Phạm Văn Beo

8

SVTH: Cao Văn Nở

Luận văn tốt nghiệp

Phòng vệ chính đáng trong Luật hình sự Việt Nam

Nhà nƣớc đã quyết định đại xá đối với những ngƣời lầm đƣờng lạc lối, tích cực sửa
chữa. Trong thời kỳ này để phục vụ yêu cầu Cách mạng dân tộc dân chủ nhân dân,
Luật hình sự đã kịp thời quy định những biện pháp xử phạt phong phú nhằm trấn áp
bọn phản cách mạng trong nƣớc và ngoài nƣớc, bảo vệ nền kinh tế, tài chính mới.
Hình thức văn bản rất phong phú đa dạng và về cơ bản là các Sắc lệnh, các Nghị định
và các văn bản khác của Chính phủ. Đƣờng lối xử lý hình sự thể hiện rõ quan điểm có
phân hóa sâu sắc.
– Pháp luật hình sự Việt Nam giai đoạn Cách mạng xã hội chủ nghĩa từ 1954 –
1975.
Trong số văn bản pháp Luật hình sự đƣợc ban hành từ 1955 đến 1964 để trấn
áp, trừng trị những hành vi phản cách mạng văn bản có ý nghĩa quan trọng nhất là Sắc
lệnh 267 ngày 15/6/1956 Sắc lệnh ban hành nhằm bảo vệ việc khôi phục và phát triển
kinh tế, văn hóa, cải tạo xã hội chủ nghĩa, trừng trị những âm mƣu hành động phá
hoại làm thiệt hại đến tài sản Nhà nƣớc, hợp tác xã và nhân dân.
Đầu năm 1975 Quốc hội thông qua một số đạo luật về tự do báo chí, tự do lập
hội, tự do hội họp. Ngày 30/7/1967 Ủy ban thƣờng vụ Quốc hội ban hành pháp lệnh
trừng trị các tội phản cách mạng. Đó là sự kiện pháp lý chính trị quan trọng trong hệ
thống pháp luật nƣớc ta. Nó là công cụ sắc bén để tăng cƣờng pháp chế xã hội chủ
nghĩa, tăng cƣờng đối với kẻ thù của nhân dân ta, dân tộc ta. Đây là một văn bản pháp
luật tƣơng đối hoàn chỉnh thể chế hóa đầy đủ nhất tinh thần, nội dung Nghị quyết và
Chỉ thị của Đảng trong lĩnh vực đối ngoại – chính trị.
Ngày 21/10/1970 Ủy ban thƣờng vụ Quốc hội ban hành pháp lệnh trừng trị các
tội xâm phạm tài sản xã hội chủ nghĩa. Pháp lệnh này thể hiện một cách đầy đủ, toàn
diện chính sách hình sự của Đảng và Nhà nƣớc ta đối với tội xâm phạm sở hữu trong

giai đoạn đó. Pháp lệnh quy định một cách cụ thể các tội phạm và hình phạt và chính
sách xử lý đối với từng loại tội và thể hiện thái độ nghiêm khắc hơn của Đảng và Nhà
nƣớc ta đối với loại tội phạm này.
– Pháp luật hình sự Việt Nam giai đoạn Cách mạng xã hội chủ nghĩa từ 1975 –
1985
Năm 1975, về hình thức Đất nƣớc ta tạm thời tồn tại hai Nhà nƣớc: Nhà nƣớc
Việt Nam Dân chủ Cộng hòa và Nhà nƣớc Cộng hòa miền Nam Việt Nam. Mỗi Nhà
nƣớc có pháp luật riêng Cộng hòa miền Nam Việt Nam ban hành những chính sách,
những văn bản pháp luật cần thiết để góp phần thực hiện một trong những nhiệm vụ

GVHD: TS. Phạm Văn Beo

9

SVTH: Cao Văn Nở

Luận văn tốt nghiệp

Phòng vệ chính đáng trong Luật hình sự Việt Nam

quan trọng. Cấp bách là trấn áp bọn phản cách mạng, bảo vệ vững chắc an ninh chính
trị, giữ gìn trật tự, an ninh xã hội ở nửa Đất nƣớc mới đƣợc giải phóng. Song song với
việc chính thức thành lập Tòa án nhân dân và Viện kiểm sát nhân dân, Chính phủ
cách mạng lâm thời Cộng hòa miền Nam Việt Nam ban hành Sắc lệnh 03 SL/76 ngày
15/3/1976 quy định các tội phạm và các hình phạt.
Ngày 25/4/1976 nhân dân ta tiến hành tổng tuyển cử thống nhất trong cả nƣớc.
Cuối tháng 6 đầu tháng 7/1976 Quốc hội họp kỳ đầu, đây là kỳ họp hoàn toàn thống
nhất Đất nƣớc về mặt Nhà nƣớc, chính thức hóa việc thống nhất này. Nghị quyết ngày
2/7/1976 của Quốc hội quyết định đổi tên nƣớc ta là Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt

Nam. Trong khi chƣa có Hiến pháp mới, Nhà nƣớc Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt
Nam tổ chức và hoạt động trên cơ sở Hiến pháp 1959 của nƣớc Việt Nam Dân chủ
Cộng hòa. Nghị quyết này giao cho hội đồng Chính phủ xúc tiến dự thảo các Luật,
Pháp lệnh cần thiết và hƣớng dẫn thi hành các pháp luật hiện hành của Việt Nam Dân
chủ Cộng hòa và Cộng hòa miền Nam Việt Nam cho sát thực tế.
Thi hành Nghị quyết nói trên, trên cơ sở của việc hệ thống hóa pháp luật hiện
hành của hai miền, Chính phủ đã công bố hơn hai danh mục gồm gần 700 văn bản
pháp luật trong đó đã có nhiều văn bản pháp luật hình sự đƣợc thi hành thống nhất
trong cả nƣớc. Nhƣ vậy, sau khi thống nhất nƣớc nhà về mặt Nhà nƣớc, vấn đề thống
nhất pháp luật trong cả nƣớc, trong đó có pháp Luật hình sự đã đƣợc giải quyết cơ bản
và phƣơng hƣớng hoàn chỉnh sự thống nhất đó cũng đƣợc quy định.
1.3.3. Từ năm 1985 đến năm 1999
Ngày 27/6/1985 Quốc hội nƣớc Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam thông
qua BLHS năm 1985, đây là BLHS Việt Nam đầu tiên của chúng ta đƣợc ban hành.
Trong BLHS 1985 đã chính thức ghi nhận chế định phòng vệ chính đáng ở Điều 13
“1. Phòng vệ chính đáng là hành vi của người vì bảo vệ lợi ích của Nhà
nước, của tập thể, bảo vệ lợi ích chính đáng của chính mình hoặc của người khác, mà
chống trả lại một cách tương xứng người đang có hành vi xâm phạm các lợi ích nói
trên. Phòng vệ chính đáng không phải là tội phạm.
2. Nếu hành vi chống trả rõ ràng là quá đáng, tức là vượt quá giới hạn
phòng vệ chính đáng, thì người có hành vi đó phải chịu trách nhiệm hình sự”.
Bắt đầu từ ngày 1-1-1986, Bộ luật hình sự đƣợc thi hành trong cả nƣớc. Phần
chung của Bộ luật hình sự rất quan trọng vì đó là những chính sách, quan điểm cơ bản
về hình sự của Đảng và Nhà nƣớc ta. Vì vậy, căn cứ vào Điều 24 Luật tổ chức Tòa án
GVHD: TS. Phạm Văn Beo

10

SVTH: Cao Văn Nở

Luận văn tốt nghiệp

Phòng vệ chính đáng trong Luật hình sự Việt Nam

nhân dân, Hội đồng thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao họp trong ba ngày 3, 4 và 5
tháng 01 năm 1986 với sự tham gia của đồng chí Trần Tê – Phó Viện trƣởng Viện
kiểm sát nhân dân tối cao và đồng chí Phùng Văn Tửu – Thứ trƣởng Bộ Tƣ pháp,
hƣớng dẫn Tòa án các cấp quán triệt áp dụng thống nhất một số quy định trong phần
chung của Bộ luật hình sự nên đã ban hành ra Nghị quyết số 02/HĐTP –
TANDTC/QĐ ngày 05/01/1986. Trong đó có hƣớng dẫn hành vi xâm phạm tính
mạng, sức khỏe của ngƣời khác đƣợc coi là phòng vệ chính đáng.
“Hành vi xâm hại tính mạng hoặc sức khỏe của ngƣời khác đƣợc coi là phòng
vệ chính đáng khi có đủ các điều kiện sau:
a) Hành vi xâm hại những lợi ích cần phải bảo vệ là hành vi phạm tội hoặc
rõ ràng là có tính chất nguy hiểm cho xã hội.
b) Hành vi nguy hiểm cho xã hội đang gây thiệt hại hoặc đe dọa gây thiệt
hại thực sự và ngay tức khắc cho những lợi ích cần phải bảo vệ.
c) Phòng vệ chính đáng không chỉ gạt bỏ sự đe dọa, đẩy lùi sự tấn công, mà
còn có thể tích cực chống lại sự xâm hại, gây thiệt hại cho chính ngƣời xâm hại.
d) Hành vi phòng vệ phải tƣơng xứng với hành vi xâm hại, tức là không có
sự chênh lệch quá đáng giữa hành vi phòng vệ với tính chất và mức độ nguy hiểm của
hành vi xâm hại.
Khái niệm từ “tương xứng” trong BLHS năm 1985 có thể đƣợc hiểu là ngƣời
phòng vệ phải sử dụng công cụ, phƣơng tiện, phƣơng pháp tƣơng tự nhƣ ngƣời đang
thực hiện hiện các hành vi xâm phạm đến các lợi ích cần bảo vệ hoặc thiệt hại do
ngƣời phòng vệ gây ra cho ngƣời xâm hại phải bằng hoặc nhỏ hơn thiệt hại mà ngƣời
xâm hại gây ra cho họ. Sự tƣơng xứng ở đây cũng chỉ thể hiện sự đánh giá của ngƣời
ngoài cuộc mà không xuất phát từ sự nhận định đánh giá của ngƣời trong cuộc. Từ
những quy định hạn chế đó làm cho quần chúng nhân dân ngại tham gia tấn công lại

những hành vi nguy hiểm cho xã hội, họ né tránh, bỏ mặc vì sợ liên lụy không khéo sẽ
bị đánh giá là chống trả không tƣơng xứng thì phải bị xử lý, tạo tâm lý tiêu cực làm
giảm tác dụng của công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm.
Sau khi đã xem xét một cách đầy đủ, khách quan tất cả các mặt nói trên mà
nhận thấy rõ ràng là trong hoàn cảnh sự việc xảy ra, ngƣời phòng vệ đã sử dụng
những phƣơng tiện, phƣơng pháp rõ ràng quá đáng và gây thiệt hại rõ ràng quá mức
(gây thƣơng tích nặng, làm chết ngƣời) đối với ngƣời có hành vi xâm hại thì coi hành
vi chống trả là không tƣơng xứng và là vƣợt quá giới hạn phòng vệ chính đáng.
GVHD: TS. Phạm Văn Beo

11

SVTH: Cao Văn Nở

Luận văn tốt nghiệp

Phòng vệ chính đáng trong Luật hình sự Việt Nam

Ngƣợc lại, nếu hành vi chống trả là tƣơng xứng thì đó là phòng vệ chính đáng”.
1.3.4. Từ năm 1999 đến nay
Trong khoảng 15 năm tồn tại, BLHS năm 1985 đã đƣợc sửa đổi, bổ sung 5 lần
vào các năm 1989, 1991, 1992, 1997 và 1999, với sự thay đổi đó đã ban hành ra
BLHS năm 1999. So với BLHS năm 1985, BLHS năm 1999 có những thay đổi cơ
bản. Đặc biệt, các thay đổi trong các quy định thuộc Phần chung, trong đó chế định
phòng vệ chính đáng đƣợc sửa đổi thành Điều 15 BLHS năm 1999 nhƣ sau:
Khoản 1 Điều 15 Bộ luật này quy định: “Phòng vệ chính đáng là hành vi của
người vì bảo vệ lợi ích của Nhà nước, tập thể, bảo vệ lợi ích chính đáng của mình
hoặc của người khác, mà chống trả lại một cách cần thiết (Bộ luật hình sự Việt Nam
1985 quy định.......“sự chống trả một cách tương ứng”) người đang có hành vi xâm

phạm các lợi ích nói trên, Phòng vệ chính đáng không phải là tội phạm”.
Chế định này đƣợc xây dựng nhằm khuyến khích mọi công dân đấu tranh
chống những hành vi xâm hại các quan hệ xã hội, ngăn chặn hoặc hạn chế những thiệt
hại do sự xâm hại đó đe dọa gây ra.
Bộ luật hình sự năm 1999 đã không dùng thuật ngữ “tương xứng” mà thay vào
đó là thuật ngữ “cần thiết” tuy không làm thay đổi bản chất của chế định phòng vệ
chính đáng nhƣng cũng làm cho việc vận dụng chế định này trong thực tiễn đấu tranh
phòng chống tội phạm có hiệu quả hơn.
Dù Bộ luật hình sự năm 1999 đƣợc sửa đổi bổ sung năm 2009, nhƣng chế định
phòng vệ chính đáng quy định tại Điều 15 trong Bộ luật hình sự không có gì thay đổi.

GVHD: TS. Phạm Văn Beo

12

SVTH: Cao Văn Nở

Luận văn tốt nghiệp

Phòng vệ chính đáng trong Luật hình sự Việt Nam

CHƢƠNG 2
PHÕNG VỆ CHÍNH ĐÁNG TRONG LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM
Tại khoản 1 Điều 15 Bộ luật hình sự hiện hành quy định: “Phòng vệ chính đáng
là hành vi của người vì bảo vệ lợi ích của Nhà nước, của tổ chức, bảo vệ quyền, lợi
ích chính đáng của mình hoặc của người khác, mà chống trả lại một cách cần thiết
người đang có hành vi xâm phạm các lợi ích nói trên. Phòng vệ chính đáng không
phải là tội phạm”.
2.1. CÁC ĐIỀU KIỆN CỦA PHÕNG VỆ CHÍNH ĐÁNG

Để khuyến khích cũng nhƣ để hƣớng dẫn công dân thực hiện quyền phòng vệ
chính đáng và qua đó phát huy đƣợc tính tích cực của nó, Điều 15 BLHS Việt Nam
không những chỉ khẳng định không phải là tội phạm mà còn quy định cụ thể cơ sở,
nội dung và phạm vi của quyền phòng vệ chính đáng nhƣ sau: “Phòng vệ chính đáng
là hành vi của người vì bảo vệ lợi ích của Nhà nước, của tổ chức, bảo vệ quyền, lợi
ích chính đáng của mình hoặc của người khác, mà chống trả lại một cách cần thiết
người đang có hành vi xâm hại các lợi ích nói trên”
Hành vi đã thỏa mãn đầy đủ những dấu hiệu về cơ sở, nội dung và phạm vi của
quyền phòng vệ chính đáng là hành vi hoàn toàn phù hợp với lợi ích xã hội, là hành vi
thực sự nhằm ngăn chặn sự tấn công bất hợp pháp, hạn chế những thiệt hại do sự tấn
công này đe dọa gây ra. Đó là trƣờng hợp phòng vệ chính đáng thực sự.
2.1.1. Cơ sở làm phát sinh quyền phòng vệ chính đáng
Theo quy định của Điều 15 BLHS hiện hành, cơ sở làm phát sinh quyền phòng
vệ chính đáng là phải có hành vi xâm hại đến lợi ích của Nhà nƣớc, lợi ích của tập thể,
quyền hoặc lợi ích chính đáng của công dân một cách trái pháp luật, nguy hiểm đáng
kể cho xã hội:
– Có hành vi xâm hại đến lợi ích của Nhà nước, lợi ích của tập thể, quyền hoặc
lợi ích chính đáng của công dân một cách trái pháp luật, nguy hiểm đáng kể cho xã
hội
Nhƣ vậy, chỉ có thể nói đến phòng vệ chính đáng khi có hành vi của con ngƣời
đang gây thiệt hại hoặc đe dọa gây thiệt hại cho xã hội. Hành vi này có thể xâm phạm
đến lợi ích của Nhà nƣớc, lợi ích của tập thể, quyền và lợi ích chính đáng của ngƣời
phòng vệ. Quyền hoặc lợi ích chính đáng bị xâm phạm có thể là quyền nhân thân,
quyền sở hữu. Những quyền hoặc lợi ích này bị xâm phạm có thể qua những hành
GVHD: TS. Phạm Văn Beo

13

SVTH: Cao Văn Nở

Luận văn tốt nghiệp

Phòng vệ chính đáng trong Luật hình sự Việt Nam

động của ngƣời tấn công (nhƣ hành động cƣớp, hành động hiếp dâm...) những cá biệt
cũng có thể đƣợc thực hiện thông qua không hành động (nhƣ hành động không cấp
cứu những ngƣời bị tai nạn của ngƣời bác sĩ mà không có lí do chính đáng).
Hành vi tấn công có thể có đủ yếu tố cấu thành tội phạm. Nhƣng đó không phải
là điều kiện bắt buộc vì có hành vi tuy không cấu thành tội phạm nhƣng vẫn đòi hỏi
phải ngăn chặn kịp thời để tránh thiệt hại cho xã hội nhƣ hành vi đâm, chém của
những ngƣời không có năng lực trách nhiệm hình sự do mắc bệnh tâm thần.
Ví dụ: Hành vi đâm chém của ngƣời không có năng lực trách nhiệm hình sự
(bệnh tâm thần hoặc chƣa đủ tuổi chịu trách nhiệm hình sự). Và hơn nữa, khi đứng
trƣớc sự tấn công, ngƣời công dân bình thƣờng khó có thể luôn luôn khẳng định đƣợc
ngay đó là tội phạm hay không phải là tội phạm.
Hành vi tấn công của con ngƣời là cơ sở của quyền phòng vệ chính đáng
nhƣng nó chỉ là cơ sở chừng nào còn đang xảy ra hoặc đe dọa sẽ xảy ra ngay tức khắc.
Khi hành vi tấn công đã thực sự chấm dứt thì cũng có nghĩa không đòi hỏi phải có
hành vi ngăn chặn. Sự phòng vệ lúc này hoàn toàn không đạt mục đích của phòng vệ
chính đáng. Đó có thể chỉ là sự trả thù và trong thực tế nhiều khi lại là sự trả thù
nhầm.
– Hành vi xâm hại trái pháp luật
Tính trái pháp luật của hành vi xâm hại biểu hiện ở nó là một hành vi không
hợp pháp chứ không cần nó phải đến mức trái pháp luật hình sự. Ví dụ: A là ngƣời
cƣớp giật tài sản của ngƣời khác, B là ngƣời đi đƣờng phát hiện đuổi theo và có dùng
vũ lực để bắt A. Trong trƣờng hợp này, A không có quyền chống trả vì hành vi tấn
công của B đối với A không trái pháp luật.
– Hành vi xâm phạm phải có tính hiện tại
Tức là hành vi đó đang xảy ra hoặc xảy ra ngay tức khắc mà chƣa kết thúc mới

trở thành cơ sở làm phát sinh quyền phòng vệ. Thực tế xảy ra nhiều trƣờng hợp hành
vi chống trả đã diễn ra khi hành vi gây thiệt hại đã chấm dứt, thậm chí có khi chống
trả sai đối tƣợng, nhƣ nghe tin ngƣời thân mình bị đả thƣơng đã tìm ngƣời đả thƣơng
để trả thù nhƣng lầm ngƣời. Trƣờng hợp phòng vệ này, khoa học Luật hình sự gọi là
phòng vệ quá muộn.
Ví dụ: Cƣờng và Thái là hai ngƣời bạn học cùng lớp, cùng yêu một ngƣời tên
Lan, nhƣng do Thái dẻo miệng hơn đã lấy lòng đƣợc Lan, Cƣờng ôm hận trong lòng,
trong khi Thái không biết không đề phòng đƣợc và không có vũ khí gì trên tay,
GVHD: TS. Phạm Văn Beo

14

SVTH: Cao Văn Nở

Luận văn tốt nghiệp

Phòng vệ chính đáng trong Luật hình sự Việt Nam

Cƣờng đón Thái trên đƣờng về nhà đã dùng gậy đánh Thái, làm Thái bị thƣơng, sau
khi bỏ chạy đƣợc Thái tức giận chạy về nhà lấy một con dao đi tìm Cƣờng trả thù.
Hành vi của Thái là hành vi bị xem là phòng vệ quá muộn, vì hành vi chống trả của
Thái chống lại hành vi gây thiệt hại đã chấm dứt. Vấn đề đặt ra là phải xác định chính
xác hành vi gây thiệt hại chấm dứt khi nào. Tuy vậy, cũng có trƣờng hợp hành vi
chống trả diễn ra khi hành vi tấn công đã chấm dứt nhƣng vẫn còn khả năng gây thiệt
hại và hành vi chống trả đó có ý nghĩa ngăn chặn thiệt hại xảy ra. Ví dụ: hành vi đuổi
đánh kẻ cƣớp giật để lấy lại tài sản.
Hành vi phòng vệ đƣợc tiến hành khi hành vi gây thiệt hại chƣa thật sự xảy ra,
không có cơ sở chứng tỏ hành vi gây thiệt hại sẽ xảy ra tức khắc. Trƣờng hợp này gọi
là phòng vệ quá sớm.

Ví dụ: A và B cãi nhau, thấy A hùng hổ, B nghĩ rằng, mình phải ra tay trƣớc vì
sách có câu “tiên hạ thủ vi cường, hậu hạ thủ tai ương”. Nghĩ thế, B đã xông vào
đánh A gây thƣơng tích cho A. Trƣờng hợp này, hành vi của B bị xem là phòng vệ
quá sớm, khi chƣa có hành vi xâm hại xảy ra. Trách nhiệm hình sự trong phòng vệ
quá sớm cũng giải quyết nhƣ phòng vệ quá muộn.
– Hành vi xâm hại phải có tính hiện hữu
Hành vi gây thiệt hại hoặc đe dọa gây thiệt hại đến các lợi ích cần bảo vệ phải
là hành vi xảy ra trên thực tế, và hành vi chống trả là nhằm ngăn chặn hành vi tấn
công, bảo vệ lợi ích bị xâm hại. Hành vi phòng vệ xem là hợp pháp khi hành vi tấn
công là có thật. Nếu hành vi chống trả một hành vi tấn công không có thật, khoa học
Luật hình sự gọi là phòng vệ tưởng tượng. Tuy nhiên, ngay cả khi sự tấn công là
không có thật, sự chống trả vẫn đƣợc thực tiễn xem là phòng vệ chính đáng nếu căn
cứ vào các tình tiết khách quan của vụ việc mà nhận thấy rằng trong những điều kiện,
hoàn cảnh cụ thể đó, ngƣời có hành vi phòng vệ không nhận thức đƣợc hoặc không
thể nhận thức đƣợc rằng không có hành vi tấn công xảy ra.
Ví dụ: Hoàng và Thanh đang yêu nhau, Hoàng dẫn Thanh vào công viên chơi,
Hoàng thấy một ngƣời đang nhìn mình, bỗng dƣng Hoàng thấy ngƣời đó đi về phía
mình, Hoàng đứng dậy đánh liên tiếp vào ngƣời đó, sau sự việc xảy ra Hoàng cho
rằng là ngƣời đó có ý định đánh mình, hành vi của Hoàng trong trƣờng hợp thực tế
này không đƣợc coi là phòng vệ và không phải là phòng vệ tƣởng tƣợng, nên Hoàng
phải chịu trách nhiệm về tội cố ý gây thƣơng tích của mình.
Ví dụ: Phƣơng và Tuấn là ngƣời yêu của nhau, cũng nhƣ thƣờng lệ Phƣơng đi

GVHD: TS. Phạm Văn Beo

15

SVTH: Cao Văn Nở

Luận văn tốt nghiệp

Phòng vệ chính đáng trong Luật hình sự Việt Nam

học về Tuấn sẽ rƣớc Phƣơng, nhƣng hôm đó Phƣơng đứng đợi mãi mà không thấy
Tuấn đến, trời tối nên Phƣơng rất sợ, bỗng dƣng xuất hiện một ngƣời lạ đến dở trò
xàm xở và cƣớp nữ trang của Phƣơng, Phƣơng vội hốt hoảng chạy về, trên đƣờng về
thì gặp Tuấn, Phƣơng kể Tuấn nghe nên Tuấn nói “lần sau không đến trễ nữa”. Tối
hôm sau, Tuấn đƣa Phƣơng đi học, đến lúc rƣớc Phƣơng về, hai ngƣời đang đi trên
đƣờng thì có một thanh niên đi vội về phía Phƣơng, Phƣơng rất sợ, Phƣơng nói “là
hắn hôm qua”, nghe Phƣơng nói vậy Tuấn nổi nóng lên vì nó đã xàm xở ngƣời yêu
mình, khi thanh niên đó vừa bƣớc tới Tuấn đã dùng tay đánh liên tiếp vào mặt thanh
niên đó, làm thanh niên đó bị thƣơng gãy hết vài chiếc răng và những vết thƣơng
ngoài da. Sau sự việc xảy ra, thì thanh niên đó bảo mình là bạn từng học chung với
Phƣơng định tới chào hỏi Phƣơng, mà Phƣơng không nhận ra. Trong trƣờng hợp này,
hành động đi về phía Phƣơng của thanh niên kia, trong hoàn cảnh trời rất tối Phƣơng
không nhìn rõ và thêm lý do hôm trƣớc cũng trên đƣờng đó cũng có một thanh niên
tới đã dở trò xàm xở và cƣớp nữ trang của Phƣơng, chính vì vậy làm cho Phƣơng và
Tuấn tin rằng anh thanh niên (từng học chung với Phƣơng mà Phƣơng không nhận ra)
là tên cƣớp hôm qua. Bất cứ ai trong hoàn cảnh cụ thể nhƣ vậy cũng đều tin nhƣ vậy,
do đó hành vi gây thƣơng tích của Tuấn đƣợc xem là phòng vệ tƣởng tƣợng và có cơ
sở nên không bị truy cứu trách nhiệm.
Nếu sự tƣởng tƣợng rõ ràng là không có cơ sở thì ngƣời phòng vệ phải chịu
trách nhiệm hình sự. Cũng bị xem là phòng vệ tƣởng tƣợng nếu ngƣời phòng vệ
không chống trả ngƣời gây thiệt hại mà chống trả ngƣời không gây thiệt hại (nhầm lẫn
kẻ tấn công). Phòng vệ tƣởng tƣợng phải chịu trách nhiệm hình sự.
Tóm lại, cả phòng vệ quá sớm, phòng vệ quá muộn và phòng vệ tƣởng tƣợng
đều không thỏa mãn dấu hiệu làm phát sinh quyền phòng vệ chính đáng. Do đó, cả ba
trƣờng hợp này không có yếu tố gì để giảm nhẹ trách nhiệm hình sự theo cách viện
dẫn của tình tiết vƣợt quá giới hạn phòng vệ chính đáng. Sở dĩ các nhà lý luận dùng

cụm từ “phòng vệ” kèm theo “sớm”, “muộn”, “tƣởng tƣợng” ở đây là vì các trƣờng
hợp này đƣợc tìm ra khi phân tích chế định phòng vệ chính đáng. Và cả ba trƣờng hợp
này đều phải chịu trách nhiệm hình sự.
Về nguyên tắc, khi có đầy đủ các dấu hiệu làm phát sinh quyền phòng vệ,
ngƣời phòng vệ có thể dùng vũ lực để chống trả ngay mà không cần phải chờ đợi đến
khi không còn cách nào khác. Tuy nhiên, khi sự xâm hại đến từ một ngƣời không có
năng lực trách nhiệm hình sự (mắc bệnh tâm thần dẫn đến mất khả năng nhận thức
hoặc mất khả năng điều khiển hành vi, ngƣời chƣa đủ 14 tuổi) thì ngƣời có quyền

GVHD: TS. Phạm Văn Beo

16

SVTH: Cao Văn Nở

Luận văn tốt nghiệp

Phòng vệ chính đáng trong Luật hình sự Việt Nam

phòng vệ phải tháo chạy trƣớc hết. Nếu điều đó không còn hiệu quả thì sự chống trả
mới đƣợc xem xét.
Ví dụ: Tiên là ngƣời mắc bệnh tâm thần, mất khả năng nhận thức, thƣờng đi
lang thang trên đƣờng và đuổi đánh ngƣời khác. Một hôm, Tiên thấy Vinh liền cầm
cây xông đến tấn công. Vinh biết Tiên mắc bệnh tâm thần nên bỏ chạy. Không may,
đang chạy thì Vinh vấp phải đá té sấp. Khi quay lại thì Tiên đã tiến sát, giơ cây định
đánh Vinh. Khi đó, Vinh đƣa chân đạp một cái, gây thƣơng tích cho Tiên. Trƣờng hợp
này, hành vi của Vinh đƣợc viện dẫn quy định của phòng vệ chính đáng.
Theo Điều 15 Bộ luật hình sự năm 1999 được sửa đổi, bổ sung năm 2009, đối
tượng để bảo vệ trong phòng vệ chính đáng là lợi ích của Nhà nước, của tổ chức,

quyền và lợi ích chính đáng của người phòng vệ hoặc của người khác. Nhƣ vậy,
ngƣời phòng vệ có quyền bảo vệ bất kỳ các quyền hoặc lợi ích nào nếu đƣợc xem là
hợp pháp và đang bị xâm hại mà không cần phải giới hạn đó là quyền hoặc lợi ích của
mình.
Ví dụ: Trên đƣờng đi làm về, Minh phát hiện có hai thanh niên đang hiếp dâm
một phụ nữ. Minh xông vào đánh một tên té xỉu, tên còn lại chạy mất. Hành vi của
Minh đƣợc xem là phòng vệ chính đáng.
Về điểm này, Điều 37 Bộ luật hình sự Canada năm 1990 quy định: “Mọi người
đều có quyền dùng vũ lực để bảo vệ mình hoặc bất cứ người nào mà mình có trách
nhiệm chăm sóc khỏi sự tấn công nếu vũ lực được dùng không vượt quá mức cần thiết
nhằm ngăn chặn hoặc đẩy lùi sự tấn công”. Nội dung điều luật là quá rõ, chỉ khi
quyền hoặc lợi ích của những ngƣời dƣới sự chăm sóc của mình bị xâm hại, một
ngƣời mới có thể viện dẫn quy định về phòng vệ chính đáng để chống trả lại ngƣời
đang có hành vi xâm hại. Tuy nhiên, điều luật lại không nói rõ trong trƣờng hợp đó,
ngƣời muốn phòng vệ có đợi đến khi ngƣời bị xâm hại chống đỡ không đƣợc không
rồi mới ra tay phòng vệ (giúp). Theo Ted Truscott, một số quốc gia chỉ cho phép một
ngƣời phòng vệ giúp ngƣời khác sau khi ngƣời bị xâm hại đã có hành vi chống đỡ
không lại.5
2.1.2. Nội dung và phạm vi của quyền phòng vệ chính đáng
Khi đã có đủ cơ sở làm phát sinh quyền phòng vệ, ngƣời phòng vệ có quyền
chống trả lại một cách cần thiết ngƣời đang có hành vi tấn công ngay cả trong những
trƣờng hợp có biện pháp khác tránh đƣợc sự tấn công. Đó là đối tƣợng, nội dung và
5

. Ted Truscott: Canadian Law: Self – defence and The Martial Artist (tiếng Anh), Canada, 1995, trang 33.

GVHD: TS. Phạm Văn Beo

17

SVTH: Cao Văn Nở

Phòng vệ chính đáng trong luật hành hình sự việt nam

Tài liệu liên quan

Tài liệu bạn tìm kiếm đã sẵn sàng tải về