Bồi thường thiệt hại trong hoạt động tố tụng hình sự

TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ
KHOA LUẬT
BỘ MÔN TƯ PHÁP
-  -

LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP
NIÊN KHÓA 2007 - 2011
Đề tài:

BỒI THƯỜNG THIỆT HẠI TRONG HOẠT ĐỘNG
TỐ TỤNG HÌNH SỰ

Giáo viên hướng dẫn:

Sinh viên thực hiện:

ThS. TĂNG THANH PHƯƠNG

PHAN THỊ NHƯ
MSSV: 5075212
Lớp: Luật Tư pháp 3-K33

Cần Thơ, tháng 4/2011


TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ
KHOA LUẬT
BỘ MÔN TƯ PHÁP
-  -

LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP

NIÊN KHÓA 2007 - 2011
Đề tài:

BỒI THƯỜNG THIỆT HẠI TRONG HOẠT ĐỘNG
TỐ TỤNG HÌNH SỰ

Giáo viên hướng dẫn:

Sinh viên thực hiện:

ThS. TĂNG THANH PHƯƠNG

PHAN THỊ NHƯ
MSSV: 5075212
Lớp: Luật Tư pháp 3-K33

Cần Thơ, tháng 4/2011


NHẬN XÉT CỦA GIẢNG VIÊN HƯỚNG DẪN
.............................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................


NHẬN XÉT CỦA GIẢNG VIÊN PHẢN BIỆN
.............................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................


.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................


MỤC LỤC
Lời nói đầu .............................................................................................................. 1
CHƯƠNG 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ BTTH TRONG
HOẠT ĐỘNG TỐ TỤNG HÌNH SỰ ..................................................................... 5

1.1. Vấn đề bảo đảm quyền con người trong mối quan hệ với trách nhiệm
bồi thường của nhà nước ........................................................................................ 5
1.1.1. Quyền con người – quyền công dân...................................................... 5
1.1.2. Quyền được bồi thường của người dân trong mối quan hệ với
quyền con người và quyền công dân .............................................................. 7
1.1.3. Trách nhiệm bồi thường nhà nước trong mối quan hệ giữa nhà
nước và công dân ........................................................................................... 8
1.2. Một số khái niệm chung .................................................................................. 9
1.2.1. Khái niệm BTTH.................................................................................. 9
1.2.2. Khái niệm trách nhiệm bồi thường của nhà nước.................................. 11
1.3. Bản chất, ý nghĩa của chế định trách nhiệm bồi thường của nhà nước......... 14
1.3.1. Bản chất của chế định trách nhiệm bồi thường của nhà nước ................ 14
1.3.2. Ý nghĩa của chế định trách nhiệm bồi thường của nhà nước ................. 15
1.4. Phân biệt trách nhiệm bồi thường của nhà nước với trách nhiệm bồi
thường dân sự khác ................................................................................................ 16
1.5. Những bảo đảm pháp lý về quyền con người trong Luật trách nhiệm
bồi thường của Nhà nước ....................................................................................... 17
1.5.1. Quyền được bảo vệ danh dư, uy tín, nhân phẩm ................................... 17
1.5.2. Quyền được yêu cầu BTTH .................................................................. 18
1.5.3. Quyền bình đẳng với cơ quan nhà nước chịu trách nhiệm bồi
thường trong quá trình giải quyết ................................................................... 20
1.5.4. Quyền được khởi kiện ra Tòa án........................................................... 21
1.5.5. Quyền được miễn án phí, tạm ứng án phí, miễn thuế thu nhập cá
nhân đối với khoản tiền được bồi thường ....................................................... 21
1.6. Sơ lược về BTTH trong hoạt động tố tụng hình sự ở Việt Nam và các
nước trên thế giới .................................................................................................... 22
1.6.1. Việt Nam.............................................................................................. 22
1.6.2. Trung Quốc .......................................................................................... 24
1.6.3. Cộng hòa Pháp ..................................................................................... 26
1.6.4. Nhật Bản .............................................................................................. 27

1.6.5. Hoa Kỳ................................................................................................. 28
1.6.6. Asutralia............................................................................................... 29
1.6.7. Cộng hòa liên bang Đức ....................................................................... 29
CHƯƠNG 2: CHẾ ĐỊNH PHÁP LUẬT VỀ BTTH TRONG HOẠT
ĐỘNG TỐ TỤNG HÌNH SỰ.................................................................................. 32
2.1. Điều kiện phát sinh trách nhiệm BTTH trong hoạt động tố tụng hình
sự.............................................................................................................................. 32
2.1.1. Có văn bản, quyết định của cơ quan nhà nước xác định người bị
thiệt hại thuộc trường hợp được bồi thường.................................................... 33
2.1.2. Có thiệt hại thực tế do người tiến hành tố tụng hình sự gây ra đối
với người bị thiệt hại ..................................................................................... 34
2.2. Quyền và nghĩa vụ của các chủ thể có liên quan ........................................... 44
2.2.1. Quyền và nghĩa vụ của người bị thiệt hại.............................................. 44
2.2.2. Quyền và nghĩa vụ của người thi hành công vụ đã gây ra thiệt hại........ 45
2.2.3. Cơ quan có trách nhiệm bồi thường ...................................................... 45
2.2.3.1. Cơ quan điều tra, cơ quan được giao tiến hành một số
hoạt động điều tra ............................................................................... 45
2.2.3.2. Viện kiểm sát........................................................................... 46
2.2.3.3. Tòa án nhân dân ..................................................................... 46
2.3. Thể thức về trách nhiệm bồi thường của nhà nước trong hoạt động tố
tụng tố tụng hình sự ................................................................................................ 48
2.3.1. Nguyên tắc bồi thường ......................................................................... 48
2.3.2. Thời hiệu yêu cầu bồi thường ............................................................... 51
2.3.3. Phạm vi trách nhiệm bồi thường ........................................................... 51
2.3.3.1. Các trường hợp được BTTH ................................................... 51
2.3.3.1. Các trường không được BTTH................................................ 53
2.3.4. Trình tự, thủ thủ thực hiện trách hiện bồi thường của Nhà nước ........... 57
2.3.4.1. Giải quyết bồi thường tại cơ quan có trách nhiệm bồi

thường
............................................................................................................ 57
2.3.4.2. Giải quyết bồi thường tại Tòa án ............................................ 61
2.4. Trách nhiệm hoàn trả ...................................................................................... 62
2.5. Quản lý công tác bồi thường............................................................................ 65
CHƯƠNG 3: THỰC TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP BTTH HẠI TRONG
HOẠT ĐỘNG TỐ TỤNG HÌNH SỰ ..................................................................... 69


3.1. Vướng mắc sau 1 năm triển khai thi hành Luật trách nhiệm bồi
thường của Nhà nước ............................................................................................. 69
3.1.1. Thiếu người, thiếu biên chế .................................................................. 70
3.1.2. Phải chờ văn bản hướng dẫn................................................................. 70
3.1.3. Cần thành lập đơn vị chuyên trách........................................................ 70
3.1.4. Luật thực sự chưa đi vào cuộc sống ...................................................... 71
3.1.5. Người dân chưa biết rõ quyền của mình ............................................... 72
3.2. Thực trạng BTTH trong hoạt động tố tụng hình sự....................................... 73
3.2.1. Thưc trạng chung về BTTH trong hoạt động tố tụng hình sự ................ 73
3.2.2. Thủ tục thực hiện BTTH đã bị “hành chính hóa” .................................. 74
3.2.3. Thủ tục xin lỗi cải chính mới chỉ được áp dụng cho trường hợp bị
thiệt hại do hoạt động tố tụng gây ra............................................................... 74
3.2.4. Thời hiệu khởi kiện của người bị thiệt hại còn hạn chế ......................... 74
3.2.5. Bất cập trong giải quyết bồi thường và thủ tục giải quyết bồi
thường ...................................................................................................................... 75
3.2.6. Đùn đẩy trách nhiệm giữa các cơ quan tiến hành tố tụng ...................... 76
3.2.7. Lẩn tránh trách nhiệm của cơ quan có trách nhiệm ............................... 77
3.2.8. Người dân đòi bồi thường quá cao........................................................ 78
3.3. Một số giải pháp và kiến nghị về BTTH trong hoạt động tố tụng hình
sự.............................................................................................................................. 80
3.3.1. Vấn đề xác minh thiệt hại ..................................................................... 80

3.3.2. Chậm giải quyết bồi thường.................................................................. 81
3.3.3. Xem xét trường hợp do chuyển biến của tình hình................................ 81
3.3.4. Những vấn đề nội bộ ngành .................................................................. 82
3.3.5. Tăng cường công tác giáo dục đạo đức nghề nghiệp và nâng cao
trình độ pháp luật, nghiệp vụ cho người tiến hành tố tụng ............................... 83
Kết luận ................................................................................................................... 85


Luận văn

Bồi thường thiệt hại trong hoạt động tố tụng hình sự

LỜI NÓI ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Nhu cầu bồi thường thiệt hại cho các công dân, các tổ chức là nghĩa vụ, trách
nhiệm của một nhà nước dân chủ: “nhà nước của dân, do dân và vì dân”, thể hiện sự
bình đẳng, đối xử công bằng của pháp luật đối với các cơ quan Nhà nước, cán bộ, công
chức và mọi công dân. Trước đây do sự bức xúc của xã hội công dân trước những hậu
quả thiệt hại cho công dân và xã hội xuất phát từ những hành xử, việc làm của một số
cán bộ, công chức vô tình hay cố ý gây ra, trong tình hình còn thiếu các văn bản luật
pháp quy định, Nhà nước Việt Nam đã có sáng kiến đáp ứng giải quyết có tính chất
tình thế, nhất là trong lĩnh vực tố tụng hình sự, bằng hai văn bản: Nghị định số 47/CP
ngày 03/05/1997 của Chính phủ về việc giải quyết bồi thường thiệt hại do công chức,
viên chức nhà nước, người có thẩm quyền của cơ quan tiến hành tố tụng gây ra cùng
một số văn bản hướng dẫn thi hành và nghị quyết số 388/2003/NQ-UBTVQH11 ngày
17/3/2003 của Ủy ban Thường vụ Quốc hội về bồi thường thiệt hại cho người bị oan
do người có thẩm quyền trong hoạt động tố tụng hình sự gây ra. Việc ưu tiên ban hành
sớm các văn bản pháp luật trên, do quan tâm trước hết về việc bồi thường các oan sai
trên lĩnh vực tố tụng hình sự là hoàn toàn đúng đắn và thể hiện tính cấp bách, vì sự oan
sai này sẽ đưa đến những hậu quả hết sức nghiêm trọng vì xâm phạm đến nhân thân,

danh dự và cả tính mạng con người. Các văn bản đó mang tính chữa cháy hết sức cần
thiết trong giai đoạn còn thiếu luật. Và trong thời gian qua, kết hợp hai văn bản trên
với các quy định của Luật Hình sự, Luật Dân sự và cả Luật khiếu nại, tố cáo, các cơ
quan thẩm quyền Nhà nước (trong đó có cả cơ quan công an, viện kiểm sát nhân dân
và tòa án nhân dân) đã bước đầu giải quyết được một số vụ bồi thường thiệt hại về oan
sai trong lĩnh vực tố tụng hình sự. Nhưng trong quá trình thực hiện không mang lại
hiệu quả cao từ đó gây bất bình trong nhân dân, tạo ra một trong số tác nhân gây cản
trở cho công tác cải cách và đổi mới, nâng cao chất lượng, hiệu quả hoạt động của cơ
quan tư pháp nói chung.
Chính vì vậy, mà việc ban hành “Luật trách nhiệm bồi thường của Nhà nước”
do Quốc hội khóa XII, kỳ họp thứ 5 thông qua ngày 18/6/2009 và có hiệu lực thi hành
từ ngày 01 tháng 01 năm 2010, theo người viết, là kịp thời để đáp ứng các yêu cầu trên
của xã hội công dân, trong một xã hội Việt Nam đang phát triển đa dạng nhiều mặt.
Tuy nhiên, vì là Luật mới ban hành nên không tránh khỏi thiếu sót và những mặt hạn
chế. Bên cạnh đó, một số cơ quan giải quyết bồi thường không làm hết trách nhiệm của
mình nên không đáp ứng được yêu cầu thỏa đáng của người dân dẫn đến tình trạng xôn
xao trong dư luận trong thời gian qua gây ảnh hưởng đến xã hội. Cùng với sự quan tâm
GVHD: ThS. Tăng Thanh Phương

1

SVTH: Phan Thị Như


Luận văn

Bồi thường thiệt hại trong hoạt động tố tụng hình sự

của bản thân với những vụ việc oan sai đau lòng trong việc giải quyết của các cơ quan
có thẩm quyền.

Với những lý do nêu trên, việc nghiên cứu đề tài “Bồi thường thiệt hại trong
hoạt động tố tụng hình sự”, về phương diện lý luận và phương diện thực tiễn sẽ góp
phần giải quyết tốt hơn vấn đề có tính thời sự cấp thiết này.
2. Phạm vi nghiên cứu đề tài
Đề tài nghiên cứu xoay quay vấn đề bồi thường thiệt hại trong hoạt động tố tụng
hình sự trong gian đoạn hiện nay. Qua đó, tìm hiểu những vấn đề lý luận chung về bồi
thường thiệt hại trong hoạt động tố tụng hình sự, đi sâu tìm hiểu những quy định của
pháp luật hiện hành và những tình huống thực tế, để từ đó rút ra được những lỗ hổng
mà pháp luật cần hoàn thiện, tạo nên một nền pháp lý thống nhất, góp phần vào việc áp
dụng pháp luật một cách đồng bộ. Ngoài việc xem xét những quyền và nghĩa vụ của
người bị thiệt hại, đề tài còn đề cập đến vấn đề trách nhiệm của những chủ thể có liên
quan trong vấn đề giải quyết bồi thường cho người bị thiệt hại. Từ đó, đi tìm hiểu trình
tự, thủ tục để giải quyết một vụ việc bồi thường thiệt hại cho người dân trong hoạt
động tố tụng hình sự theo quy định của Luật trách nhiệm bồi thường của Nhà nước.
Với những nội dung đã được nghiên cứu người viết đưa ra được thực trạng và một số
giải pháp góp phần hoàn thiện pháp luật về bồi thường thiệt hại trong hoạt động tố tụng
hình sự.
3. Mục đích nghiên cứu
Nghiên cứu đề tài “Bồi thường thiệt hại trong hoạt động tố tụng hình sự” để góp
phần làm rõ được đặc điểm, nội dung, bản chất của trách nhiệm Nhà nước trong việc
bồi thường thiệt hại của các cơ quan tiến hành tố tụng. Từ đó, phân tích để thấy được
thực trạng pháp luật và thực tiễn giải quyết bồi thường thiệt hại trong hoạt động tố tụng
hình sự trong gian đoạn hiện nay. Qua đó cũng nhận thấy tính khả thi, điểm nổi bật
cũng như những hạn chế, thiếu sót của quy định pháp luật về vấn đề giải quyết bồi
thường thiệt hại trong hoạt động tố tụng hình sự trong Luật trách nhiệm bồi thường của
Nhà nước. Căn cứ vào định hướng xây dựng pháp luật, thực trạng và thực tiễn giải
quyết vụ việc đề ra phương hướng hoàn thiện pháp luật và đề ra giải pháp nhằm nâng
cao hiệu quả của việc giải quyết bồi thường cho người bị thiệt hại trong tố tụng hình sự
để phần nào bù đắp lại những tổn thất của người dân.
4. Phương pháp nghiên cứu

Trong quá trình nghiên cứu đề tài, người viết chủ yếu sử dụng một số phương
pháp nghiên cứu như sau:
 Phương pháp phân tích, tổng hợp: Người viết dựa trên những điều khoản của
pháp luật về trách nhiệm bồi thường của Nhà nước để phân tích nó thành những
yếu tố đơn giản để nghiên cứu và làm sáng tỏa vấn đề có liên quan đã được
GVHD: ThS. Tăng Thanh Phương

2

SVTH: Phan Thị Như


Luận văn

Bồi thường thiệt hại trong hoạt động tố tụng hình sự

phân tích.
 Phương pháp so sánh đối chiếu: người viết vận dụng phương pháp này để so
sánh những điểm giống nhau và khác nhau của pháp luật qua các thời kì về
trách nhiệm bồi thường của Nhà nước. Bên cạnh đó đối chiếu giữa lý luận và
thực tiễn để tìm ra và giải quyết những khó khăn thách thức trong chế định về
trách nhiệm bồi thường của Nhà nước.
 Phương pháp thu thập nghiên cứu tài liệu: thu thập và nghiêng cứu tài liệu là
một công việc quan trọng nhất trong bất kì một hoạt động nghiên cứu nào, để
thuận tiện cho việc nghiêng cứu đề tài, người viết đã tiếp thu cũng như là thu
nhập từ nhiều tài liệu khác như: giáo trình, tạp chí, trang web... để hỗ trợ cho
quá trình nghiêng cứu.
 Ngoài ra, việc nghiên cứu, đánh giá các vấn đề trong luận văn nhất quán dựa
trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa Mác – LêNin về chủ nghĩa duy vật
biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử, các quan điểm của Đảng và tư tưởng

Hồ Chí Minh.
5. Kết cấu đề tài: Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo bài
luận còn có phần nội dung được cơ cấu thành 3 chương:
CHƯƠNG 1: Một số vấn đề lý luận chung về bồi thường thiệt hại trong hoạt động
tố tụng hình sự.
Trong chương này người viết sẽ giới thiệu một cách tổng quát về bồi thường
thiệt hại trong hoạt động tố tụng cũng như nêu ra một số vấn đề lý luận về bồi thường
thiệt hại trong tố tụng như: vấn đề bảo đảm quyền con người trong mối quan hệ với
trách nhiệm bồi thường của Nhà nước, khái niệm về bồi thường thiệt hại, trách nhiệm
dân sự và trách nhiệm bồi thường của Nhà nước, bản chất, ý nghĩa của chế định bồi
thường, phân biệt trách nhiệm bồi thường nhà nước và trách nhiệm bồi thường dân dự
khác và sau đó là lược sử về trách nhiệm bồi thường của nhà nước ở nước ta và các
nước trên thế giới.
CHƯƠNG 2: Chế định pháp luật về bồi thường thiệt hại trong hoạt động tố tụng
hình sự.
Đây là một chương được xem là nền tảng của bài luận, giới thiệu chi tiết hơn
cũng như phân tích các điều kiện để để phát sinh trách nhiệm bồi thường trong hoạt
động tố tụng, quyền và nghĩa vụ của các chủ thể có liên quan. Bên cạnh đó, người viết
còn phân tích thể thức của pháp luật về trách nhiệm của nhà nước trong hoạt động tố
tụng.
CHƯƠNG 3: Thực trạng và giải pháp hoàn thiện về bồi thường thiệt hại trong
hoạt tố tụng hình sự.

GVHD: ThS. Tăng Thanh Phương

3

SVTH: Phan Thị Như

Luận văn

Bồi thường thiệt hại trong hoạt động tố tụng hình sự

Chương này người viết nêu lên những mặt tích cực của pháp luật thực định về
bồi thường thiệt hại trong họat động tố tụng hình sự, đồng thời nêu ra những trường
hợp thực tế để phân tích những mặt còn tồn tại của pháp luật Việt Nam thực định về
bồi thường thiệt hại trong họat động tố tụng hình sự. Thêm vào đó, người viết còn nêu
ra những quan điểm cá nhân về hướng hoàn thiện của vấn đề còn yếu kém.
Qua đây người viết xin gởi lời cảm ơn chân thành đến toàn thể quý thầy cô
Khoa Luật, trường Đại học Cần Thơ đặc biệt là cô Tăng Thanh Phương – người đã tận
tình hướng dẫn cho người viết hoàn thành đề tài nghiên cứu này. Mặc dù đã có nhiều
cố gắng, bên cạnh những mặt tích cực đã đạt được của đề tài vẫn còn những thiếu sót
nhất định do người viết còn hạn chế về trình độ, khả năng và điều kiện nghiên cứu
chưa thuận lợi. Rất mong sự đóng góp ý kiến của quý thầy cô cùng bạn đọc!

GVHD: ThS. Tăng Thanh Phương

4

SVTH: Phan Thị Như


Luận văn

Bồi thường thiệt hại trong hoạt động tố tụng hình sự
CHƯƠNG 1

MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ BTTH
TRONG HOẠT ĐỘNG TỐ TỤNG HÌNH SỰ

Để nghiên cứu thành công một vấn đề cụ thể trong khoa học pháp lý, đặc biệt là
trong vấn đề về bồi thường thiệt hại (BTTH) trong hoạt động tố tụng hình sự thì việc
nghiên cứu vấn đề lý luận là một nền tảng vững chắc, làm cơ sở để nhận định luật thực
định, có phương hướng đề ra cách thức giải quyết những vấn đề cần hoàn thiện về mặt
pháp lý cũng như về thực tiễn một cách phù hợp nhất.
1.1. Vấn đề bảo đảm quyền con người trong mối quan hệ với trách nhiệm bồi
thường nhà nước
Quyền con người được qui định trong Hiến pháp và pháp luật, thế nhưng có
những lĩnh vực mà ở đó các quyền đó khó có thể được bảo đảm một cách toàn vẹn. Để
làm rõ được vấn đề đó trong phần này người viết tập trung làm rõ vấn đề bảo đảm
quyền con người trong mối quan hệ với trách nhiệm bồi thường nhà nước. Trước hết
người viết đi và tìm hiểu quyền con người – quyền công dân, để từ đó làm cơ sở lý
luận cho vấn đề nghiêng cứu quyền được bồi thường của người dân trong mối quan hệ
với quyền con người và quyền công dân. Để từ đó tìm ra những dặc trưng cơ bản trong
trách nhiệm bồi thường nhà nước trong mối quan hệ giữa nhà nước và công dân.
1.1.1. Quyền con người – quyền công dân
Các quyền và tự do của con người không chỉ là giá trị tinh thần cao quý nhất
được thừa nhận chung của nền văn minh nhân loại mà còn là khát vọng, ước mơ và lý
tưởng của các dân tộc trong cuộc đấu tranh lâu dài và bền bỉ chống lại các chế độ nhà
nước bất công, bạo tàn, chuyên chế và cực quyền. Vì vậy, bảo vệ và phát triển các
quyền tự do của con người trong quá trình tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước nói
chung, trong hoạt động xét xử nói riêng là một tất yếu của tòa án trong nhà nước pháp
quyền.
Dưới gốc độ pháp lý, quyền con người chủ yếu là những quyền công dân được
quy định trong hiến pháp và pháp luật như: quyền bất khả xâm phạm tính mạng, thân
thể; quyền bảo vệ khỏi bắt bớ, giam hãm, hoặc đày ải vô cớ; quyền tự do đi lại và cư
trú, quyền có quốc tịch; quyền sở hữu tài sản, quyền tự do ngôn luận, quyền tự do về tư
tưởng, tín ngưỡng và tôn giáo… Các quyền công dân là những quyền pháp lý nên đặc
trưng cơ bản của việc bảo vệ quyền này chủ yếu được thực hiện bằng các cơ chế do
pháp luật qui định. Pháp luật của quốc gia, đặc biệt Hiến pháp và các đạo luật đóng vai

trò then chốt trong việc bảo vệ quyền con người, quyền công dân. Thông qua hiến
pháp và các đạo luật, cơ quan lập pháp ghi nhận quyền con người và xác định trách
nhiệm cho các cơ quan nhà nước (cơ quan hành pháp, cơ quan tư pháp và cả cơ quan
GVHD: ThS. Tăng Thanh Phương

5

SVTH: Phan Thị Như


Luận văn

Bồi thường thiệt hại trong hoạt động tố tụng hình sự

lập pháp) phải tôn trọng các quyền con người, quyền công dân của cá nhân, đồng thời
dự liệu những hình thức xử lý sẽ áp dụng cho những người có hành vi xâm phạm các
quyền đó. Vì thế, cơ quan lập pháp là cơ quan đóng vai trò tích cực nhất trong việc bảo
vệ quyền con người, quyền công dân trong nhà nước pháp quyền. Mà đặc biệt hơn là
các cơ quan trong hoạt động tố tụng hình sự là cơ quan liên quan trực tiếp đến quyền
con người và quyền công dân.
Tố tụng hình sự là hoạt động của các Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát và Tòa án
trong hoạt động điều tra, truy tố và xét xử vụ án hình sự theo những qui định của
BLTTHS. Nhiệm vụ của tố tụng hình sự là phát hiện chính xác, nhanh chống và xử lý
công minh, kịp thời mọi hành vi vi phạm, không để lọt tội phạm, không làm oan người
vô tội. BLTTHS Việt Nam đã thể hiện rõ tư tưởng “lấy dân làm gốc”, đáp ứng yêu cầu
bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, phát triển nền dân chủ xã hội chủ nghĩa, bảo vệ quyền
và lợi ích hợp pháp của công dân, xử lý kiên quyết và triệt để mọi hành vi phạm tội.
Để đảm bảo trật tự kỷ cương xã hội, bảo vệ các quyền cơ bản của công dân đã
được pháp luật ghi nhận, Nhà nước phải sử dụng quyền lực của mình để chống lại mọi
hành vi vi phạm pháp luật nhất là trong lĩnh vực tội phạm. Giải quyết các vụ án hình sự

một cách khách quan, đúng pháp luật là sự thể hiện bảo vệ quyền con người. Nhà nước
phải ngăn chặn hoặc xử ký kịp thời không để cho những hành vi phạm tội xâm phạm
đến quyền và lợi ích hợp của công dân. Nhưng không phải vì việc xử lý nhanh chóng
vụ án hình sự mà để quyền và lợi ích hợp pháp của công dân bị xâm phạm.
Nhà nước thông qua hoạt động tố tụng hình sự để bảo vệ quyền và lợi ích hợp
pháp của công dân. Nhưng cũng chính trong hoạt động tố tụng hình sự này mà quyền
công dân dễ bị vi phạm nhất. Thông qua hoạt động tố tụng hình sự mà cơ quan tiến
hành tố tụng phải giải quyết vụ án hình sự mà ở đó số phận pháp lý của con người sẽ
được định đoạt hoặc là tước bỏ ở họ một số quyền hoặc là bảo vệ họ. Mục đích của tố
tụng hình sự là xét xử đúng người, đúng tội nhưng cũng không được làm oan người vô
tội.
Điều 72 Hiến pháp 1992 qui định: “người bị bắt, bị giam giữ, bị truy tố, xét xử
trái pháp luật có quyền được bồi thường thiệt hại về vật chất và khôi phục danh dự”.
Điều 74 Hiến pháp 1993 qui định: “mọi hành vi xâm phạm lợi ích Nhà nước, quyền và
lợi ích hợp pháp của tập thể và công dân phải được kịp thời xử lý nghiêm minh. Người
bị thiệt hại có quyền bồi thường về vật chất và phục hồi về danh dự”. Tuy nhiên, trong
thực tiễn từ khi Hiến pháp năm 1992 qui định nguyên tắc phải bồi thường nhưng Nhà
nước lại chưa kịp thời ban hành một đạo luật hoàn chỉnh. Đến năm 1995, khi xây dựng
BLDS mới qui định bồi thường thiệt hại do người có thẩm quyền của cơ quan tiến
hành tố tụng gây ra: “cơ quan tiến hành tố tụng phải bồi thường thiệt hại do người có
thẩm quyền của cơ quan mình gây ra trong khi thực hiện nhiệm vụ điều tra, truy tố, xét
GVHD: ThS. Tăng Thanh Phương

6

SVTH: Phan Thị Như


Luận văn

Bồi thường thiệt hại trong hoạt động tố tụng hình sự

xử và thi hành án. Cơ quan tiến hành tố tụng có trách nhiệm yêu cầu người có thẩm
quyền đã gây ra thiệt hại phải hoàn trả khoản tiền mà mình đã bồi thường cho người đã
bị thiệt hại theo qui định của pháp luật, nếu người có thẩm quyền có lỗi trong khi thi
hành nhiệm vụ1. Để cụ thể hóa Hiến pháp BLTTHS năm 2003 không chỉ qui định
quyền được bồi thường thiệt hại của người bị oan, mà còn qui định cả quyền được bồi
thường của người có thẩm quyền tố tụng gây ra việc làm oan sai. Để bảo đảm hiệu của
việc bồi thường cho người bị oan và giải quyết bức xúc của người dân Nghị quyết
388/2003 đã ra đời. Riêng trong lĩnh vực hành chính, dân sự và thi hành án tuy pháp
luật có qui định phải bồi thường nhưng còn khá chung và rất khó thực hiện như: qui
định tại Điều 620 BLDS 2005 về trách nhiệm bồi thường thiệt hại của cơ quan tiến
hành tố tụng trong quá trình tiến hành tố tụng, qui định tại Điều 13 BLTTDS 2004 về
trách nhiệm bồi thường thiệt hại của cơ quan, người tiến hành tố tụng trong haotj động
tố tụng dân sự… Và cho đến thời điểm hiện nay Luật trách nhiệm bồi thường của Nhà
nước ra đời đã đáp ứng được những yêu cầu bức xúc của người dân trong hoạt động tố
tụng hình sự.
1.1.2. Quyền được bồi thường của người dân trong mối quan hệ với quyền con
người và quyền công dân
Cơ sở có tính lý luận cho việc nghiên cứu vấn đề bồi thường trước hết xuất phát
từ chính những giá trị xã hội – nhân văn sâu sắc mà xã hội loài người trải qua hàng
ngàn năm đấu tranh để giành giật và bảo vệ. Các giá trị xã hội đó chính là các quyền
được làm người, quyền tự do dân chủ và quyền mưu cầu hạnh phúc của con người.
Hay nói khát quát hơn đó là các quyền con người, quyền công dân.
Các quyền của công dân được quy định trong Hiến pháp và các văn bản pháp
luật khác, điều chỉnh những quan hệ giữa công dân và nhà nước, là cơ sở tồn tại của cá
nhân và hoạt động bình thường của xã hội. Các quyền của công dân bao gồm các
quyền về chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội, giáo dục và các quyền tự do cá nhân.
Trong các quyền công dân được Hiến pháp Cộng hòa XHCN Việt Nam năm 1992 ghi
nhận có quyền được bồi thường thiệt hại: “Mọi hành vi xâm phạm lợi ích của Nhà

nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tập thể và của công dân phải được kịp thời xử lý
nghiêm minh. Người bị thiệt hại có quyền được bồi thường về vật chất và phục hồi về
danh dự”2.
Như vậy, quyền được bồi thường khi bị thiệt hại về tài sản, thân thể và danh dự
do bị người khác xâm hại là quyền của công dân được pháp luật ghi nhận và bảo hộ.
Bản chất pháp lý của quyền này là một quyền dân sự thông thường. Vì một lẽ dĩ nhiên
là khi một người bị người khác xâm phạm một cách vô lý và gây ra những thiệt hại về
1
2

Điều 624 BLDS 1995.
Xem: Điều 74 Hiến pháp năm 1992.

GVHD: ThS. Tăng Thanh Phương

7

SVTH: Phan Thị Như


Luận văn

Bồi thường thiệt hại trong hoạt động tố tụng hình sự

tài sản cũng như thân thể và danh dự thì người có hành vi xâm hại đó phải bù đắp
những tổn thất mà mình đã gây ra cho người bị hại. Cái triết lý của sự công bằng đó
dần trở thành chân lý của lẽ phải và được luật pháp thừa nhận và trở thành những
chuẩn mực pháp lý chung. Vì vậy, xét trên khía cạnh pháp lý thì cái triết lý công bằng
đó trở thành quyền (quyền được bồi thường) của người bị thiệt hại. Và trong pháp luật
dân sự, quyền được bồi thường có thể là quyền trong hợp đồng hoặc quyền ngoài hợp

đồng, không phân biệt người gây thiệt hại là ai, kể cả là nhà nước trong mối quan hệ
giữa nhà nước với công dân.
1.1.3. Trách nhiệm bồi thường nhà nước trong mối quan hệ giữa nhà nước và
công dân
Hiến pháp cũng đã quy định, trong quan hệ với các cơ quan nhà nước “người bị
bắt, bị giam giữ, bị truy tố, bị xét xử trái pháp luật có quyền được bồi thường thiệt hại
về vật chất và phục hồi danh dự”3.
Nhà nước là một chủ thể của quyền lực công. Quan hệ giữa nhà nước với công
dân là các quan hệ được điều chỉnh bởi hệ thống luật công (public law). Tuy nhiên, các
vấn đề về thiệt hại và bồi thường thiệt hại lại mang bản chất của dân sự như đã phân
tích ở trên (tức là yếu tố bồi thường hay đền bù). Do vậy, kể cả trong trường hợp của
các quan hệ hành chính, tư pháp diễn ra giữa nhà nước và công dân (ở đây có thể hiểu
bao gồm cả các thực thể có tổ chức, tức là cả thể nhân và pháp nhân) mà một bên (có
thể là nhà nước) gây thiệt hại cho bên kia thì việc xác định thiệt hại cũng như việc xác
định mức bồi thường đều mang bản chất của quan hệ dân sự và được điều chỉnh bởi hệ
thống luật tư (private law). Ở đây, yếu tố hành chính, tư pháp hay nói cách khác là các
yếu tố của quyền lực công chỉ có vai trò chi phối bản chất của quan hệ công đã kết thúc
xứ mệnh của nó, không còn có vai trò chi phối trong quan hệ đền bù tài sản. Và như
vậy, bản chất của quan hệ giữa nhà nước và công dân là mối quan hệ công, nhưng việc
giải quyết quan hệ bồi thường thiệt hại phát sinh từ quan hệ công đó lại mang bản chất
của mối quan hệ tư. Và do vậy, trong trường hợp này nhà nước lại đóng vai trò như
một chủ thể của quan hệ tư, không có quyền lực hành chính mà chỉ là một chủ thể bình
đẳng với bên bị thiệt hại trong mối quan hệ bồi thường mang bản chất dân sự.
Như vậy, trường hợp trong quan hệ giữa nhà nước và công dân, nếu nhà nước
gây thịệt hại và phải bồi thường cho công dân thì việc giải quyết bồi thường đó không
thể xử lý bằng luật công. Việc xác định mức độ thiệt hại cũng như mức bồi thường đều
mang bản chất của quan hệ dân sự, tức là bình đẳng và thực tế, trên cơ sở các quy định
của pháp luật dân sự.

3

Xem: Điều 72 Hiến pháp năm 1992.

GVHD: ThS. Tăng Thanh Phương

8

SVTH: Phan Thị Như


Luận văn

Bồi thường thiệt hại trong hoạt động tố tụng hình sự

Tóm lại, vấn đề lý luận cơ bản của trách nhiệm bồi thường nhà nước – cơ sở để
xây dựng nên chế định pháp luật về bồi thường của nhà nước do những hành vi trái
pháp luật của công chức nhà nước khi thi hành công vụ gây ra cho tổ chức và cá nhân
chính là dựa trên các quyền của công dân, các quyền này được pháp luật ghi nhận, bảo
hộ và được bảo đảm thực hiện bởi nhà nước. Quan hệ giữa nhà nước và công dân làm
phát sinh quan hệ bồi thường mang bản chất của “quan hệ công” trong đó Nhà nước là
chủ thể mang quyền lực công (hành chính hoặc tư pháp), nhưng quan hệ bồi thường
phát sinh từ các “quan hệ công” đó lại mang bản chất của quan hệ dân sự và được giải
quyết trên cơ sở các nguyên tắc của pháp luật dân sự.
1.2. Một số khái niệm chung
Để làm rõ vấn đề BTTH trong hoạt động tố tụng thì trước hết người viết đi sâu
vào tìm hiểu các khái niệm cơ về bồi thường thiệt hại, trách nhiệm dân sự và qua đó đi
đến nội hàm của vấn đề để thấy rõ những đặc điểm của trách nhiệm bồi thường nhà
nước. Từ những vấn đề cơ bản để tìm ra sự khác biệt của chế định bồi thường nhà
nước là chế định bồi thường ngoài hợp đồng và làm rõ những đặc trưng của chế định
bồi thường nhà nước.

1.2.1. Khái niệm bồi thường thiệt hại
Trong thực tiễn hình thành và phát triển của xã hội, hành vi gây thiệt hại thì
phải bồi thường là chân lý cốt yếu nếu bên bị xâm phạm và bị thiệt hại là lợi ích được
cộng đồng, nhà nước bảo vệ. Do vậy, bồi thường thiệt hại là một trong những chế định
pháp lý xuất hiện sớm trong lịch sử pháp luật dân sự. Trải qua các thời kỳ lịch sử khác
nhau, ở những quốc gia khác nhau thì việc bồi thường thiệt hại được quy định khác
nhau về chủ thể, điều kiện, mức độ, hình thức và phương thức bồi thường. Có thể khái
quát quá trình hoàn thiện chế định bồi thường thiệt hại trải qua 3 giai đoạn sau:
- Giai đoạn thứ nhất: Thời kỳ cổ đại, khi chính quyền nhà nước mới hình thành,
tổ chức bộ máy nhà nước chưa vững chãi, việc quản lý xã hội còn lỏng lẻo thì mỗi cá
nhân nếu bị xâm phạm quyền lợi sẽ được tự ý trả thù để trừng phạt đối phương, họ có
thể bắt đối phương làm nô lệ, lấy tài sản, bắt vợ con… Chế độ này còn được gọi là chế
độ tư nhân phục thù.
- Giai đoạn thứ hai: Thời kỳ trung đại, chính quyền nhà nước đã được tổ chức
chặt chẽ, bộ máy cai trị đã hoàn thiện, các chế định pháp luật được xây dựng cơ bản.
Trách nhiệm tài sản trong bồi thường đã được quy định cụ thể ở giai đoạn này. Một
người gây thiệt hại cho người khác, việc bồi thường có thể thực hiện bằng việc nộp
một số tiền, kim loại có giá (vàng, bạc, kim cương, châu ngọc...) để chuộc lỗi, tránh bị
nạn nhân kiện cáo, trả thù. Trong thời kỳ này, nếu như các bên tự thoả thuận được với
nhau về tiền chuộc khi chưa có sự can thiệp của pháp luật thì đó là chuộc lỗi tự
nguyện; nếu các bên không thoả thuận được về tiền chuộc thì một bên hoặc cả hai bên
GVHD: ThS. Tăng Thanh Phương

9

SVTH: Phan Thị Như


Luận văn

Bồi thường thiệt hại trong hoạt động tố tụng hình sự

có quyền nhờ sự can thiệp của chính quyền, lúc này các bên phải giải quyết tranh chấp
bằng cách trả cho nhau số tiền chuộc lỗi theo phán quyết của quan toà, đó là chế độ
thục kim bắt buộc. Tiền thục kim này có thể coi như vừa là một hình phạt, vừa có tính
chất bồi thường thiệt hại.
- Giai đoạn thứ ba: Thời kỳ hiện đại, bộ máy nhà nước cũng như các chế định
pháp luật đã hoàn thiện, đồng bộ, có sự phân biệt rạch ròi về trách nhiệm hình sự, dân
sự, hành chính,…Chính quyền quản lý xã hội bằng luật pháp, cá nhân mất hết quyền
phục thù và chỉ còn quyền xin bồi thường tổn hại của mình về dân sự theo quy định
của pháp luật. Chủ thể có trách nhiệm bồi thường đã được mở rộng cho tất cả các chủ
thể, trong đó trách nhiệm bồi thường của nhà nước chính quyền đã được đặt ra.
Vậy, có thể hiểu trách nhiệm BTTH là một loại trách nhiệm dân sự mà theo đó
thì khi một người vi phạm nghĩa vụ pháp lý của mình gây tổn hại cho người khác phải
bồi thường những tổn thất mà mình gây ra.
Như vậy, dù bồi thường thiệt hại được quy định dưới góc độ nào, phạm vi nào
cũng có thể hiểu là một quan hệ pháp luật dân sự phát sinh khi có hành vi xâm phạm
các lợi ích được pháp luật dân sự bảo vệ (tính mạng, sức khoẻ, tài sản…) và gây thiệt
hại. Theo đó, người gây thiệt hại phải bồi thường những tổn thất về vật chất và tinh
thần cho người bị xâm phạm lợi ích được pháp luật dân sự bảo vệ. Bồi thường thiệt hại
là một loại quan hệ dân sự phát sinh do lỗi cố ý hoặc vô ý, xâm phạm đến tính mạng,
sức khoẻ, danh dự, nhân phẩm, uy tín, tài sản và các quyền, lợi ích hợp pháp của cá
nhân, tổ chức thì người gây thiệt hại phải bồi thường cho người bị thiệt hại cả thiệt hại
về vật chất và thiệt hại về tinh thần.
Bồi thường thiệt hại là trách nhiệm dân sự của người gây thiệt hại. Tuy nhiên,
theo thông lệ pháp luật quốc tế và pháp luật dân sự của Việt Nam, trách nhiệm bồi
thường thiệt hại chỉ phát sinh khi có các điều kiện cần và đủ sau:
- Có thiệt hại thực tế xảy ra;
- Hành vi gây thiệt hại là hành vi trái pháp luật;
- Có mối quan hệ nhân quả giữa hành vi trái pháp luật và thiệt hại;

- Có lỗi của người gây thiệt hại.
Trong thực tiễn dân sự, có nhiều hình thức và nội dung gây thiệt hại và trách
nhiệm bồi thường thiệt hại. Cách phân loại phổ biến nhất được chia thành trách nhiệm
bồi thường thiệt hại theo hợp đồng và trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng.
+ Trách nhiệm bồi thường thiệt hại theo hợp đồng: là loại trách nhiệm dân sự
mà một bên trong quan hệ hợp đồng có hành vi vi phạm nghĩa vụ đã quy định hợp
đồng (không thực hiện hoặc thực hiện không đúng hợp đồng) gây ra thiệt hại cho bên
kia thì phải chịu trách nhiệm bồi thường những tổn thất mà mình gây ra.

GVHD: ThS. Tăng Thanh Phương

10

SVTH: Phan Thị Như


Luận văn

Bồi thường thiệt hại trong hoạt động tố tụng hình sự

+ Trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng: là một loại trách nhiệm dân
sự mà khi một người có hành vi vi phạm nghĩa vụ do pháp luật quy định, xâm phạm
đến quyền và lợi ích hợp pháp của người khác thì phải bồi thường thiệt hại do mình
gây ra (giữa họ không tồn tại mối quan hệ hợp đồng).
Hiện nay, pháp luật của nhiều nước (trong đó có Việt Nam) đã quy định cụ thể
trách nhiệm bồi thường của Nhà nước thì cũng có một cách phân loại khác căn cứ vào
đặc thù của người có hành vi gây thiệt hại, chủ thể bồi thường và tài sản dùng để bồi
thường, có thể phân thành hai loại:
+ Trách nhiệm bồi thường của Nhà nước.
+ Trách nhiệm bồi thường của các chủ thể dân sự khác.

1.2.2. Khái niệm trách nhiệm bồi thường nhà nước
Trách nhiệm bồi thường của Nhà nước được đặt ra khi xã hội loài người đã đạt
được những thành tựu kinh tế, khoa học kỹ thuật, xã hội bước vào thời kỳ văn minh,
dân chủ, lúc này Nhà nước được xem là một chủ thể trong mối quan hệ xã hội.
Ở thời kỳ cổ đại (chế độ chiếm hữu nô lệ), Hoàng Đế là người đứng đầu cai trị
quốc gia, Hoàng Đế đặt ra luật pháp để cai trị xã hội. Xã hội phân chia thành hai giai
cấp rõ rệt là chủ nô và nô lệ. Các nô lệ thuộc sở hữu của chủ nô, như một thứ tài sản
trong tay chủ nô. Nô lệ là người tạo ra của cải vật chất cho xã hội nhưng họ không có
bất kỳ quyền lợi nào, họ phụ thuộc hoàn toàn vào chủ nô. Chủ nô có quyền quyết định
bán, trao đổi, thậm chí quyết định cả tính mạng của nô lệ mà không ai được can thiệp.
Do vậy trong chế độ này không tồn tại quan hệ bồi thường giữa chủ nô với nô lệ, thì
càng không thể có sự bồi thường từ Hoàng Đế cho nô lệ khi Hoàng Đế ra phán quyết
sai.
Ở thời kỳ trung đại (chế độ phong kiến), Nhà Vua là tối thượng, mọi quyền
hành tập trung trong tay vua, nhà nước theo chế độ quân chủ lập hiến “quân xử thần tử,
thần bất tử bất trung” nghĩa là “vua bắt bề tôi chết mà bề tôi không chết là bất trung”
và “hình phạt không đến trượng phu”, như vậy, trong chế độ này cũng không tồn tại
quan hệ bồi thường giữa nhà vua với thần dân.
Trong xã hội dân chủ, cùng với sự phát triển vượt bậc về kinh tế - xã hội thì
quyền con người đã được quan tâm. Nhà nước pháp quyền là nhà nước phải chịu trách
nhiệm về mọi hoạt động của mình. Trong quan hệ xã hội nhà nước được xem là một
chủ thể, trước pháp luật nhà nước bình đẳng với các cá nhân, tổ chức khác trên cơ sở
tôn trọng các quyền, lợi ích hợp pháp về dân sự nên khi nhà nước làm sai, gây thiệt hại
cho chủ thể dân sự khác thì nhà nước phải chịu trách nhiệm về những thiệt hại đó.
Bồi thường của nhà nước là việc nhà nước chịu trách nhiệm bồi thường cho cá
nhân, tổ chức bị thiệt hại về vật chất, tổn thất về tinh thần do lỗi của người thi hành
công vụ gây ra trong quá trình thực hiện chức năng, nhiệm vụ được nhà nước giao.
GVHD: ThS. Tăng Thanh Phương

11

SVTH: Phan Thị Như


Luận văn

Bồi thường thiệt hại trong hoạt động tố tụng hình sự

Trách nhiệm bồi thường của Nhà nước là một trách nhiệm pháp lý. Theo đó,
Nhà nước phải bồi thường cho các cá nhân, tổ chức bị thiệt hại do hành vi trái pháp
luật của cán bộ, công chức gây ra trong khi thi hành công vụ.
Việc gây thiệt hại do hành vi trái pháp luật của người thực hiện công vụ là cơ sở
phát sinh nghĩa vụ (trách nhiệm) bồi thường nhà nước. Vì vậy, theo người viết cho
rằng bồi thường nhà nước là một trường hợp đặc thù của trách nhiệm bồi thường thiệt
hại ngoài hợp đồng. Bồi thường nhà nước là một trường hợp đặc thù của trách nhiệm
bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng thể hiện ở chỗ nghĩa vụ (trách nhiệm) này phát
sinh do hành vi trái pháp luật của công chức trong quá trình thực thi công vụ. Tính chất
đặc thù của công vụ sẽ là cơ sở cho những đặc thù về trình tự, thủ tục giải quyết bồi
thường thiệt hại. Tuy nhiên, chế định trách nhiệm bồi thường thiệt hại được xây dựng
dựa trên cơ sở nguyên tắc pháp luật là phải tôn trọng, bảo vệ quyền con người, quyền
và lợi ích chính đáng của cá nhân và xã hội. Mọi hành vi, hoạt động của các chủ thể
khi hành xử quyền của mình mà gây thiệt hại cho người khác thì phải bồi thường. Vì
vậy, căn cứ đầu tiên làm phát sinh trách nhiệm bồi thương thiệt hại là có thiệt hại thực
tế xảy ra. Từ căn cứ thiệt hại thực tế này mới nảy sinh vấn đề xem xét trách nhiệm,
xem xét các căn cứ khác như tính trái pháp luật của hành vi trái pháp luật của hành vi
gây thiệt hại, mối quan hệ nhân quả và lỗi của người gây thiệt hại.
BLDS cũng như pháp luật của các nước khác đều có qui định những trường hợp
người gây thiệt hại vẫn bồi thường, trừ trường hợp thiệt hại xảy ra hoàn toàn do lỗi của
người bị thiệt hại4.
Theo người viết trách nhiệm bồi thường nhà nước là trách nhiệm bồi thường

thiệt hại ngoài hợp đồng với những đặc điểm sau đây:
Thứ nhất, trách nhiệm này phát sinh do vi phạm nghĩa vụ công vụ, gắn với việc
thực hiện công quyền. Phạm vi hoạt động công quyền là rất rộng lớn trên cả ba lĩnh
vực lập pháp, hành pháp và tư pháp. Về mặt lý thuyết thì Nhà nước phải chịu trách
nhiệm bồi thường thiệt hại do công chức trong cả ba lĩnh vực đó gây ra cho người thứ
ba. Tuy nhiên, trên thực tế để xác định đầy đủ các căn cứ phát sinh trách nhiệm bồi
thường đối với lĩnh vực lập pháp là rất khó đặc biệt là đối với Việt Nam.
Thứ hai, hoạt động của công chức nhân danh quyền lực nhà nước là hoạt động
mang sức mạnh cưỡng chế nên hoạt này dễ bị lạm dụng, tùy tiện, dễ gây tổn thất về vật
chất, tinh thần cho người khác. Tuy nhiên, trong nhiều hoạt động hành vi đúng pháp
luật vẫn có thể gây thiệt hại.
Thứ ba, hoạt động của công chức là hoạt động chuyên trách của một bộ phận
các chủ thể mà mực tiêu của nó là phục vụ nhân dân, bảo hộ, bảo đảm quyền và lợi ích
4

Xem: Điều 623, 624 Bộ luật Dân sự năm 2005.

GVHD: ThS. Tăng Thanh Phương

12

SVTH: Phan Thị Như


Luận văn

Bồi thường thiệt hại trong hoạt động tố tụng hình sự

của người dân. Vì vậy, khi hoạt động này gây thiệt hại một cách trái pháp luật cho
người dân thì cũng như trong mọi trường hợp khác, theo nguyên tắc là phải bồi

thường. Trong nhiều trường hợp, cho dù hoạt động của công chức vẫn tuân thủ theo
qui định của pháp luật nhưng gây thiệt hại cho quyền và lợi ích chính đáng của người
thứ ba thì Nhà nước vẫn phải bồi thường. Ví dụ: quyết định giải phóng mặt bằng để
xây dựng đường xá, cầu cống; phá bỏ nhà để cứu người trong trường hợp cấp thiết…
 Trách nhiệm bồi thường của Nhà nước mang hai đặc điểm cơ bản sau:
 Trách nhiệm bồi thường của Nhà nước là trách nhiệm thay thế (Nhà nước phải
gánh chịu trách nhiệm bồi thường khi cán bộ, công chức gây thiệt hại);
 Cán bộ, công chức khi thi hành công vụ có lỗi mà gây thiệt hại thì có nghĩa vụ
hoàn trả một phần tiền bồi thường thiệt hại cho Nhà nước.
Qua những đặc điểm của chế định trách nhiệm bồi thường nhà nước ta thấy: thứ
nhất, trách nhiệm của Nhà nước là trách nhiệm thay thế. Điều đó có nghĩa, công chức
có hành vi sai nên công chức đó phải bồi thường thiệt hại nếu có thiệt hại xảy ra.
Nhưng vì Nhà nước có trách nhiệm hiến định bảo vệ quyền công dân, nên Nhà nước
thừa nhận trách nhiệm của công chức và trả tiền bồi thường. Mặt khác, công chức hành
động vì lợi ích của Nhà nước chứ không vì bản thân họ, vì vậy, người hưởng lợi là Nhà
nước cũng phải có trách nhiệm. Vả lại, hành vi của công chức là hành vi công vụ thực
hiện quyền lực Nhà nước. Hành vi này luôn tiềm ẩn rủi ro. Trong khi đó, Nhà nước
quy định cho công chức thực hiện hoạt động tiềm ẩn rủi ro, vì thế Nhà nước cũng phải
gánh chịu rủi ro và phải bồi thường thiệt hại. Thứ hai, tiền bồi thường được chi từ ngân
sách nhà nước, vì vậy nếu luật không qui định trách nhiệm hoàn trả thì giống như lấy
tiền của dân trả lại cho dân. Bởi vậy nên, cá nhân người vi phạm phải chịu hoàn lại cho
Nhà nước phần tiền đã bồi thường, việc làm đó nhằm nâng cao trách nhiệm của cán bộ
công chức khi thực thi nhiệm vụ.
Việc xác định rõ trách nhiệm bồi thường của Nhà nước, trách nhiệm hoàn trả của
người thi hành công vụ đã gây ra thiệt hại, một mặt, tạo thuận lợi cho người bị thiệt hại
trong việc thực hiện quyền yêu cầu bồi thường của mình, mặt khác, góp phần tăng
cường trách nhiệm của các cơ quan nhà nước, của công chức trong quá trình thực thi
công vụ.
Với những đặc điểm trên, nhiều nước trên thế giới đã ban hành các văn bản
pháp luật riêng biệt về trách nhiệm bồi thường của Nhà nước cho phù hợp với đặc thù

về chủ thể bồi thường, cơ chế bồi thường, thủ tục bồi thường, quan hệ giữa người gây
thiệt hại với Nhà nước.
Luật trách nhiệm bồi thường của Nhà nước của nước ta quy định trách nhiệm
bồi thường của Nhà nước đối với các thiệt hại do người thi hành công vụ gây ra trong

GVHD: ThS. Tăng Thanh Phương

13

SVTH: Phan Thị Như


Luận văn

Bồi thường thiệt hại trong hoạt động tố tụng hình sự

ba lĩnh vực hoạt động chủ yếu của nhà nước là quản lý hành chính, tố tụng (tố tụng
hành chính, tố tụng dân sự, tố tụng hình sự) và thi hành án.
1.3. Bản chất, ý nghĩa của chế định trách nhiệm bồi thường của nhà nước
1.3.1. Bản chất của chế định trách nhiệm bồi thường của nhà nước
Nhà nước là một chủ thể của quyền lực công, nhà nước quản lý xã hội bằng
pháp luật, mọi công dân phải tuân theo pháp luật của nước mình (pháp luật do nhà
nước đặt ra). Như vậy, quan hệ giữa nhà nước với công dân là mối quan hệ “mệnh lệnh
- phục tùng”, mối quan hệ này được điều chỉnh bởi hệ thống luật công. Tuy nhiên, một
nguyên tắc không thể phủ nhận, trong nhà nước dân chủ pháp quyền và xã hội dân sự:
khi một người xâm phạm một cách vô lý và gây ra những thiệt hại về tài sản cũng như
thân thể và danh dự của người khác thì người có hành vi xâm hại đó phải bù đắp những
tổn thất mà mình đã gây ra cho người bị hại. Xét trên góc độ pháp lý thì đó là sự công
bằng, là quyền được bồi thường của người bị thiệt hại, không phân biệt người gây thiệt
hại là ai, kể cả là nhà nước trong mối quan hệ giữa nhà nước với công dân.

Cơ chế bồi thường Nhà nước được quy định trên nguyên tắc và bản chất bồi
thường thiệt hại ngoài hợp đồng trong pháp luật dân sự (người bị thiệt hại có thể yêu
cầu bồi thường hoặc không yêu cầu bồi thường, việc yêu cầu bồi thường về nguyên tắc
không được cao hơn thiệt hại thực tế xảy ra). Việc xác định mức độ thiệt hại cũng như
mức bồi thường đều mang bản chất của quan hệ dân sự, tức là bình đẳng và thực tế,
trên cơ sở thương lượng, thoả thuận, bình đẳng giữa người gây thiệt hại và người bị
thiệt hại. Nhưng trên thực tế ta thấy, giữa hai bên chủ thể này luôn có sự chênh lệnh.
Khi mà một bên là cơ quan nhà nước vừa nắm quyền hành về lập pháp (qui định những
chế định về bồi thường thiệt hại), lại là chủ thể gây thiệt hại cho chủ thể khác. Khi đó,
nếu có mẫu thuẫn xảy ra thì lúc nào bên chủ thể là cơ quan nhà nước cũng sẽ chiếm
nhiều ưu thế hơn, lúc đó họ sẽ biết làm gì để bồi thường ở mức hạn chế nhất và khi đó
chủ thể bị thiệt hại luôn bị thiệt thòi. Như vậy, bản chất của quan hệ giữa nhà nước và
công dân là mối quan hệ công, nhưng nếu nhà nước gây thiệt hại cho công dân thì nhà
nước phải bồi thường và việc giải quyết quan hệ bồi thường thiệt hại phát sinh từ quan
hệ công này lại mang bản chất của mối quan hệ dân sự (quan hệ tư). Trong trường hợp
này nhà nước đóng vai trò như một chủ thể của quan hệ tư, không có quyền lực hành
chính mà chỉ là một chủ thể dân sự bình đẳng với bên bị thiệt hại trong việc giải quyết
bồi thường thiệt hại.
Như vậy, cơ sở của chế định bồi thường nhà nước chính là dựa trên các quyền
của công dân, các quyền này được pháp luật ghi nhận, bảo hộ và được bảo đảm thực
hiện bởi nhà nước. Hành vi trái pháp luật của cán bộ, công chức nhà nước khi thi hành
công vụ mà gây thiệt hại cho tổ chức, cá nhân thì trước hết Nhà nước với tư cách là
người sử dụng lao động phải chịu trách nhiệm bồi thường cho người bị thiệt hại.
GVHD: ThS. Tăng Thanh Phương

14

SVTH: Phan Thị Như

Luận văn

Bồi thường thiệt hại trong hoạt động tố tụng hình sự

Mặc dù thiệt hại do cá nhân người thi hành công vụ gây ra, nhưng trách nhiệm
bồi thường là trách nhiệm của Nhà nước. Tiền bồi thường được lấy từ ngân sách nhà
nước, mà ngân sách nhà nước là do người dân đóng góp. Nếu Nhà nước lấy tiền của
dân để bồi thường cho dân thì chẳng có ý nghĩa gì, do vậy, Luật trách nhiệm bồi
thường của Nhà nước quy định người thi hành công vụ có lỗi gây ra thiệt hại có nghĩa
vụ hoàn trả cho ngân sách nhà nước một khoản tiền mà Nhà nước đã bồi thường cho
người bị thiệt hại theo quyết định của cơ quan có thẩm quyền.
1.3.2. Ý nghĩa của chế định trách nhiệm bồi thường của nhà nước
Trách nhiệm bồi thường của nhà nước là “sản phẩm” tất yếu của xã hội dân chủ,
công bằng và văn minh, xuất phát từ các nguyên tắc cơ bản của Nhà nước pháp quyền
và xã hội dân sự. Một trong những nguyên tắc quan trọng của pháp quyền là nhà nước
chỉ được làm những gì mà pháp luật cho phép. Nhà nước cũng như một tổ chức hay
một công dân và đều là một chủ thể trong quan hệ pháp luật (nhà nước là một chủ thể
pháp lý công), mọi hoạt động của nhà nước phải tuân theo Hiến pháp và pháp luật.
Quyền được bồi thường khi bị xâm phạm là quyền cơ bản của công dân được ghi nhận
trong Hiến pháp và pháp luật. Rõ ràng việc yêu cầu Nhà nước bồi thường thiệt hại là
một quyền cơ bản của chủ thể dân sự ngoài Nhà nước. Ngoài ra, trong Nhà nước pháp
quyền, mọi chủ thể đều bình đẳng trước pháp luật, nhà nước cũng thực hiện các hành
vi pháp lý và có khả năng gây thiệt hại cho các chủ thể khác khi hành xử trái pháp luật
hoặc vượt quá thẩm quyền. Và khi có hành vi gây thiệt hại cho các chủ thể khác, thì
nhà nước cũng có nghĩa vụ bồi thường một cách bình đẳng như các chủ thể khác trong
xã hội.
Chế định trách nhiệm bồi thường của nhà nước là cơ sở để xác định ranh giới
trách nhiệm bồi thường của nhà nước. Trong tương quan với cơ quan nhà nước, thì các
cá nhân và tổ chức thường yếu thế hơn khi tiến hành giải quyết yêu cầu đòi bồi thường.
Chế định bồi thường của nhà nước quy định phương thức và thủ tục tiến hành giải

quyết yêu cầu bồi thường nhằm tránh cho sự lạm quyền không xảy ra và bảo đảm
quyền lợi của công dân.
Chế định bồi thường của nhà nước góp phần ngăn chặn tình trạng tham nhũng,
quan liêu, sách nhiễu người dân vẫn còn tồn tại ở một số cơ quan hành chính nhà nước
trong một bộ phận cán bộ, công chức; đồng thời khắc phục tình trạng yếu kém về trình
độ và năng lực chuyên môn của một bộ phận cán bộ, công chức nước ta, nâng cao ý
thức trách nhiệm và đạo đức của đội ngũ cán bộ, công chức, từ đó hạn chế những rủi ro
đem lại cho người dân từ hoạt động công vụ.
Ngoài ra, chế định bồi thường của nhà nước nhằm khôi phục lại tình trạng ban
đầu về tài sản và động viên về tinh thần đối với người bị thiệt hại, thể hiện sự tôn trọng
quyền, lợi ích hợp pháp của công dân của Nhà nước ta.
GVHD: ThS. Tăng Thanh Phương

15

SVTH: Phan Thị Như


Luận văn

Bồi thường thiệt hại trong hoạt động tố tụng hình sự

1.4. Phân biệt trách nhiệm bồi thường của nhà nước với trách nhiệm bồi thường
dân sự khác
Bồi thường của nhà nước là một loại trách nhiệm pháp lý đặc thù, vì nhà nước
là loại chủ thể đặc biệt trong quan hệ pháp luật, do vậy tính chất của trách nhiệm bồi
thường ở đây cũng đặc biệt, khác với trách nhiệm dân sự thông thường. Bên cạnh
những đặc điểm chung của bồi thường trách nhiệm dân sự, trách nhiệm bồi thường của
nhà nước có đặc thù riêng.
 Về chủ thể gây thiệt hại

 Trong bồi thường của nhà nước: chủ thể gây thiệt hại là người thi hành công vụ.
Người thi hành công vụ là người được bầu cử, phê chuẩn, tuyển dụng hoặc bổ
nhiệm vào một vị trí trong cơ quan nhà nước để thực hiện nhiệm vụ quản lý
hành chính, tố tụng, thi hành án hoặc người khác được cơ quan nhà nước có
thẩm quyền giao thực hiện nhiệm vụ có liên quan đến hoạt động quản lý hành
chính, tố tụng, thi hành án.
 Bồi thường dân sự khác: chủ thể gây thiệt hại là bất kỳ người nào có hành vi trái
pháp luật do lỗi cố ý hoặc vô ý mà gây thiệt hại cho người khác thì phải bồi
thường.
 Về chủ thể chịu trách nhiệm bồi thường
 Trong bồi thường của nhà nước: chủ thể chịu trách nhiệm bồi thường là Nhà
nước mà không phải là trách nhiệm của cá nhân cán bộ, công chức hay cơ quan
nhà nước có thẩm quyền. Mọi hành vi, quyết định của cán bộ, công chức trong
khi thi hành công vụ đều được xác định là hành vi, quyết định của Nhà nước.
Nếu hành vi đó trái luật, gây thiệt hại, nhà nước phải chịu trách nhiệm bồi
thường. Nhưng nếu việc làm của cán bộ, công chức xảy ra không gắn với việc
thi hành công vụ thì họ phải chịu trách nhiệm cá nhân về hành vi của mình,
trường hợp này nhà nước không phải bồi thường.
 Bồi thường dân sự khác: chủ thể có trách nhiệm bồi thường là người gây thiệt
hại hoặc có thể là người thứ ba như cha, mẹ, người giám hộ của người chưa
thành niên, người mất năng lực hành vi dân sự gây thiệt hại hoặc là pháp nhân,
người dạy nghề khi người của pháp nhân, người học nghề, người làm công gây
thiệt hại trong khi thực hiện công việc được giao.
 Bản chất của quan hệ bồi thường
 Trong bồi thường của nhà nước: Nhà nước có trách nhiệm bồi thường thay cho
cán bộ, công chức khi họ thi hành công vụ đã gây thiệt hại cho cá nhân, tổ chức.
Mục đích của bồi thường nhà nước là đảm bảo quyền lợi hợp pháp cho công
dân nước mình. Mọi công việc của cán bộ, công chức đều được pháp luật quy
định cụ thể, nếu cán bộ công chức gây thiệt hại do vi phạm pháp luật (tức là có
GVHD: ThS. Tăng Thanh Phương

16

SVTH: Phan Thị Như


Luận văn

Bồi thường thiệt hại trong hoạt động tố tụng hình sự

lỗi) thì đó là sai phạm của cán bộ, công chức, chứ bản thân nhà nước hoàn toàn
không có lỗi. Vì Nhà nước với tư cách là người sử dụng cán bộ, công chức nên
Nhà nước chịu trách nhiệm bồi thường.
 Trong bồi thường dân sự khác: chủ thể có trách nhiệm bồi thường là người có
lỗi. “Người nào do lỗi cố ý hoặc lỗi vô ý xâm phạm tính mạng, sức khoẻ, danh
dự, nhân phẩm, uy tín, tài sản, quyền, lợi ích hợp pháp khác của cá nhân; xâm
phạm danh dự, uy tín, tài sản của pháp nhân hoặc chủ thể khác mà gây thiệt hại
thì phải bồi thường”5. Trong trường hợp người giám hộ không chứng minh
được mình không có lỗi trong việc giám hộ người chưa thành niên, người mất
năng lực hành vi dân sự gây thiệt hại thì người giám hộ phải lấy tài sản của
mình để bồi thường6. Nhà trường phải bồi thường thiệt hại do người dưới mười
lăm tuổi gây ra trong thời gian học tại trường mà gây thiệt hại; Bệnh viện, tổ
chức phải bồi thường thiệt hại do người mất năng lực hành vi dân sự gây thiệt
hại trong thời gian bệnh viện, tổ chức trực tiếp quản lý người mất năng lực hành
vi dân sự7.
1.5. Những bảo đảm pháp lý về quyền con người trong Luật Trách nhiệm bồi
thường của Nhà nước
1.5.1. Quyền được bảo vệ danh dự, uy tín, nhân phẩm
Danh dự, uy tín, nhân phẩm được coi là một nội dung quan trọng trong quyền
con người mà từ lâu các tổ chức quốc tế và các quốc gia đều thừa nhận và bảo vệ cho

cá nhân, tổ chức8.
Ở nước ta quyền được bảo vệ danh dự, nhân phẩm là quyền hiến định9.
Trên cơ sở qui định của Hiến pháp các văn bản pháp luật cụ thể hóa cơ chế pháp lý bảo
vệ danh dự, uy tín, nhân phẩm cho cơ quan, tổ chức. Đối với các trường hợp cá nhân,
5

Xem: Điều 604 Bộ luật dân sự năm 2005.
Xem: khoản 3 Điều 606 của Bộ luật dân sự năm 2005.
7
Xem: Điều 621 Bộ luật dân sự năm 2005.
8
Tuyên ngôn quốc tế về nhân quyển năm 1984 đã khẳng định: “không một ai bị xâm phạm một cách độc đoán về
đời sống riêng tư, gia đình nhà ở, hay thư tín, cũng như bị xúc phạm danh dự hay tiếng tăm của mình. Mọi người
có quyền được pháp luật bảo vệ trước những xâm phạm hay xúc phạm như vậy” (Điều 12). Công ước quốc tế về
nhân quyền dân sự và chính trị năm 1966 cũng nhấn mạnh: “(1) Không ai có thể bị phạm trái phép hay độc đoán
về đời tư, gia đình, nhà ở, thư tín, hoặc bị xúc phạm trái phép đến danh dự và thân danh. (2) Ai cũng có quyền
được pháp luật bảo vệ chống lại những xâm phạm ấy” (Điều 17).
9
Điều 71, 72 Hiếp pháp 1992 khẳng định: Công dân có quyền bất khả xâm phạm về thân thể, được pháp luật bảo
hộ về tính mạng, sức khỏe, danh dự và nhân phẩm. Không ai bị bắt nếu không có quyết định của tào án nhân dân,
quyết định hoặc phê chuẩn của Viện kiểm sát nhân dân, trừ trường hợp phạm tội quả tang. Việc bắt và giam giữ
6

người phải đúng pháp luật. Nghiêm cấm mọi hình thức truy bức, nhục hình, xúc phạm danh dự, nhân phẩm của
công dân …Người bị bát bị giam giữ, bị truy tố, xét xử trái pháp luật có quyền được bồi thường thệt hại về vật
chất và phục hồi danh dự. Người làm trái pháp luật trong việc bắt, giam giữ, truy tố, xét xử gây thiệt hại cho
người khác phải bị xử lý nghiêm minh.

GVHD: ThS. Tăng Thanh Phương

17

SVTH: Phan Thị Như