chính sách đối ngoại của trung quốc với châu phi trong thập niên đầu thế kỷ xxi

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
------  ------

VÕ MINH TẬP

CHÍNH SÁCH ĐỐI NGOẠI
CỦA TRUNG QUỐC VỚI CHÂU PHI
TRONG THẬP NIÊN ĐẦU THẾ KỶ XXI

LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ

THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH – NĂM 2012

1


BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
------  ------

VÕ MINH TẬP

CHÍNH SÁCH ĐỐI NGOẠI
CỦA TRUNG QUỐC VỚI CHÂU PHI
TRONG THẬP NIÊN ĐẦU THẾ KỶ XXI
Chuyên ngành: LỊCH SỬ THẾ GIỚI
Mã số

: 60 22 50

LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ
Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Ngô Minh
Oanh
Phản biện 1: PGS.TS Nguyễn Ngọc Dung
Phản biện 2: TS. Lê Phụng Hoàng

THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH – NĂM 2012

2


DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮTTRONG LUẬN VĂN
Kí hiệu
ACP

Tiếng Anh

Tiếng Việt

Africa, Caribbean and Pacific

Khu vực châu Phi, vùng Caribê và
Thái Bình Dương

AGOA

APEC

AU
ASEAN

Africa Growth and

Đạo luật Cơ hội và Tăng trưởng

Opportunity Act

châu Phi

Asia Pacific Economic

Diễn đàn Hợp tác Kinh tế châu Á –

Cooperation

Thái Bình Dương

Africa Union

Liên minh châu Phi

Association of South East

Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á

Asian Nations
CAR

Central African Repulic

Trung Phi

China National Offshore Oil

Tập đoàn dầu khí quốc gia Trung

Corporation

Quốc

China National Petroleum

Tập đoàn xăng dầu quốc gia Trung

Corporation

Quốc

EU

Europran Union

Liên minh châu Âu

EPA

Economic Partnership

Hiệp định đối tác kinh tế

CNOOC

CNPC

Agreement
Foreign Direct Investment

Đầu tư trực tiếp nước ngoài

Forum of China-Africa

Diễn đàn Hợp tác Trung Quốc –

Cooperation

châu Phi

FTA

Free Trade Agreement

Hiệp định thương mại tự do

GDP

Gross Domestic Product

Tổng sản phẩm quốc nội

IMF

International Monetary Fund

Quỹ tiền tệ quốc tế

LDC

Least Deverlopment Countries

Các nước kém phát triển nhất

New Partnership for Africa’s

(Chương trình) Đối tác mới vì sự

FDI
FOCAC

NEPAD

3


ODA

Development

phát triển châu Phi

Official Deverlopment

Viện trợ phát triển chính thức

Assisstant
OECD

Tổ chức Hợp tác và phát triển kinh

Organization for Economic

Cooperation and Deverlopment tế
SCO

Tổ chức hợp tác Thượng Hải

Shanghai Cooperation
Organization

SEZ
SINOPEC

SSA
UNSC

Khu vực kinh tế đặc biệt

Special Economic Zone

China Petroleum and Chemical Tập đoàn Hóa dầu quốc gia Trung
Corporation

Quốc

Sub Saharan Africa

Châu Phi cận Sahara

United Nations Security

Hội đồng bảo an Liên hợp quốc

Council
Y (NDT)
WTO

Yuan

Đồng nhân dân tệ

World Trade Organization

Tổ chức Thương mại thế giới

4


DANH MỤC BẢNG BIỂU DÙNG TRONG LUẬN VĂN
Số bảng

Tên bảng

Trang

1

Dự trữ ngoại tệ của trung Quốc trong 10 năm đầu thế kỷ

126

XXI
2

Các kịch bản tốc độ tăng trưởng GDP của Trung Quốc đến

126

năm 2020
3

Tốc độ tăng trưởng của 54 nước châu Phi (2006 – 2008)

127

4

Kim ngạch thương mại Trung – Phi (1990 – 2008)

127

5

Các chuyến thăm châu Phi của các nhà lãnh đạo Trung

127

Quốc (1996 – 2009)

5


DANH MỤC BIỂU ĐỒ DÙNG TRONG LUẬN VĂN
Số biểu đồ

Tên biểu đồ

Trang

1

Các thị trường châu Phi quan trọng nhất cho hàng hóa

128

Trung Quốc, năm 2006.
2

Cơ cấu các nguồn cung nguyên liệu của châu Phi cho

129

Trung Quốc, năm 2006
3

Biểu đồ xóa nợ của Trung Quốc cho các quốc gia châu Phi,

130

năm 2000 –2006, đơn vị: triệu đô la Mỹ.
4

Hỗ trợ tài chính của Trung Quốc cho châu Phi (2000 –

131

2006), không bao gồm các khoản tài chính cho Angola trị
giá khoản 4 tỉ đô la Mỹ.
5

Các đối tác thương mại quan trọng nhất của Trung Quốc ở

132

châu Phi năm 2006, đơn vị triệu đô la Mỹ.
6

Biểu đồ Thương mại Trung Quốc – châu Phi (2001 –
2010) (đơn vị tỷ USD)

6

133


MỤC LỤC
Danh mục các kí hiệu, chữ viết tắt
Danh mục bảng biểu trong luận văn
Danh mục biểu đồ trong luận văn
DẪN LUẬN
1. Lý do chọn đề tài .......................................................................................................... 9
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ......................................................................................... 11
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .............................................................................. 19
4. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................................ 20
5. Nguồn tư liệu .............................................................................................................. 20
6. Đóng góp khoa học của luận văn ............................................................................... 21
7. Bố cục của luận văn ................................................................................................... 22

CHƯƠNG I: NHỮNG NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾNCHÍNH SÁCH ĐỐI NGOẠI CỦA TR
1.1. Khái quát về châu Phi ............................................................................................. 23
1.1.1. Điều kiện tự nhiên và con người .......................................................................... 23
1.1.2. Về kinh tế, chính trị .............................................................................................. 25
1.1.3. Về lịch sử ............................................................................................................. 27
1.2. Sự phát triển của Trung Quốc ................................................................................. 29
1.3. Quan hệ Trung Quốc – châu Phi trước thế kỷ XXI ................................................ 30
1.4. Yếu tố địa chính trị - kinh tế của châu Phi, nơi thu hút mối quan tâm của các
cường quốc ..................................................................................................................... 35
Tiểu kết .......................................................................................................................... 43
CHƯƠNG II: CHÍNH SÁCH ĐỐI NGOẠI CỦA TRUNG QUỐC VỚI CHÂU
PHI TRONG THẬP NIÊN ĐẦU THẾ KỶ XXI ....................................................... 45
2.1. Bối cảnh .................................................................................................................. 45
2.2. Các mục tiêu chiến lược .......................................................................................... 47

7


2.3. Quá trình triển khai chính sách đối ngoại của Trung Quốc với châu Phi trong
thập niên đầu thế kỷ XXI ............................................................................................... 49
2.3.1. Diễn đàn hợp tác Trung Quốc – châu Phi (FOCAC) ........................................... 49
2.3.2. Về công cụ, phương tiện ...................................................................................... 57
2.3.3. Cơ chế .................................................................................................................. 62
2.3.4. Nội dung ............................................................................................................... 64
Tiểu kết .......................................................................................................................... 74
CHƯƠNG III: ĐẶC ĐIỂM, THÀNH CÔNG, THÁCH THỨC VÀ TRIỂN
VỌNG CỦA CHÍNH SÁCH ĐỐI NGOẠI CỦA TRUNG QUỐC VỚI CHÂU
PHI. BÀI HỌC KINH NGHIỆM CHO VIỆT NAM ................................................ 75
3.1. Đặc điểm chính sách đối ngoại của Trung Quốc với châu Phi trong thập niên
đầu thế kỷ XXI ............................................................................................................... 75
3.2. Thành công và thách thức ....................................................................................... 77
3.2.1. Về thành công ...................................................................................................... 77
3.2.2. Về thách thức ....................................................................................................... 81
3.3. Triển vọng ............................................................................................................... 89
3.4. Bài học kinh nghiệm cho Việt Nam từ mối quan hệ Trung Quốc – châu Phi ........ 92
Tiểu kết .......................................................................................................................... 93
KẾT LUẬN ................................................................................................................... 95
TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................................... 98
PHỤ LỤC LUẬN VĂN .............................................................................................. 113

8


DẪN LUẬN

1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI
Nhiều thế kỷ qua, châu Phi được biết đến là tâm điểm của đói nghèo, bệnh tật,
xung đột, bạo lực và có mức sống thấp nhất so với các châu lục khác. Đến cuối thế
kỷ XX đầu thế kỷ XXI, châu Phi lại nổi lên là một khu vực nhận được nhiều sự
quan tâm của các nước lớn trên thế giới.
Về mặt địa lý, châu Phi là địa bàn xa xôi so với Trung Quốc. Trong những
thập niên 1970 và 1980 của thế kỷ XX, châu Phi không phải là địa bàn truyền thống
trong chính sách đối ngoại của Trung Quốc. Nhưng đầu thế kỷ XXI, lợi ích về chính
trị, kinh tế và văn hoá, đặc biệt là nhu cầu về năng lượng đối với Trung Quốc ngày
càng gia tăng và trở thành vấn đề cấp thiết buộc Trung Quốc phải tìm đến các khu
vực xa xôi giàu tài nguyên nhằm đáp ứng nhu cầu phát triển kinh tế. Với lối tư duy
đó, Trung Quốc đã tìm đến châu Phi - lục địa đáp ứng được nhu cầu về năng lượng,
thị trường... Mặt khác, châu Phi ấn tượng với mô hình phát triển của Trung Quốc,
sẵn sàng mời chào doanh nghiệp Trung Quốc đến thị trường châu Phi. Trên cơ sở
đó, năm 2006, Trung Quốc coi trọng, thúc đẩy quan hệ với châu Phi, và ban hành
“Văn kiện chính sách đối với châu Phi”, thiết lập khuôn khổ “quan hệ đối tác
chiến lược kiểu mới”. Các nước lớn đều đánh giá việc Trung Quốc đưa ra chính
sách đối với khu vực châu Phi đã thể hiện tham vọng toàn cầu, không chỉ bó hẹp ở
phạm vi xung quanh, láng giềng mà vươn rộng đến lục địa đen xa xôi.
Văn kiện cụ thể hoá các lĩnh vực hợp tác, đưa ra nhiều biện pháp thực hiện,
đem lại thành quả lớn cho Trung Quốc và châu Phi. Bên cạnh mặt thuận lợi, chính
sách mở rộng gặp không ít thách thức, đó là xu hướng phản đối sự hiện diện của
Trung Quốc trong dư luận châu Phi ngày càng tăng lên, vị thế tương đối thấp của
châu Phi trong tính toán chiến lược đối ngoại chung của Trung Quốc. Ngoài ra, việc
Trung Quốc tăng cường đầu tư cho các quốc gia bất ổn ở châu Phi làm gia tăng tính
cạnh tranh với các nước lớn khác cũng như phá vỡ tính cân đối, phát triển bền vững,
huỷ hoại các nỗ lực chống đói nghèo ở khu vực…

9

Trung Quốc hiện xem châu Phi là cái mỏ quan trọng cung cấp nguồn năng
lượng và là thị trường tiêu thụ hàng hoá rộng lớn hiện nay và ngay cả trong tương
lai. Vì thế, Trung Quốc tăng cường trao đổi thương mại, thúc đẩy đầu tư và viện trợ
đối với các nước châu Phi, nâng cao ảnh hưởng về kinh tế, đương nhiên kéo theo
ảnh hưởng về chính trị, an ninh và từ đó tạo ra những lợi thế ở châu Phi. Về dài hạn,
việc Trung Quốc chỉ chú trọng đầu tư trong lĩnh vực hợp tác tài nguyên, mà không
chú trọng cải thiện nền chính trị, dân chủ hay phát triển bền vững cho các nước
châu Phi, thậm chí còn ủng hộ và tích cực đầu tư cho các quốc gia bất ổn tại đây
làm cho tình hình các nước châu Phi càng bất ổn hơn, phá vỡ tính bền vững và gây
ô nhiễm, ảnh hưởng đến môi trường sinh thái. Hoạt động mở rộng ảnh hưởng của
Trung Quốc cũng làm xói mòn nỗ lực của cộng đồng quốc tế trong việc giải quyết
các vấn đề quốc tế tại châu Phi… Những điều này sẽ tác động không tốt đến quan
hệ Trung Quốc - châu Phi trong tương lai.
Việc Trung Quốc không chỉ mở rộng ảnh hưởng ở Đông Nam Á, mà còn
vươn “bàn tay” đến các lục địa xa xôi như châu Phi, Mỹ La tinh đã phần nào thể
hiện tham vọng cường quốc toàn cầu của mình. Việc này sẽ va chạm với chiến lược
toàn cầu của Mỹ, dẫn đến làm nóng lên cuộc cạnh tranh giữa các cường quốc tại
“lục địa đen”. Do vậy, tìm hiểu chính sách đối ngoại của Trung Quốc đối với châu
Phi trong thập niên đầu thế kỷ XXI là một việc làm có ý nghĩa cả về khoa học và
thực tiễn.
Về phương diện khoa học, việc nghiên cứu chính sách đối ngoại của Trung
Quốc với châu Phi trong thập niên đầu thế kỷ XXI nhằm tìm hiểu nguyên nhân,
mục tiêu, quá trình hình thành và triển khai chính sách đối ngoại của Trung Quốc
đối với châu Phi. Từ đó, làm nổi bật đặc điểm và tính chất của chính sách đối ngoại
của Trung Quốc với châu Phi trong thập kỷ qua.
Về phương diện thực tiễn, việc nghiên cứu này góp phần lý giải những thách
thức mà Trung Quốc phải đối mặt, khi bị phương Tây và các nước ở châu Phi chỉ
trích những chính sách của họ, cũng như tương lai quan hệ Trung Quốc – châu Phi
và những tác động đối với Việt Nam.

10


Trong điều kiện đó, chúng tôi quyết định chọn vấn đề “chính sách đối ngoại
của Trung Quốc với châu Phi trong thập niên đầu thế kỉ XXI” để làm luận văn Thạc
sĩ Sử học của mình.
2. LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU VẤN ĐỀ
Nghiên cứu đề tài này, chúng tôi sử dụng một số công trình tiêu biểu của các
nhà nghiên cứu ở Việt Nam như sau:
Tác giả Lê Văn Mỹ và tập thể nghiên cứu viên Viện nghiên cứu Trung Quốc
đã biên soạn tác phẩm “Ngoại giao Cộng hòa nhân dân Trung Hoa 30 năm cải cách
mở cửa (1978 – 2008)”. Tác phẩm đã hệ thống hóa những điều chỉnh trong chiến
lược và chính sách đối ngoại của Trung Quốc 30 năm qua, đặc biệt là sự điều chỉnh
trong quan hệ giữa Trung Quốc với một số nước lớn (Trung - Mỹ, Trung - Nhật,…),
với các nước láng giềng xung quanh (Trung – Nga, Trung - Ấn,…), và một số khu
vực trên thế giới (ASEAN, EU, châu Phi, Mỹ Latinh…). Riêng phần quan hệ Trung
Quốc – châu Phi, công trình giành khoảng 26 trang để giới thiệu những sự kiện,
thành tựu, triển vọng trong quan hệ hai bên.
Tập thể tác giả trên cũng cho ra đời ấn phẩm “Ngoại giao Cộng hòa nhân dân
Trung Hoa hai mươi năm đầu thế kỷ XXI” vào quý III năm 2011. Công trình đã
phân tích, đánh giá nhiều vấn đề như tình hình thế giới, khu vực và Trung Quốc
những năm đầu thế kỉ XXI; Quan hệ Trung Quốc với các nước lớn; Quan hệ Trung
Quốc với các nước láng giềng và các nước đang phát triển; ngoại giao văn hóa; Sự
điều chỉnh chính sách đối ngoại (2011 – 2020)… Tuy ở mức độ khái quát, nhưng
hai công trình trên đã giúp chúng tôi định hình một cách nhìn tổng quan về chính
sách ngoại giao của Trung Quốc, trong đó có chính sách ngoại giao đối với châu
Phi.
Đánh giá về tình hình kinh tế – xã hội, chính trị – đối ngoại, văn hóa – giáo
dục của Trung Quốc trong những thập kỷ qua, cũng có một số công trình như sau:

Kỷ yếu Hội thảo khoa học “Cộng hòa nhân dân Trung Hoa 55 năm xây dựng
và phát triển (1949 – 2004) do Viện Nghiên cứu Trung Quốc tổ chức và được nhà
xuất bản khoa học xã hội phát hành năm 2005. Công trình tập hợp nhiều bài viết

11


khác nhau với nhiều nội dung phong phú như những vấn đề chính trị – đối ngoại,
kinh tế – xã hội, văn hóa – giáo dục của Trung Quốc trong 55 năm qua; Công trình
Hội thảo khoa học “Cộng hòa nhân dân Trung Hoa 60 năm xây dựng và phát triển
(1949 – 2009)” do Viện nghiên cứu Trung Quốc phối hợp với Nhà xuất bản Chính
trị quốc gia, xuất bản năm 2010, công trình trình bày một cách khái quát về những
vấn đề lý luận, thực tiển xây dựng Đảng, xây dựng kinh tế – xã hội, văn hóa, đối
ngoại của Đảng và nhà nước Trung Quốc trong 60 năm qua.
Kỷ yếu Hội thảo khoa học “Đại hội XVII Đảng Cộng sản Trung Quốc: những
vấn đề lý luận và thực tiễn” do PGS.TS Đỗ Tiến Sâm làm chủ biên và được Nhà
xuất bản khoa học xã hội ấn hành năm 2008. Công trình đã tập hợp những bài tham
luận của các nhà khoa học với nhiều nội dung như những quan điểm về cải cách mở
cửa, về xây dựng kinh tế, chính trị, xã hội, văn hóa; về xây dựng Đảng, đối ngoại và
quốc phòng của Đảng và Chính phủ Trung Quốc tại Đại hội XVII.
Cuốn “Những vấn đề kinh tế – xã hội nổi bật của Trung Quốc trong 10 năm
đầu thế kỷ XXI và triển vọng đến năm 2020” được Tiến sĩ Hoàng Thế Anh chủ biên,
xuất bản giữa năm 2012. Công trình tập trung làm rõ những chính sách của Đảng và
Chính Phủ Trung Quốc nhằm giải quyết các vấn đề nổi bật và đưa ra những đánh
giá cả định lượng lẫn định tính về những thành tựu và hạn chế của từng vấn đề nổi
bật ở Trung Quốc trong 10 năm đầu thế kỷ XXI, đồng thời so sánh một số chỉ tiêu
kinh tế – xã hội của Trung Quốc với một số nước trên thế giới. Trên cơ sở đó, các
tác giả dự báo về sự phát triển kinh tế-xã hội Trung Quốc đến năm 2020.
Tác giả Nguyễn Minh Mẫn với luận án Tiến sĩ “Chính sách ngoại giao năng
lượng của Trung Quốc trong những năm đầu thế kỉ XXI” đã nêu bật chính sách

ngoại giao năng lượng của Trung Quốc trong những năm đầu thế kỉ XXI và việc
triển khai chính sách ngoại giao năng lượng của Trung Quốc tại các khu vực trên
thế giới, trong đó có châu Phi.
Những công trình trên đây đã cung cấp nguồn tư liệu có giá trị về nhiều lĩnh
vực (kinh tế, chính trị, đối ngoại…) giúp chúng tôi có cách nhìn nhận đúng đắn,

12


những luận cứ khoa học khi nghiên cứu về Trung Quốc nói chung và phục vụ
nghiên cứu luận văn nói riêng.
Về châu Phi, để phục vụ cho nghiên cứu luận văn, chúng tôi sử dụng chủ yếu
các công trình của tập thể tác giả thuộc Viện nghiên cứu châu Phi và Trung Đông,
Viện khoa học xã hội Việt Nam công bố như “Cẩm nang các nước châu Phi” do
PGS.TS Đỗ Đức Định phối hợp với Nhà xuất bản Từ điển bách khoa, Hà Nội, ấn
hành năm 2010; Đỗ Đức Định (chủ biên, 2006), “Tình hình chính trị – kinh tế cơ
bản của châu Phi”, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội đã khái quát tình hình chính trị
và kinh tế châu Phi, quan hệ kinh tế đối ngoại của châu Phi và các vấn đề nan giải
về kinh tế-chính trị cũng như xu hướng phát triển chính của châu Phi; Đinh Thị
Thơm (chủ biên, 2007), “Thị trường một số nước châu Phi – cơ hội đối với Việt
Nam”, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội đã hệ thống hóa, phân tích những thông tin và
tổng hợp những ý kiến không chỉ thuần túy về phương diện kinh tế, thương mại mà
cả về phương diện địa-kinh tế, lịch sử, văn hóa, xã hội…những yếu tố quy định tính
đặc thù của thị trường châu Phi; Trần Thùy Phương (chủ biên, 2009), “Đầu tư trực
tiếp nước ngoài ở một số nước châu Phi”, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội nhằm giải
thích cho những câu hỏi về hoạt động thu hút đầu tư trực tiếp nước ngoài ở châu
Phi, đánh giá tình hình thu hút FDI vào châu lục, những liên hệ và gợi ý cho châu
Phi và Việt Nam.
Tác giả Đỗ Đức Định với tác phẩm “Châu Phi – Trung Đông: những vấn đề
chính trị và kinh tế nổi bật”, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội và công trình của

PGS.TS Nguyễn Thanh Hiền (chủ biên, 2011), “Châu Phi: một số vấn đề kinh tế và
chính trị nổi bật từ sau chiến tranh lạnh và triển vọng”, Nxb khoa học xã hội, Hà
Nội. Hai công trình trên, ngoài nghiên cứu về Trung Đông đã nghiên cứu nhiều vấn
đề lớn, nổi bật và cơ bản nhất về châu Phi, đó là sự thay đổi về thể chế chính trị và
kinh tế; vấn đề sắc tộc; vấn đề tôn giáo; mối quan hệ với các nước lớn then chốt;
nguồn tài nguyên dầu lửa và mối quan hệ hợp tác với Việt Nam.
Việc nghiên cứu chính sách của Trung Quốc đối với châu Phi, chúng ta không
chỉ nghiên cứu riêng về Trung Quốc và châu Phi mà chúng ta còn phải đặt phạm vi,

13


đối tượng nghiên cứu đó với bối cảnh chung của lịch sử thế giới và khu vực. Chính
vì vậy, nghiên cứu những đặc điểm về kinh tế, chính trị thế giới nói chung sẽ giúp
chúng ta có cái nhìn tổng thể, ở nhiều góc độ cũng như sự tác động và ảnh hưởng
sâu sắc của nó đối với vấn đề nghiên cứu.
Công trình “Một số đặc điểm nổi bật của thế giới và khu vực những năm đầu
thế kỉ XXI”, của GS.TS Nguyễn Xuân Thắng và TS. Nguyễn Mạnh Hùng (Đồng
chủ biên, 2011), Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, ấn hành nhằm chỉ ra, phân tích,
đánh giá đa chiều những chuyển biến kinh tế, chính trị ở cấp độ toàn cầu và khu vực
(trong đó có Trung Quốc và châu Phi), hay công trình “Kinh tế và chính trị thế giới
đến năm 2020” do PGS.TS Lưu Ngọc Trịnh chủ biên, được Nhà xuất bản khoa học
xã hội ấn hành năm 2012, đã khái quát một số nhân tố chủ yếu tác động đến sự phát
triển nền kinh tế và chính trị thế giới, xác định, phân tích, đánh giá nền kinh tế,
chính trị thế giới và khu vực (trong đó có Trung Quốc và châu Phi) từ năm 2000 ở
những khía cạnh khác nhau và dự báo xu hướng cơ bản đến năm 2020…
Từ năm 2000, cũng đã có một số bài viết về quan hệ Trung Quốc – châu Phi.
Có thể dẫn ra một số tác phẩm:
Tài liệu tham khảo đặc biệt, số ra hằng ngày của Thông tấn xã Việt Nam
(TTXVN) như: Trung Quốc tăng cường phát triển quan hệ với châu Phi

(15/2/2006); Trung Quốc đang tích cực mở rộng quan hệ với châu Phi (9/3/2006);
Trung Quốc tăng cường thâm nhập vào châu Phi (10/5/2006); Chính sách ngoại
giao mềm của Trung Quốc tại châu Phi, Trung Quốc trong công cuộc chinh phục
châu Phi (10/7/2006); Chiến lược đối ngoại của Trung Quốc đầu thế kỉ XXI
(30/7/2006); Chiến lược ngoại giao của Trung Quốc tại châu Phi (28/8/2006); Tham
vọng của trung Quốc ở châu Phi và bóng ma “chủ nghĩa đế quốc cũ” (19/10/2006);
Xung quanh chiến lược của Trung Quốc đối với châu Phi (22/11/2006); Triển vọng
hợp tác Trung – Phi, Trung Quốc chiếm lĩnh châu Phi vì dầu mỏ và tài nguyên
(16/12/2006); Trung Quốc tăng cường “đổ bộ” vào châu Phi (28/8/2010); Châu Phi
quan tâm đến mô hình “chủ nghĩa tư bản Trung Quốc” (5/9/2011); Sách trắng về
“phát triển hòa bình của Trung Quốc” (18/9/2011)…

14


Các bài viết trong Tạp chí nghiên cứu châu Phi và Trung Đông như: Một số
vấn đề xung quanh quan hệ giữa Trung Quốc đối với một số nước châu Phi về dầu
lửa (Phạm Thanh Tuấn, số 2, 2006); Trung Quốc – châu Phi: đối tác chiến lược kiểu
mới (Đỗ Minh Cao, số 1, 2007); Quan hệ Trung – Phi cuối XIX đầu thế kỉ XXI
(Ngô Chí nguyên, số 5, 2007); Tăng cường quan hệ Trung – Phi trên lĩnh vực chính
trị - ngoại giao từ sau chiến tranh lạnh (Nguyễn Thanh Hiền- Hà Thị Phương, số 8,
2007); Quan hệ Trung Quốc – châu Phi trong giai đoạn hiện nay (Hồ Châu, số 11,
2007); Quan hệ nông nghiệp Trung Quốc – châu Phi (Đỗ Minh Cao, số 11, 2008);
Trung Quốc- đối tác nông nghiệp quan trọng ở châu Phi trong những thập niên đầu
thế kỉ XXI (Trần Thị Lan Hương- Đặng Thị Thư, số 3, 2009); Chương mới trong
quan hệ Trung Quốc – châu Phi (Đỗ Minh Cao, số 4, 2009); Quan hệ với châu Phi –
cạnh tranh giữa Ấn Độ và Trung Quốc (Nguyễn Văn Lịch, số 7, 2009); Châu Phi
trong chiến lược của các nước lớn những năm đầu thế kỉ XXI (Phạm Thanh Hà –
Nguyễn Vĩnh Thanh, số 10, 2009); Sự cạnh tranh vị thế giữa Ấn Độ và Trung Quốc
tại châu Phi những năm đầu thế kỉ XXI (Trần Bách Hiếu, số 11, 2009); Quan hệ

châu Phi – Trung Quốc (Vũ Thị Thanh, số 2, 2010); Quan hệ hợp tác kinh tế Trung
Quốc – châu Phi (Nguyễn Nhâm, số 3, 2011).
Các bài viết trong Tạp chí nghiên cứu Trung Quốc: Quan hệ chiến lược Trung
Quốc – châu Phi nhìn từ khía cạnh kinh tế (Trần Thọ Quang, số 12, 2009); Trung
Quốc trong khu vực- vị thế và thách thức (Phùng Thị Huệ, số 2, 2010)…
Tất cả các bài viết trên chủ yếu ở dạng biên khảo, phổ biến kiến thức và chưa
có công trình nghiên cứu chuyên sâu.
Nhìn chung cho đến nay, hầu hết các công trình chỉ nghiên cứu về những vấn
đề có tính chất nổi bật như tình hình kinh tế, chính trị, văn hóa, đối ngoại… của
từng nước (Trung Quốc, châu Phi) riêng rẽ. Nghiên cứu về chính sách đối ngoại của
Trung Quốc với châu Phi thập niên đầu thế kỉ XXI ở Việt Nam chưa phong phú và
chưa có mức độ chuyên sâu, phần nào có tính tản mạn và hạn chế.
Một vài công trình của các nhà nghiên cứu nước ngoài như:

15


Dorothy, G and Manji, F (eds) (2008), “China’s new role in Africa and the
South: A search for a new perspective”, Nairobi, Oxford and Bangkok: Fahamu and
Focus on the Global South, ISBN: 978-1-906387-26-6. Công trình tập hợp các bài
báo cáo của các nhà khoa học, các tổ chức phi chính phủ nghiên cứu về các vấn đề
quốc tế (châu Phi, Trung Quốc…) như các chủ đề xung quanh về phát triển, môi
trường, công bằng xã hội và hoạt động của các tổ chức tài chính quốc tế … của
Trung Quốc, mà đặc biệt là phản ánh những mối quan tâm chung, sự hiểu biết đầy
đủ hơn với nhiều sắc thái về vị thế địa chính trị của Trung Quốc ở châu Phi…
Hannah Edinger, Hayley Herman & Johanna Jansson (2008), “New impulses
from the South China’s engagement of Africa”, A Publication of the Centre for
Chinese Studies (CCS), Stellenbosch University Stellenbosch, South Africa. Công
trình hội thảo này cung cấp những tham luận của các nhà khoa học xoay quanh nội
dung về sự tham gia ngày càng tăng của Trung Quốc ở châu Phi, mối quan hệ chính

trị và kinh tế của Trung Quốc đối với châu Phi. Trong số các vấn đề được thảo luận
là tập hợp những câu hỏi về hỗ trợ phát triển của Trung Quốc sang châu Phi, địa
chính trị và phát triển trong quan hệ Trung Quốc-Châu Phi và những tác động của
nó đối với môi trường trong nước và hội nhập của lục địa châu Phi vào nền kinh tế
toàn cầu.
Anthony Yaw Baah and Herbert Jauch (eds.) (2009), “Chinese investments in
Africa: A labour perspective”. Windhoek: African Labour Research Network. ISBN
No: 99916-64-94-7. Công trình này xem xét một số các khoản đầu tư chính của
Trung Quốc ở châu Phi, bao gồm cả bản chất của đầu tư, các lĩnh vực, tác động kinh
tế của các khoản đầu tư cũng như quan hệ lao động và điều kiện làm việc của các
công ty Trung Quốc ở châu Phi. Sự quan tâm đặc biệt trong cuốn sách này là
thương mại và đầu tư của Trung Quốc ở châu Phi có phải là thoả thuận đôi bên cùng
có lợi hay chỉ đơn thuần là một hình thức mới của "chủ nghĩa thực dân"?, sự tham
gia kinh tế của Trung Quốc có phải thúc đẩy nền kinh tế châu Phi phát triển hay
châu lục sẽ là nhà cung cấp nguyên vật liệu cho Trung quốc …

16


Ian Taylor (2009), “China’s New Role in Africa”, USA, ISBNs: 978-1-58826636-1 hc, đã khái quát về chính sách châu Phi của Trung Quốc, ngoại giao dầu mỏ,
tác động của hàng hóa giá rẻ của Trung Quốc, vấn đề con người và gìn giữ hòa bình
của Trung Quốc… từ đó làm nổi bật vai trò mới của Trung Quốc đối với châu lục.
Richard Schiere (2011), “China and Africa: An Emerging Partnership for
Development”? – An overview of issues, Series N° 125, African Development
Bank, Tunis, Tunisia. Công trình tập trung làm rõ sự tăng cường mạnh mẽ quan hệ
thương mại và đầu tư của Trung Quốc với các đối tác châu Phi hơn mười thập kỷ
qua. Sự phát triển quan hệ thương mại và đầu tư thường được hỗ trợ bởi sự trợ cấp
hoặc cho vay ưu đãi từ chính phủ Trung Quốc như là một phần của chiến lược "toàn
cầu" của Trung Quốc. Sự tham gia ngày càng mạnh mẽ của Trung Quốc là một
phần kết quả của sự gia tăng vai trò kinh tế và sức mạnh của Trung Quốc trên

trường quốc tế, và một phần là kết quả sự quan tâm của Trung Quốc đối với tài
nguyên thiên nhiên phong phú của châu Phi để phục vụ cho nền kinh tế tăng mạnh
của mình.
Congressional Research Service Library of Congress (2008), “China’s
Foreign Policy and “Soft Power” in South America, Asia, and Africa”, U.S.
Government Printing Office, Washington, DC. Nội dung công trình phân tích các
mối quan hệ của Trung Quốc với các nước ở châu Mỹ Latinh và vùng Caribê, Tây
Nam Thái Bình Dương, Nhật Bản và Hàn Quốc, Trung Á, Đông Nam Á, và châu
Phi cận Sahara. Nguyên nhân sự tham gia ngày càng tăng ảnh hưởng đến chính sách
của Trung Quốc?
Các lợi ích kinh tế và chính trị Trung Quốc cam kết với quốc tế ở các khu vực
này, và Trung Quốc sẽ tăng cường ảnh hưởng tính thực dụng và minh bạch hơn
trong chính sách của mình hay là để củng cố tình cảm dân tộc chủ nghĩa và đường
lối cứng rắn hơn? Đồng thời, tổng quan về mục tiêu chính sách của Trung Quốc ở
nước ngoài bằng sức mạnh mềm và tác động đối với Hoa Kỳ.
Luo Jianbo & Zhang Xiaomin (2009), "China’s African Policy and its Soft
Power", in AntePodium, Victoria University of Wellington. Các tác giả đã đưa ra

17


một số mục tiêu chủ yếu, thành công và thách thức về việc sử dụng quyền lực mềm
của Trung Quốc đối với châu Phi, đồng thời cung cấp một vài giải pháp để họ tiếp
tục sử dụng quyền lực mềm, nhằm cải thiện hình ảnh và tăng cường mở rộng ảnh
hưởng của Trung Quốc ở châu Phi trong tương lai.
Các công trình trên đây đã cung cấp một nguồn tư liệu giá trị và cần thiết giúp
chúng tôi có cái nhìn tổng thể và sâu sắc hơn đối với vấn đề đặt ra.
Ngoài ra, còn có một số bài viết, các bài phát biểu của lãnh đạo Trung Quốc
và châu Phi đăng trên các tạp chí, trích từ các công trình, các website … ở mục tài
liệu tham khảo của luận văn và có liên quan đến đề tài như Chuka Enuka (2010),

China’s Rising Roles in Africa’s Socio-Economic Good: The Problems and
Challenges, Pakistan Journal of Social Sciences Year: 2010, Volume: 7, Issue: 6,
Page No: 424-432; Du Xiaocong (2010), China's Role in Africa -Speech by
Counselor Du Xiaocong of the Chinese Permanent Mission to the UN at the
"Symposium on Africa-China Relations" held by Syracuse University, August,
4th,2010; Evan S. Medeiros (2006) ,Chinese Foreign Policy: The African
Dimension. Presentation given at a FLADIPRI conference on “Strategy and
Security in Southern Africa”, Lisbon, October 2006 (mimeo); Garth Shelton (2005),
China, Africa and Asia Advancing South-South Co-operation. Ciudad Autónoma de
Buenos Aires, Argentina. Junio. 2005. pp: 347-383; Guillaume Mounmouni (2010),
China’s Relations with African Sub-regions: The Case of West Africa. In: AUC:
China and Africa: Assessing the Relationship on the Eve of the Fourth Forum on
China Africa Co-operation (FOCAC IV). African Union Commission (AUC), The
Bulletin of Fridays of the Commission Team, 3 (2010)1:25-43; Guillaume
Mounmouni (2006), Domestic Transformations and Change in Sino-African
Relations, Center on China's Transnational Relations - Working Paper No. 21; Hany
Besada (2008), The Implications of China’s Ascendancy for Africa, Working Paper
No. 40, The Centre for International Governance Innovation (CIGI), Waterloo,
Ontario, Canada; Li Anshan (2007) “China and Africa: Policy and Challenges,”
China Security, Vol. 13, No.13, pp.69-93; Mary-Françoise Renard (2011), China’s

18


Trade and FDI in Africa, African Development Bank, Working Paper No. 126 May
2011; Michal Meidan (2006). “China’s Africa Policy: Business Now, Politics
Later”, Asian Perspective, Vol.30, No.4, 2006, pp72; Peter Brookes and Ji Hye
Shin (2006), China’s influence in Africa: Implication for the United States, The
Heritage Foundation (Washington, DC.), No.1916, February 22, 2006…
Hầu hết các bài viết có sự phân tích, đánh giá, tổng hợp và nêu lên những ý

kiến cá nhân về sự tham gia của Trung Quốc ở châu Phi như chính sách kinh tế,
chính trị và đối ngoại.... Tuy nhiên, những ý kiến đó chưa có sự thống nhất, thậm
chí có những nhận định trái chiều, nội dung còn rời rạc...
Tóm lại, các tác giả nói trên đã nêu lên các mặt hoạt động trong quan hệ
Trung Quốc – châu Phi ở những mức độ khác nhau và thời gian công bố nhưng còn
chưa đi sâu vào phân tích, trình bày đầy đủ chính sách đối ngoại của Trung Quốc
đối với châu Phi. Trên cơ sở kế thừa những thành tựu nghiên cứu của các học giả
trong và ngoài nước, chúng tôi mong muốn đi sâu nghiên cứu vấn đề đặt ra một
cách hệ thống và có tính chất chuyên khảo, làm nổi bật lên chính sách đối ngoại của
Trung Quốc với châu Phi thập niên đầu thế kỉ XXI.
3. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU
Như tên đề tài đã xác định, đối tượng nghiên cứu của luận văn là chính sách
đối ngoại của Trung Quốc với châu Phi trong thập niên đầu thế kỷ XXI. Qua
đó, luận văn tập trung nghiên cứu chính sách đối ngoại của Trung Quốc, mục tiêu
chiến lược, nội dung và quá trình triển khai chính sách đối ngoại của Trung Quốc
với châu Phi trong thập niên đầu thế kỷ XXI.
Không gian nghiên cứu của luận văn là chính sách đối ngoại của Trung Quốc
với châu Phi. Châu Phi là khu vực có vai trò, vị trí chiến lược quan trọng trong quá
trình hoạch định và triển khai chính sách ngoại giao của Đảng và chính phủ Trung
Quốc.
Thời gian mà luận văn tập trung nghiên cứu là trong thập niên đầu thế kỷ
XXI, tức là từ năm 2001 đến năm 2010. Đây là khoảng thời gian mà Trung Quốc
thực hiện và triển khai chính sách đối ngoại với không gian rộng, đa chiều, mang

19


tính tích cực, chủ động… nhằm tranh thủ tập hợp lực lượng, tạo thế có lợi và ảnh
hưởng ngày càng lớn của Trung Quốc trong trật tự, cục diện mới của thế giới mới.
4. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

Trong quá trình thực hiện luận văn, chúng tôi sử dụng những phương pháp
sau:
- Phương pháp chuyên ngành: chúng tôi sử dụng các phương pháp chủ yếu
như phương pháp lịch sử, phương pháp logich, phương pháp so sánh sử học và
phương pháp định lượng. Trong đó, vận dụng phương pháp lịch sử kết hợp với
phương pháp logich là quan trọng nhất. Cụ thể là thu thập, sưu tầm, nghiên cứu và
xử lý các nguồn tư liệu thành văn để rút ra những sự kiện lịch sử chân thực cần thiết
cho đề tài; Vạch ra bản chất, quy luật, khuynh hướng vận động của vấn đề nghiên
cứu để hiểu đúng đắn, sâu sắc chính sách đối ngoại của Trung Quốc với châu Phi
trong những thời điểm nhất định.
- Ngoài ra còn sử dụng phương pháp liên ngành như phương pháp nghiên cứu
quan hệ quốc tế (phương pháp phân tích lịch sử, phương pháp phân tích tổng thể và
toàn cục, phương pháp so sánh lực lượng, phương pháp lý luận liên hệ thực tế…) để
làm rõ những quy luật phát triển của quan hệ quốc tế, rút ra những bài học kinh
nghiệm vận dụng vào điều kiện, hoàn cảnh cụ thể của Việt Nam, phục vụ cho việc
hoạch định đường lối, chính sách của Đảng và nhà nước ta.
5. NGUỒN TƯ LIỆU
Để nghiên cứu đề tài này, chúng tôi dựa vào các nguồn tài liệu chính sau:
Văn kiện, tài liệu của Đảng và nhà nước Trung Quốc, các bài phát biểu trả lời
phỏng vấn của các nhà lãnh đạo hai nước được công bố trên website, báo, tạp chí…
Nguồn tư liệu này tương đối phong phú, là nguồn tài liệu gốc, có ý nghĩa quan trọng
đối với việc nghiên cứu đề tài.
Các công trình nghiên cứu của các nhà khoa học Việt Nam và nước ngoài liên
quan mật thiết đến đề tài được công bố trên các sách, tạp chí… bằng tiếng Việt và

20


tiếng Anh. Nguồn tài liệu này cũng khá phong phú, tin cậy không chỉ cung cấp tư
liệu mà còn gợi mở nhiều vấn đề để chúng tôi đi sâu nghiên cứu.

Báo chí ở Việt Nam như Bản tin tham khảo hằng ngày của Thông tấn xã Việt
Nam, báo Quốc tế, Nhân dân…
Tư liệu trên internet cũng khá phong phú như website Diễn đàn hợp tác Trung
Quốc – châu Phi, Bộ ngoại giao Trung Quốc…
Những nguồn tài liệu ở những mức độ khác nhau sẽ góp phần khôi phục lại
bức tranh toàn cảnh chính sách đối ngoại của Trung Quốc với châu Phi thập niên
đầu thế kỉ XXI.
6. ĐÓNG GÓP KHOA HỌC CỦA LUẬN VĂN
Qua lịch sử vấn đề và những nội dung nghiên cứu của luận văn được thực
hiện trên cơ sở kế thừa và tiếp thu những thành tựu nghiên cứu của các nhà khoa
học trong và ngoài nước. Tuy nhiên, chúng tôi cố gắng đóng góp một số điểm mới
trong luận văn của mình như sau:
- Phục dựng lại bức tranh toàn cảnh chính sách đối ngoại của Trung Quốc với
châu Phi và việc triển khai chính sách này đối với châu Phi trong trong thời gian đã
được xác định.
- Lý giải được những nhân tố tác động đến chính sách đối ngoại của Trung
Quốc với châu Phi trong thập niên đầu thế kỉ XXI.
- Rút ra những đặc điểm, thành công, thách thức và triển vọng chính sách đối
ngoại của Trung Quốc với châu Phi cũng như quan hệ hợp tác Trung Quốc – châu
Phi.
- Nêu ra những bài học kinh nghiệm cho Việt Nam để phục vụ cho nhiệm vụ
chính trị và chính sách đối ngoại của nước ta hiện nay.
- Cung cấp một số tài liệu thành văn với nhiều thể loại được sưu tầm từ nhiều
nguồn khác nhau để phục vụ cho việc giảng dạy, học tập và nghiên cứu chính sách
đối ngoại của Trung Quốc nói chung và đối với châu Phi nói riêng, cũng như quan
hệ Trung Quốc – châu Phi trong thập niên đầu thế kỉ XXI…

21

7. BỐ CỤC CỦA LUẬN VĂN
Ngoài phần mở đầu, phần kết luận, tài liệu tham khảo, phụ lục, luận văn được
chia làm 3 chương:
- Chương I: Những nhân tố tác động đến chính sách đối ngoại của Trung
Quốc với châu Phi trong thập niên đầu niên kỉ XXI.
- Chương II: Chính sách đối ngoại của Trung Quốc với châu Phi trong thập
niên đầu niên kỉ XXI.
- Chương III: Đặc điểm, thành công, thách thức và triển vọng chính sách đối
ngoại của Trung Quốc với châu Phi. Bài học kinh nghiệm cho Việt Nam.

22


CHƯƠNG I
NHỮNG NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN
CHÍNH SÁCH ĐỐI NGOẠI CỦA TRUNG QUỐC VỚI CHÂU PHI
TRONG THẬP NIÊN ĐẦU THẾ KỶ XXI
1.1. Khái quát về châu Phi
1.1.1. Điều kiện tự nhiên và con người
Châu Phi nằm ở phía nam châu Âu và phía Tây Nam châu Á, cách châu Âu
bởi Địa Trung Hải, cách châu Á bởi Hồng Hải, là châu lục đứng thứ ba trên thế giới
về diện tích lẫn dân số (sau châu Á và châu Mỹ). Châu Phi có diện tích 30.244.050
km2, nếu tính cả các đảo cận kề thì châu lục này chiếm 20,4% diện tích của thế giới.
Dân số 800 triệu người, tương đương 1/7 dân số toàn cầu. Toàn châu lục có 55 quốc
gia lớn nhỏ, trong đó có 49 quốc gia thuộc vùng đất liền và 6 quốc gia vùng ven
biển.
Châu Phi được chia thành 5 vùng lãnh thổ cơ bản, cụ thể là: Bắc Phi (9 nước),
Đông Phi (11 nước), Trung Phi (10 nước), Nam Phi (10 nước), Tây Phi (15 nước).
Phần lớn đất đai của châu lục nằm trong khu vực khí hậu nhiệt đới. Toàn bộ lục địa
châu Phi bị biển đảo bao bọc, với 25.600 km bờ biển, đảo Madagascar lớn nhất

châu lục với diện tích 590.500 km2, phía bắc giáp Địa Trung Hải, phía tây giáp Đại
Tây Dương, phía nam và đông nam giáp Ấn Độ Dương và Biển Đỏ. Cầu nối ở phía
Đông Bắc giữa châu Phi và châu Á là kênh đào Suez dài 160 km bờ biển, Địa Trung
Hải ở phía bắc được ngăn cách bởi hai châu lục Phi – Âu. Châu Phi nằm ở hai bên
đường xích đạo, điểm Cực Bắc là mũi Blăng cách xích đạo 4.144 km và mũi Kim ở
điểm Cực Nam cách xích đạo 3.868 km. Chính sự phân bố tự nhiên này đã tạo nên
sự khác biệt lớn giữa các vùng của châu Phi.
Địa hình chủ yếu của châu Phi là cao nguyên, núi và sa mạc chiếm diện tích
chủ yếu. Sa mạc Sahara là sa mạc lớn nhất thế giới, với diện tích hơn 9 triệu km2
(xấp xỉ diện tích của Mỹ và Trung Quốc). Mạng lưới sông ngòi châu Phi kém phát

23


triển và phân bố không điều, sông Nin là sông dài nhất lục địa chảy qua 10 nước
châu Phi (Eritrea, Ethiopia, Rwanda, Uganda, Congo, Sudan, Tanzania, Burundi,
Kenya, Egypt) và thứ hai thế giới sau sông Amazon. Châu Phi cũng là châu lục có
nhiều hồ kiến tạo điển hình nhất thế giới như hồ Tanganica, hồ Nyasa và hồ
Victoria (diện tích là 69.000 km2) là hồ nước tự nhiên lớn nhất châu Phi.
Châu Phi được thiên nhiên ưu đãi giàu tài nguyên, nhiều gỗ quí, cây có dầu,
cao su, bông, ca cao, cà phê, mía, mỏ quặng (măng gan, crom, đồng, phốtpho, dầu
lửa, vàng, platin, uran, kim cương)... Dầu mỏ và khí đốt cũng là tài nguyên có thế
mạnh của châu Phi. Theo nhiều dự báo, châu Phi sẽ chiếm 12% cung dầu trong vài
năm tới. Ngoài ra, tiềm năng thủy điện của châu Phi cũng chiếm tới 35% trữ lượng
của thế giới. Nguồn thực vật tự nhiên của châu Phi rất phong phú. Các khu rừng
rậm nhiệt đới xanh tốt quanh năm, với nhiều loại lâm thổ sản quí hiếm, các loại thú
(sư tử, ngựa vằn, hươu cao cổ,...) là những tiềm năng du lịch và kinh tế rất lớn của
châu Phi.
Châu Phi có dân số đông, chiếm 13% dân số toàn cầu, nhưng lại phân bố
không đều. Hiện nay, châu Phi là châu lục có tỷ lệ tăng dân số cao so với mức trung

bình của thế giới, năm 2008 là 1,89%, trong khi mức tăng dân số trung bình của thế
giới là 1,2%. Dân cư phần lớn là người Nêgrôít có màu da đen nên được gọi là “lục
địa đen”. Ngoài ra, đây cũng là châu lục đa sắc tộc, đa tôn giáo (ba trụ cột tôn giáo
chủ yếu là Hồi giáo (27,5%), Kitô giáo (19,1%), Đạo truyền thống (42,2%) so với
thế giới), hơn 1.000 bản ngữ khác nhau.
Châu Phi còn là châu lục của dịch bệnh, đặc biệt là AIDS, HIV, chi phí chăm
sóc cho người mắc bệnh hàng năm lên tới trên 300 triệu USD. Năm 2005 thế giới có
4,1 triệu bệnh nhân AIDS thì châu Phi là 3,2 triệu người, trong số 2,8 triệu người
chết thì châu Phi có tới 2,4 triệu.
Chất lượng dân số thấp dẫn đến sự chênh lệch lớn giữa số lượng và chất
lượng nguồn nhân lực châu Phi, lao động chân tay chiếm tỷ lệ cao, đi đôi với tăng
dân số là sự gia tăng tỷ lệ thất nghiệp, có thể nói là cao nhất thế giới, mức thất

24


nghiệp đã lên đến gần 30%. Thị trường lao động thiếu hụt trầm trọng, dự kiến mối
năm phải tiếp nhận thêm 8,7 triệu người lao động cần có việc làm [86:26].
Như vậy, với những thế mạnh hiện có của mình như tài nguyên thiên nhiên,
nguồn lao động dồi dào…, châu Phi sẽ có nhiều lợi thế để phát triển kinh tế, xã hội
và hợp tác với thế giới bên ngoài. Đồng thời, châu Phi cũng còn nhiều vấn đề hạn
chế, mang tính toàn cầu (như nghèo đói, bệnh tật…) đòi hỏi châu lục này phải giải
quyết, nhất là cần sự hổ trợ từ hợp tác quốc tế.
1.1.2. Về kinh tế, chính trị
Về mặt kinh tế, do vị trí địa lý thuận lợi và có nguồn tài nguyên phong phú, đa
dạng và nguồn nhân lực dồi dào nên mặc dù là một châu lục kém phát triển nhất thế
giới, song châu Phi đang được thế giới đánh giá là khu vực có nhiều tiềm năng phát
triển kinh tế trong tương lai.
Từ những năm 90 thế kỷ XX trở về trước, châu Phi luôn bị xem là châu lục
kém phát triển nhất thế giới. Từ sau những năm 90, các nước châu Phi đã tiến hành

cải cách thể chế kinh tế, đạt được nhiều thành quả to lớn, tộc độ tăng trưởng nhanh
với 3,4% giai đoạn 1999 – 2004 so với 2,5 % giai đoạn 1980 – 1990. Trong những
năm gần đây, tốc độ tăng trưởng kinh tế của châu Phi liên tục được cải thiện. Theo
đánh giá của Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) thì tốc độ tăng trưởng của châu Phi từ năm
2005 đến năm 2008 tương ứng là 4,5% - 5,4% - 6,2% - 6,3% [18:49]. Trong nhiều
năm qua, GDP của khu vực tăng trung bình trên 5%/năm. Trong giai đoạn 2003 –
2008, GDP/người ở châu Phi tăng 3,6%, cao hơn nhiều so với mức tăng 1% của giai
đoạn 1997 – 2002. Năm 2008, GDP của khu vực châu Phi cận Xahara đạt xấp xỉ 6%
- một tốc độ tăng trưởng khá nhanh. Cũng năm 2008, FDI vào châu Phi đạt mức 39
tỉ USD – mức tăng cao nhất kể từ trước đến nay [37:27]. Châu Phi là châu lục kém
phát triển, chính vì vậy, châu lục này luôn phụ thuộc nặng nề vào viện trợ từ bên
ngoài. So với giai đoạn 1995 – 2001, viện trợ cho châu Phi giảm -0,4%, nhưng từ
năm 2002 đến nay, viện trợ có bước tiến triển nhanh, Trung Quốc là nước viện trợ
nhiều nhất, 45% vào năm 2009 cho châu Phi. Viện trợ cho các nước châu Phi chủ

25