Kiến trúc Hà Nội sau 12 năm nhìn lại

THÖ VIEÄN ÑIEÄN TÖÛ TRÖÏC TUYEÁN

L I NÓI

ch t l

i n m g n đây, th c ti n ki n trúc Hà N i đã đòi h i gi i ki n trúc có
ng ngh nghi p đ i m i, và mu n hay không, càng s m càng t t, ph i

OBO
OK S
.CO
M

M

U

ti p xúc v i ki n trúc các n

c công nghi p phát tri n và các n

v c. Ki n trúc Hà N i đang đ ng tr

c trong khu

c nh ng bi n đ ng l n c a m t th i đi m

then ch t, c n có m t s đ t bi n v ch t c ng nh v l

ng, đi u đó khi n cho

m i ki n trúc s B c Hà ph i cùng suy ngh và đóng góp cho s đ t bi n đó.
Tính xã h i và tính c ng đ ng c a ki n trúc Hà N i đang đ t ra nh ng yêu c u
m i. Ph n đ u cho m t n n ki n trúc b n v ng, tr t t , thu n khi t, nhân đ o,

KIL

giàu hi u qu th giác là trách nhi m cao đ p c a m i ng

i chúng ta.



THệ VIEN ẹIEN Tệ TRệẽC TUYEN

N I DUNG
I. Ki n trỳc H N i sau 12 n m nhỡn l i

KIL
OBO
OKS
.CO
M

1. Ki n trỳc H N i hi n nay

Nh ng ai ó t ng xa H N i nhi u n m bõy gi khi tr l i cỏi p vo m t
tr

c tiờn l t c xõy dung d n d p v l

ng ng

i ụng o. Nh c a m c

lờn nh n m sau c n m a v nhỡn õu c ng th y ton ng
N i t b t c ng no, u nhỡn th y cỏc tuy n

i l ng

i. i vo H

ng m i m , r ng rói, khang

trang, nh ng nh c a hai bờn l i chen choc, l i ra th t vo, h n n, ki u th tr n
h n l ki u thnh ph l n, kộo di hỡnh nh vụ t n. Cng i sõu vo thnh ph
cỏi sinh ng m r i lo n ú c nh nhõn lờn d n. T ờ Yờn Ph nhỡn xu ng,
b H Tõy dy c nh c a, khụng cũn õu m ng cõy xanh m t
G

ng. H

m thỡ cú nguy c bi n thnh cỏi ao con khi nh cao t ng lan n. Vi c chỳng

phỏ v c nh quan H N i l m t h u qu
trỡnh cú úng gúp

ng nhiờn, cũn vi c m t vi cụng

c cho b m t thnh ph hỡnh nh ch l m t s tỡnh c

may m n. B ng ch ng l chớnh nh ng d ỏn g p nhi u thu n l i v suụn s nh t
trong vi c xột duy t v c p gi y phộp xõy d ng n khi

c th c thi r i l i lm

x u c nh quan nhi u nh t, ch ng h n nh cao c v n phũng 46 Lý Th

ng Ki t

v i hỡnh kh i c c m ch v ch t li u vụ c m, hay cụng trỡnh Tung Shing Square
dự n m khỏ xa H G

m m v n nhụ lờn thụ thi n bờn c nh y ban nhõn dõn

thnh ph . Trong khi ú, m t vi cụng trỡnh khỏc ó t ng l ti tranh cói khỏ
gay g t thỡ nay l i t ra ng

c trong lũng H N i. Vớ d i n hỡnh l Cao c

v n phũng 53 Quang Trung ỏn ng t m nhỡn su t d c cỏc tr c

ng Quang

Trung v Khõm Thiờn, ho c l H N i Tower t xa ó hi n di n m t cỏch ch ng
ch c trờn

ng

i n Biờn Ph v Tr n Bỡnh Tr ng. Cho dự cũn ụi ch ch a

th t tho ỏng v chi ti t, song nh ng úng gúp c a chỳng cho c nh quan H
N i l r t n t

ng v tớch c c. Cú th k thờm khỏch s n Sakura gúc cụng viờn

Lờnin hay Lake View Hotel u d c
nh cao t ng

ng Thanh Niờn. Rừ rng vi c xõy d ng

H N i ang di n ra m t cỏch t do m ch a h

c quy ho ch.



THệ VIEN ẹIEN Tệ TRệẽC TUYEN
Chỳng ta cú kinh nghi m c a khu v c H G

m nờn ó t ra th n tr ng h n i

v i khu v c Nh hỏt l n khi kh ng ch chi u cao xõy d ng d

i 30m v b t

bu c theo phong cỏch c i n. Song i u ú ch c n nh ng ch a , vỡ hai cụng

KIL

OBO
OKS
.CO
M

trỡnh office bld 63 Lý Thỏi T v Opera Hotel t lỳc cũn ang thi cụng ó t ra
tranh ch p v i Nh hỏt l n thnh ph , t c l v i chớnh cụng trỡnh

c coi l

ch o c a khu v c m t di s n ki n trỳc h t s c tinh t v quý bỏu c a H
N i.

Thnh ph l m t c th s ng. Xõy d ng nh cao t ng l m t ph
phỏt tri n ụ th v

ng th c

n lờn cao. T lõu chỳng ta u bi t n nh n mụ hỡnh ụ

th d ng lũng ch o v d ng bỏt ỳp m i v i H N i c hai mụ hỡnh ny u t
ra ch a th t phự h p. V m t lý thuy t, chỳng ta mong mu n phỏt tri n khu v c
cao t ng ra ngo i vi, n i cũn nhi u t tr ng v cú i u ki n t ch c m i cỏc c u
trỳc h t ng, nh m b o t n trung tõm ph c nh m t di s n ki n trỳc t ng th .
Song trờn th c t cỏc nh u t u ch nh m n khu v c trung tõm ny, v
cỏc n v cú quy n s d ng t t i õy vỡ m i l i tr

c m t trong cu c ua tỡm

i tỏc ó t o c h i cho nh cao t ng m c lờn trong vựng c m a ú m t cỏch

trn lan v t phỏt. Cho nờn H N i bõy gi , nh m t ki n trỳc s ó núi vui, l
m t cỏi ch o th ng l ch v b g m nh m t ng m ng.

2. Nh ng nguyờn nhõn ch quan v khỏch quan tỏc ng n ki n trỳc
H N i:

Nh ng ti ng kờu go vang lờn y u t, l c lừng v vụ d ng tr
xõy d ng

t, khụng th ch i. Ng

c th c t

i cú chỳt ki n th c v th m m c m th y

cú m t cỏi gỡ ú khụng n, nh ng ch b t l c, nhỡn nhau l c u ngao ngỏn vỡ
ti ng núi c a h nh r i vo gi a sa m c! Cỏc nh lm kinh t thỡ chua chỏt:


p m n

c ! Thnh ph ph i cú cng nhi u nh c a cng t t. H ch

tr

ng lm giu lờn ó, r i hóy núi n th m m ụ th . M c ng th t khú x :

Khụng dõn t xõy thỡ lm sao cú thờm ch

cỏc khu t p th nay ó quỏ t i

v xu ng c p nghiờm tr ng, t ng l n i kinh hong cho nhi u ng
ngu n u t n

i. Chớnh

c ngoi cho xõy d ng ang t o nờn b m t ph n vinh c a H

N i. Khụng riờng gỡ H N i m nay thỡ c n

c ang i u v i nh ng mõu



THƯ VIỆN ĐIỆN TỬ TRỰC TUYẾN
thu n th i kinh t th tr

ng, tri n khai trong m t n

c nơng nghi p ch a có đ y

đ c s , đ nh ch , lu t pháp làm n n t ng cho phát tri n kinh t theo l i m i.
Hà N i làm sao thốt n i s ph n chung c a các th đơ

c cái m t và các c n b nh c h u

KIL
OBO
OKS
.CO

M

ph i m c a ra làm n v i th gi i, cái đ

ơng – Nam Á khi bu c

kèm theo nh p đ đơ th hóa: m t d n di s n ki n trúc và c nh quan, ơ nhi m
mơi tr

ng, ách t c giao thơng, h sâu ng n cách giàu nghèo, n n nhà

kinh t v a hè c a khu v c phi chính quy c a ng

chu t,

i nơng thơn nh p c .

Cái gì r i c ng có cái giá ph i tr . Ki n trúc Hà N i th i đ i m i đ

c nhi u

th , nh ng c ng m t đi khơng ít. Trong th c t , Hà N i v n ch a chuy n h n
sang c ch th tr

ng, c trong v n đ

. Gánh n ng bao c p v n còn duy trì

cho khá nhi u gi i, nhi u ng

i. Th i m c a, ng

i dân bung ra, có cái sai, cái

đúng. Nh ng ít ra nhi u ng

i đã có ch kha khá. Nhà c a ch a đ p, còn h n

đ n, nh ng đã t ng ti n nghi, khang trang h n tr
đa s ng

i có đ ng l

là m t cơng tr

c. Nh ng đó ch là thi u s ,

ng c đ nh v n còn r t v t v vì n n nhà . Hà N i đang

ng xây d ng l n, v i đ d ng cơng trình hi n đ i, s d ng nhi u

k thu t, v t li u m i nh t. Ph i nhìn nh n r ng đ u t n

c ngồi cho xây d ng

đang đem l i lu ng sinh khí m i, làm sơi n i h n ho t đ ng xây d ng
Tuy v y, bên c nh đó còn r t nhi u cái “ch a đ

Th đơ.

c”, th m chí còn có th g i là

m t mát, tr m tr ng nh t là vi c phá h y mơi tr

ng và s h n lo n trong

nghành xây d ng. Hà N i còn n i ti ng v i “nhà chóp”. Nó lan đ n c TP H
Chí Minh và các t nh. Tìm hi u lý do m i v l ra r ng kh i đ u là ng
đ ng

ơng Âu v , có ti n mà khơng có ch

i đi lao

bèn t u m t kho nh đ t còn r

ngo i thành ho c quanh H Tây đ xây nhà. Trong đ u h ch có hình nh sang
tr ng c a các lâu đài th i Trung c

ơng Âu, v i mái nh n, mái c hành và c

l châu mai. C th , h ra ki u cho nhà th u xây d ng. Nay thì ki u nhà này
c ng ít d n, nh ng Hà N i l i có m t d ng chóp khác do n
d ng lên nào mái chùa, đ u đao, r ng ph

c ngồi thi t k ,

ng, úp lên nóc nhà cao t ng. Khách

s n Shareton còn làm c khu ti p tân, s nh l n ki u đình chùa, rõ ràng là khơng

n nh p n i v i kh i cao t ng hi n đ i đ ng sau. Th m m đơ th còn là m t
m nh đ t hoang v ng

Hà N i, nói nh ki u KTS Nguy n Lu n.



THệ VIEN ẹIEN Tệ TRệẽC TUYEN
H N i ó t ng i u trong c n bi n ng nh t v a qua nờn ó th y xu t
hi n nh ng lng ụ th n a quờ n a t nh, v i ngừ xúm ngo n ngoốo, ch y theo
cỏc tr c l m i m , h u nh ch a trang b h t ng k thu t ụ th . Cỏc xúm
i, cỏc ho t ng kinh t v a hố cú m t kh p n i. T c

KIL
OBO
OKS
.CO
M

li u, ch cúc, ch ng

xõy d ng l i quỏ d n d p, lu t l nh t ch a y , quy ho ch ch a s n
sng.

ú m i ch l nh ng cỏi r i r m nhỡn th y t bờn ngoi. Nhỡn l i th c l c

nhõn s quy ho ch ụ th c a ta, ph i cụng nh n r ng cỏc cỏn b quy ho ch v
qu n lý quy ho ch xõy d ng ch a qua th c hnh bao nhiờu, ch

c o t o

theo bi b n c r t l c h u so v i tỡnh hỡnh phỏt tri n m i, l i ch a t ng ph
trỏch cụng trỡnh quy mụ l n chi n tranh v cỏi nghốo trong m t th i gian di
ó h n ch s phỏt tri n c a ngnh ki n trỳc, quy ho ch c a chỳng ta. V m t
ny ta cũn t t h u so v i cỏc n

c khu v c

ụng Nam . Chuy n t ng t t

n n kinh t xó h ch ngh a sang kinh t th tr

ng cng lm ta lỳng tỳng h n.

3. Nh ng t n t i l n c a thnh ph :

Ki n trỳc l bi u hi n c a v n húa, l i s ng qua nh c a, ph th . Ki n
trỳc H N i nay th hi n s gi ng co gi a cỏi c , truy n th ng v cỏi m i, qu c
t húa. M t thnh ph c nh H N i cú l ch s di c nghỡn n m d d i vo s
phỏt tri n h n lo n khi bi n thnh m t trung tõm chớnh tr , kinh t v v n húa
c ac n
:

c. H N i cú nh ng c tr ng c b n c a cỏc th ụ

ụng Nam

- Quỏ trỡnh hỡnh thnh khỏ nhanh qu n c ụ th l n

- Xu t hi n m t khu ụ th t p trung v i thnh ph h t nhõn quỏ t i, bao

b c b i cỏc thnh ph v tinh cũn mang n ng c c u truy n th ng v n húa xúm
lng, v n minh nụng nghi p lỳa n

c, v i m t b ng dõn trớ cũn th p:

- S ph n vinh c a ụ th thu hỳt dõn nh p c t nụng thụn t o ra cỏc khu
nh c t phỏt, nghốo nn. Cú s i l p rừ nột gi a nh cao t ng, khu
tr ng v cỏc xúm nh l p x p nghốo nn.

Nhi u c n b nh ụ th xu t hi n, nh t l v m t nhõn v n:
- H ng n cỏch giu nghốo ngy cng sõu

sang



THệ VIEN ẹIEN Tệ TRệẽC TUYEN
- Mụi tr

ng xó h i d b x u i, do ng

nghi p khụng rừ r t. T n n xó h i t ng nhanh

i nh p c thi u vi c lm, ngh
cỏc khu t m c ú

- ễ nhi m, ỏch t c giao thụng s ngy cng tr m tr ng

KIL
OBO

OKS
.CO
M

- Di s n ki n trỳc, c nh quan ụ th ngy cng m t d n.

T lõu, ụ th húa l h qu t t y u c a quỏ trỡnh cụng nghi p húa, hi n
i húa. ụ th húa c ng em l i s c m nh v giu cú, ng th i c ng l nguyờn
nhõn gõy ra cỏc c n b nh ụ th . H N i khụng n m ngoi quy lu t ú. Tr
m t, H N i ang i phú v i n n bựng n dõn s , t ng tr
hi n t

c

ng kinh t nhanh v

ng xõy d ng t phỏt. S di chuy n lao ng nụng thụn lờn thnh ph l

t t y u, nh t l khi ng b ng sụng H ng dõn ụng v thi u t canh tỏc.
H N i cú th rỳt kinh nghi m phỏt tri n c a b n v tỡm cỏch bi n s phỏt
tri n ch m c a mỡnh thnh th m nh v b o v t

ng lai b ng cỏch phỏt huy

ch khụng nờn lm lu m nh ng c i m l ch s , c nh quan v di s n ki n
trỳc c a mỡnh.
II.

cú m t Th ng Long H N i 2000 n m l ch s :

1.H N i m t di s n ki n trỳc ch a ng y c i m c a m t ụ
th mang d u n nhi u giai o n xõy d ng v phỏt tri n:

Ngay t nh ng ngy u gi i phúng mi n B c ó d n s c mỡnh hn g n
v t th

ng chi n tranh, khụi ph c kinh t b

cho ch ngh a xó h i.

c u xõy d ng c s v t ch t

n nay, trong m t chu i di lõu c a nh ng di n bi n ú,

cỏc th h ki n trỳc s c a chỳng ta luụn mang n i ni m say mờ day d t, m t
khỏt v ng t t cựng, mong m i tỡm ra m t h

ng i, m t phong cỏch phong

cỏch ki n trỳc xó h i ch ngh a mang m b n s c dõn t c. Nh ng cụng trỡnh
m i m c lờn, õy ú cú nhi u tranh cói gi a cỏi ch a
Th t khú xỏc nh cỏi ch a

c khi m ng

c v cỏi

c.

i ta nhỡn nú b ng m t c m nh n,

trờn m t n n quy ho ch c a thnh ph ch a hon ch nh v i ỳng ngh a c a nú.
ú l m t ũi h i khỏch quan c n phõn tớch, ỏnh giỏ cho cụng b ng, chớnh xỏc.
Nh ng cỏi


c thỡ th t cú ý ngh a, vỡ m i cụng trỡnh

c xõy d ng lờn,

c ỏnh d u v qua th i gian nú s tr thnh ch ng tớch, l hi n v t s ng cho

m t th i k th nh suy c a m t dõn t c.



THệ VIEN ẹIEN Tệ TRệẽC TUYEN
S d ngy nay chỳng ta cũn ph c , la vỡ ụng cha ta, nh ng th h tr

c,

bi t gỡn gi nú, ho c ch a tõm n nú thỡ s p t i õy k ni m 1000 n m
Th ng Long H N i, chỳng ta m i cú cỏi m núi, cũn cú cỏi m t ho. Cụng
õy ngoi m t s di tớch ó

c x p h ng v s cụng trỡnh cú

KIL
OBO
OKS

.CO
M

b ng m núi,

giỏ tr v ki n trỳc thỡ a ph n cũn l i ch cú ý ngh a v th i gian, m ớt mang
m t giỏ tr no khỏc. Th thỡ, ý ki n cho l c n ph i phỏ i ho c c i t o tri t
m t s cụng trỡnh no ú ó xõy d ng trong nh ng n m g n õy b coi l ch a


c l m t i u c n

c cõn nh c tr

ti n c a v cụng s c c a Nh n

c khi i n m t gi i phỏp ti t ki m

c v c a nhõn dõn. Cú l hóy th i gian minh

ch ng v mỏch b o chỳng ta c n ph i lm gỡ i v i nh ng cụng trỡnh ú.
trỏnh tỡnh tr ng cỏc cụng trỡnh v a m i xõy xong l i b ũi p b
i, H N i c n cú m t quy ho ch t ng th c a thnh ph cho t

ng lai, c bi t

l quy ho ch chi ti t, phự h p v i n n kinh t , chớnh sỏch c a t ng giai o n v
r t c n cú m t mụ hỡnh c th cho t ng khu v c cho m i ng

i dõn u hi u

c v m i ki n trỳc s , m i H i ng ki n trỳc cú c s thi t k v phờ

duy t ph
c n thi t.

ng ỏn m t cỏch khoa h c, chớnh xỏc, trỏnh

c nh t n kộm khụng

2. V n b o t n ph c v i du l ch th ụ

H N i c a chỳng ta vo n m 2010 s k ni m l ch s 1000 n m. Th
nh ng ph c H N i, m t di s n c nh t c a dõn t c ó b bi n d ng nhanh
chúng.

H N i hỡnh thnh 36 ph c v m i ph u cú m t ngh v a s n xu t, v a
buụn bỏn, l i l n i n

c a ụng ch .

i u ú ch ng t vi c b o t n ph c l

ph i g n lion v i s lm n sinh s ng c a ng

i dõn, ch khụng n thu n l

u t xõy d ng v di b t dõn i tr thnh m t b o tng khụ c ng. Ph c
ph i l m t b o tng s ng ng b ng khụng gian ki n trỳc x a c ng v i cu c

s ng i th
ng

ng v h n th n a l k sinh nhai, l cỏch lm giu mang n cho

i dõn t chớnh vi c b o t n khu ph c ny. ú m i l nh h

ng h p lũng

dõn m chỳng ta nờn th c hi n. M t trong nh ng cỏch lm giu c a ng
v c ng n m trong nh h

ng chung c a

ng v Nh n

i dõn

c l phỏt tri n du



THệ VIEN ẹIEN Tệ TRệẽC TUYEN
l ch m t ngnh cụng nghi p khụng khúi. H

ng i y hon ton ỳng, nh ng

ỏng ti c l chỳng ta v n ch a cú nh ng bi n phỏp ngnh du l ch gúp s c vo
vi c b o t n ph c , b i ph c l m t ti m n ng h p d n nh t i v i khỏch du

KIL
OBO
OKS
.CO
M

l ch khi t i th m Th ụ. Nhi u du khỏch u cú chung m t nh n nh r ng: H
N i ph i l m t thnh ph du l ch cú b n s c v v n húa, v ki n trỳc v c bi t
l trong cu c s ng i th

ng c a con ng

i. M t minh ch ng th c t t i b n

Lỏc Mai Chõu l khỏch r t thớch tho i mỏi th gión
ch khụng

nh sn c a ng

i Thỏi,

nh mỏi b ng dự y ti n nghi, m c dự giỏ nh nhau. V y Mai

Chõu h p d n du khỏch b i cỏi duyờn c a b n s c t nh ng ngụi nh truy n
th ng gi a m t vựng r ng nỳi th m ng. T d n ch ng trờn, ta hóy v n d ng
vo m t ụ ph c c a H N i, cú s k t h p gi a du l ch v i ki n trỳc, v th c
hi n theo ph

ng chõm Nh n

c v nhõn dõn cựng lm. Chỳng ta tin m t

i u r ng, s ho ch nh ỳng n s t o cho ng
s yờn tõm cựng Nh n

i dõn m t ni m h ng ph n, h

c u t , cựng gi gỡn di s n v n húa c a th ụ v khi

n n kinh t ó phỏt tri n, theo quy lu t t nhiờn ng

i dõn s th y h t

c giỏ

tr c a di s n y, m i t c t l m t t c vng ch dựng cho kinh doanh, cũn mu n
cú i u ki n
h p lý h n.

t t h n thỡ h t gi m m t c trỳ, tỏch h n

n i khỏc cho

Th i gian khụng ch i, chỳng ta c n hon thi n quy ho ch t ng th v chi
ti t cỏc khu ph H N i cụng cu c xõy d ng Th ụ t ng b

c

cc i

thi n v ng ch c, nhanh chúng cú th hy v ng r ng nh ng th h mai sau khi
k ni m 2000 n m Th ng Long H N i s cũn cú cỏi m núi, m t ho l
H N i c a chỳng ta cũn cú nh ng khu ph nh ph c hi n nay v c ng
nh ng ng

i vi t l ch s ki n trỳc H N i, c a Vi t Nam cũn cú cỏi m vi t

cho cỏc i sau, b i l m i cụng trỡnh, m i ngụi nh

c xõy d ng lờn u

mang d u n l ch s m t giai o n phỏt tri n c a m i i m dõn c , c a m i dõn
t c.




KIL
OBO
OKS
.CO
M

THÖ VIEÄN ÑIEÄN TÖÛ TRÖÏC TUYEÁN



THệ VIEN ẹIEN Tệ TRệẽC TUYEN

K T LU N

Quỏ trỡnh phỏt tri n ụ th l m t s v n ng t t y u, quỏ trỡnh ny s tỏc

KIL
OBO
OKS
.CO
M

ng n c u trỳc ụ th lm n y sinh nh ng mõu thu n m i gi a v n b o t n
v phỏt tri n. Quan ni m v cỏc giỏ tr b o t n trong ú bao g m c ph

ng

phỏp v k thu t xõy d ng truy n th ng ph thu c vo s nh n bi t giỏ tr ú
trong ton b ti n trỡnh l ch s phỏt tri n ụ th . S cũn nhi u v n khỏc n y
sinh trờn con

ng phỏt tri n c a l ch s , s cũn nhi u thỏch th c khỏc trong

vi c gỡn gi cỏc giỏ tr di s n dõn t c nh ng cỏi ó m t mỏt i nhi u trong
chi n tranh, nh ng s l i cũn nguy hi m h n khi b m t mỏt ngay trong quỏ trỡnh
tỏi thi t thnh ph . Vỡ v y, ngay t bõy gi Nh n
nh ng nh h

c nờn cú nh ng chớnh sỏch,

ng phỏt tri n thớch h p cú m t Th ng Long H N i mang

m b n s c dõn t c.

THÖ VIEÄN ÑIEÄN TÖÛ TRÖÏC TUYEÁN

TÀI LI U THAM KH O

KIL
OBO
OKS
.CO
M

T p chí ki n trúc – H i ki n trúc s Vi t Nam



THÖ VIEÄN ÑIEÄN TÖÛ TRÖÏC TUYEÁN

L i nói đ u
N i dung

KIL
OBO
OKS
.CO
M

M CL C

I. Ki n trúc Hà N i sau 12 n m nhìn l i

1. Ki n trúc Hà N i hi n nay

2. Nh ng nguyên nhân ch quan và khách quan tác đ ng đ n ki n trúc Hà N i
3. Nh ng t n t i l n c a thành ph
II.

có m t Th ng Long - Hà N i 2000 n m l ch s

1. Hà N i - m t di s n ki n trúc ch a đ ng đ y đ đ c đi m c a m t đô th
mang d u n c a nhi u giai đo n xây d ng và phát tri n
2. V n đ b o t n ph c v i du l ch th đô
K t lu n

Tài li u tham kh o