vận dụng phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề vào dạy học chương “khúc xạ ánh sáng” vật lí 11
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (1.37 MB, 133 trang )
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH
Phạm Thị Mỹ Hạnh
VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC PHÁT
HIỆN VÀ GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ VÀO DẠY HỌC
CHƯƠNG “KHÚC XẠ ÁNH SÁNG” VẬT LÍ 11
LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC
Thành phố Hồ Chí Minh – 2014
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH
Phạm Thị Mỹ Hạnh
VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC PHÁT
HIỆN VÀ GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ VÀO DẠY HỌC
CHƯƠNG “KHÚC XẠ ÁNH SÁNG” VẬT LÍ 11
Chuyên ngành : Lí luận và Phương pháp dạy học Bộ mơn Vật lí
Mã số
: 60 14 01 11
LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC
NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
TS. PHAN GIA ANH VŨ
Thành phố Hồ Chí Minh - 2014
LỜI CAM ĐOAN
Tơi xin cam đoan, đây là cơng trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết
quả nghiên cứu nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng cơng bố trong bất kì
cơng trình nào khác.
Tác giả
Phạm Thị Mỹ Hạnh
LỜI CÁM ƠN
Để hồn thành khóa học và đề tài nghiên cứu này, tác giả đã nhận được sự quan
tâm và giúp đỡ rất lớn từ q Thầy cơ, đồng nghiệp và gia đình. Tơi xin bày tỏ lịng
biết ơn chân thành của mình đến:
Thầy Phan Gia Anh Vũ – người trực tiếp hướng dẫn về mặt chuyên môn, đã rất
tận tình chỉ dẫn, định hướng và giúp đỡ tơi trong suốt q trình thực hiện luận văn.
Q Thầy cơ trong khoa Vật lí trường đại học Sư phạm thành phố Hồ Chí Minh
đã tận tình giảng dạy, chỉ dẫn tơi trong suốt q trình học tập tại trường.
Phịng Sau đại học trường đại học Sư phạm thành phố Hồ Chí Minh đã tạo điều
kiện, hỗ trợ việc học tập và nghiên cứu của các học viên.
Ban giám hiệu, các Thầy cô, đồng nghiệp trường THCS & THPT Long Thượng
đã quan tâm, giúp đỡ, tạo mọi điều kiện cho tôi trong suốt quá trình học tập, nghiên
cứu và thực hiện đề tài này.
Cuối cùng, xin cảm ơn gia đình và bạn bè đã sát cánh, động viên và giúp đỡ tôi
rất nhiều trong suốt thời gian học tập cũng như thời gian hoàn thành luận văn này.
Long An, tháng 9 năm 2014.
Phạm Thị Mỹ Hạnh
MỤC LỤC
Lời cam đoan
Lời cám ơn
Danh mục các kí hiệu, các chữ viết tắt
Danh mục các bảng
Danh mục các hình
MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1
Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC DẠY HỌC
PHÁT HIỆN VÀ GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ.................................... 4
1.1. Một số vấn đề về phương pháp dạy và học tích cực ............................................. 4
1.1.1. Phương pháp dạy và học tích cực ................................................................... 4
1.1.2. Những dấu hiệu đặc trưng của dạy và học tích cực ........................................ 6
1.1.3. Đổi mới phương pháp dạy và học theo hướng tích cực.................................. 7
1.1.4. Điều kiện đổi mới phương pháp dạy và học theo hướng tích cực .................. 8
1.1.5. Sự khác nhau giữa dạy học thụ động và dạy học tích cực .............................. 9
1.2. Tổ chức dạy học theo hướng phát huy tính tích cực và tự lực của học sinh ....... 13
1.2.1. Tính tích cực của học sinh trong học tập ...................................................... 13
1.2.2. Phát triển tư duy của học sinh....................................................................... 15
1.2.3. Tính tự lực của học sinh trong học tập ......................................................... 19
1.3. Tổ chức dạy học theo hướng phát hiện và giải quyết vấn đề .............................. 21
1.3.1. Khái niệm dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề ....................................... 21
1.3.3. Tiến trình xây dựng kiến thức theo con đường lí thuyết của kiểu dạy
học phát hiện và giải quyết vấn đề ............................................................... 24
1.3.4. Tiến trình xây dựng kiến thức theo con đường thực nghiệm của kiểu
dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề ........................................................ 25
1.3.5. Các dạng hành động và thao tác thành tố cần rèn luyện cho học sinh
trong tiến trình xây dựng kiến thức theo kiểu dạy học phát hiện và giải
quyết vấn đề ................................................................................................. 26
1.3.6. Các kiểu định hướng hành động nhận thức của học sinh ............................. 26
1.3.7. Các yêu cầu cơ bản với câu hỏi định hướng hành động nhận thức của
học sinh ........................................................................................................ 28
1.3.8. Cách thiết kế bài học..................................................................................... 28
1.4. Thiết kế phương án dạy học từng đơn vị kiến thức cụ thể.................................. 30
1.4.1. Lập sơ đồ cấu trúc nội dung và tiến trình xây dựng từng đơn vị kiến
thức ............................................................................................................... 31
1.4.2. Diễn đạt mục tiêu dạy học kiến thức cụ thể.................................................. 31
1.4.3. Thiết kế tiến trình hoạt động dạy học từng đơn vị kiến thức cụ thể ............. 31
1.5. Tình hình dạy và học chương “Khúc xạ ánh sáng” ............................................ 32
1.5.1. Mục đích điều tra .......................................................................................... 32
1.5.2. Phương pháp điều tra .................................................................................... 33
1.5.3. Kết quả điều tra ............................................................................................. 33
TIỂU KẾT CHƯƠNG 1 ................................................................................... 36
Chương 2. THIẾT KẾ TIẾN TRÌNH DẠY HỌC MỘT SỐ KIẾN
THỨC THUỘC CHƯƠNG “KHÚC XẠ ÁNH SÁNG”
VẬT LÝ 11 THEO HƯỚNG PHÁT HIỆN VÀ GIẢI
QUYẾT VẤN ĐỀ .......................................................................... 37
2.1. Tìm hiểu chương “khúc xạ ánh sáng” vật lí 11 ................................................... 37
2.1.1. Cấu trúc nội dung chương “Khúc xạ ánh sáng” ........................................... 37
2.1.2. Mục tiêu của chương “Khúc xạ ánh sáng” ................................................... 38
2.2. Thiết kế tiến trình dạy học chương “Khúc xạ ánh sáng” .................................... 39
2.2.1. Bài 1: Khúc xạ ánh sáng ............................................................................... 39
2.2.2. Bài 2: Phản xạ toàn phần .............................................................................. 57
TIỂU KẾT CHƯƠNG 2 ................................................................................... 71
Chương 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ........................................................ 72
3.1. Mục đích, đối tượng và phương pháp thực nghiệm sư phạm ............................. 72
3.1.1. Mục đích thực nghiệm sư phạm ................................................................... 72
3.1.2. Đối tượng thực nghiệm sư phạm .................................................................. 72
3.1.3. Phương pháp thực nghiệm sư phạm ............................................................. 72
3.1.4. Thời điểm thực nghiệm sư phạm .................................................................. 73
3.1.5. Những chuẩn bị cho thực nghiệm sư phạm .................................................. 73
3.2. Phân tích và đánh giá kết quả thực nghiệm sư phạm .......................................... 73
3.2.1. Các tiêu chí đánh giá kết quả thực nghiệm sư phạm .................................... 73
3.2.2. Phân tích diễn biến thực nghiệm sư phạm .................................................... 79
3.2.3. Đánh giá kết quả thực nghiệm ...................................................................... 89
TIỂU KẾT CHƯƠNG 3 ................................................................................... 95
KẾT LUẬN CHUNG VÀ ĐỀ XUẤT .............................................................. 96
TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................ 98
PHỤ LỤC ....................................................................................................... 100
DANH MỤC CÁC KÍ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT
Viết tắt
Viết đầy đủ
DH
Dạy học
GQVĐ
Giải quyết vấn đề
GV
Giáo viên
HS
Học sinh
PH & GQ VĐ
Phát hiện và giải quyết vấn đề
PPDH
Phương pháp dạy học
PP
Phương pháp
SGK
Sách giáo khoa
SPSS
VĐ
Statistical Package for Social Sciences
(Phần mềm phục vụ thống kê)
Vấn đề
DANH MỤC CÁC BẢNG
Bảng 1.1. So sánh giữa học thụ động và học tích cực .................................................... 9
Bảng 1.2. Bảng so sánh dạy học thụ động và dạy học tích cực .................................... 10
Bảng 2.1. Cấu trúc nội dung cụ thể của từng bài .......................................................... 37
Bảng 3.1. Các tiêu chí đánh giá nhóm ........................................................................... 74
Bảng 3.2. Các tiêu chí đánh giá cá nhân........................................................................ 78
Bảng 3.3. Thống kê về kết quả làm việc nhóm của HS. ............................................... 83
Bảng 3.4. Thống kê về quá trình làm việc nhóm (do GV đánh giá). ............................ 83
Bảng 3.5. Thống kê về kết quả làm việc nhóm của HS. ............................................... 88
Bảng 3.6. Thống kê về quá trình làm việc nhóm (do GV đánh giá). ............................ 88
Bảng 3.7. Bảng phân bố tần suất kết quả kiểm tra 1 tiết của lớp thực nghiệm và
lớp đối chứng ............................................................................................... 89
Bảng 3.8. Bảng phân bố tần suất tích lũy kết quả kiểm tra 1 tiết của lớp thực
nghiệm và lớp đối chứng.............................................................................. 91
Bảng 3.9. Bảng kết quả điểm trung bình và độ lệch chuẩn của lớp thực nghiệm và
lớp đối chứng được thực hiện bằng phần mềm SPSS. ................................. 92
Bảng 3.10. Bảng kết quả kiểm định Mann – Whitney với hai mẫu độc lập được
thực hiện bằng phần mềm SPSS .................................................................. 93
DANH MỤC CÁC HÌNH
Hình 1.1. Sơ đồ mối quan hệ giữa GV và HS trong dạy và học tích cực........................ 6
Hình 1.2. Sơ đồ vai trị của người dạy và người học trong dạy và học tích cực ............. 7
Hình 1.3. Sơ đồ tiến trình xây dựng kiến thức theo dạy học phát hiện và giải
quyết vấn đề. .................................................................................................. 21
Hình 1.4. Sơ đồ tiến trình xây dựng kiến thức theo con đường lí thuyết của kiểu
dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề. ....................................................... 24
Hình 1.5. Sơ đồ tiến trình xây dựng kiến thức theo con đường thực nghiệm của
kiểu dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề. ............................................... 25
Hình 2.1. Sơ đồ cấu trúc nội dung chương “Khúc xạ ánh sáng”................................... 38
Hình 3.1. Biểu đồ phân bố tần suất kết quả kiểm tra 1 tiết của lớp thực nghiệm và
lớp đối chứng ............................................................................................... 90
Hình 3.2. Biểu đồ phân bố tần suất kết quả kiểm tra 1 tiết của lớp thực nghiệm và
lớp đối chứng. .............................................................................................. 90
Hình 3.3. Biểu đồ phân bố tần số tích lũy điểm kiểm tra 1 tiết của lớp thực
nghiệm và lớp đối chứng.............................................................................. 91
1
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Vật lí học là bộ mơn cơ sở đầu tiên cần nắm vững vì nhiệm vụ hàng đầu của
việc dạy học vật lí ở trường phổ thông là cung cấp cho học sinh những kiến thức, kĩ
năng vật lí cơ bản, chính xác, có hệ thống. Vì vậy, nội dung vật lí phổ thơng là các
kiến thức vật lí và những ứng dụng thực tiễn của vật lí được các nhà khoa học hệ
thống, sắp xếp, chọn lọc cho phù hợp với đối tượng học sinh. Bên cạnh đó các phương
pháp dạy học vật lí cũng được chọn lọc để hình thành các kiến thức vật lí cho học sinh
đồng thời phát triển năng lực nhận thức và tư duy sáng tạo cho học sinh.
Theo PGS.TS Nguyễn Ngọc Hưng, để đạt được mục tiêu phát triển năng lực
của học sinh, phương pháp dạy học vật lý phải thể hiện các định hướng đổi mới
phương pháp giáo dục nói chung đã được ghi ở Luật giáo dục (Điều 28):“ Phương
pháp giáo dục phổ thông phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của
học sinh phù hợp với đặc điểm của từng lớp học, môn học, bồi dưỡng phương pháp tự
học, rèn luyện kỹ năng vận dụng kiến thức và thực tiễn, tác động đến tình cảm, đem lại
niềm vui, hứng thú học tập cho học sinh. Các định hướng này liên quan chặt chẽ với
nhau trong đó định hướng phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của học
sinh là cơ bản, là cơ sở để thực hiện các định hướng tiếp theo.
Từ các định hướng trên, quá trình đổi mới phương pháp dạy học vật lý ở trường
phổ thông diễn ra theo những hướng như: dạy học thông qua việc tổ chức các hoạt
động học tập mang tính tìm tịi nghiên cứu của học sinh; kết hợp đa dạng các phương
pháp dạy học và các hình thức dạy học khác nhau; áp dụng rộng rãi kiểu dạy học phát
hiện và giải quyết vấn đề; bồi dưỡng cho học sinh các phương pháp nhận thức vật lý;
vận dụng các hình thức dạy học mở vào dạy học vật lý ở trường phổ thông; dạy học
sinh phương pháp tự học thơng qua tồn bộ q trình dạy học và đổi mới việc sử dụng
phương tiện dạy học trong dạy học vật lý.
Dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề là kiểu dạy học dạy học sinh thói quen
tìm tòi giải quyết vấn đề theo cách của các nhà khoa học, không những tạo nhu cầu,
hứng thú học tập, giúp học sinh chiếm lĩnh được kiến thức, mà còn phát triển được
năng lực sáng tạo của học sinh, đây cũng là mục đích của bất kỳ một phương pháp dạy
2
học nào mong đợi. Bản thân tôi là một giáo viên đứng trên bục giảng bên cạnh việc
dạy kiến thức chun mơn tơi ln mong mỏi có thể truyền được sự đam mê cũng như
hứng thú tìm tịi sáng tạo trong bộ môn cho những thế hệ học sinh. Do đó, tơi đã chọn
đề tài nghiên cứu: Vận dụng phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề
chương “Khúc xạ ánh sáng” Vật lí 11.
2. Mục đích nghiên cứu
Nghiên cứu thiết kế các phương án dạy học theo hướng phát hiện và giải quyết
vấn đề một số kiến thức thuộc chương "Khúc xạ ánh sáng" Vật lí 11 nhằm bồi dưỡng
tính tích cực, tự lực và sáng tạo của học sinh.
3. Giả thuyết khoa học
Nếu thiết kế được tiến trình dạy học theo hướng phát hiện và giải quyết vấn đề
một số kiến thức thuộc chương "Khúc xạ ánh sáng" Vật lí 11 phù hợp với mục tiêu dạy
học và nội dung kiến thức thì sẽ nâng cao chất lượng dạy học, phát huy được tính tích
cực, tự lực và sáng tạo của học sinh.
4. Nhiệm vụ của đề tài
- Nghiên cứu cơ sở triết học, tâm lí học và giáo dục về tính tích cực, tự lực của
học sinh.
- Nghiên cứu cơ sở triết học, tâm lí học và giáo dục học của tổ chức dạy học
theo hướng phát hiện và giải quyết vấn đề.
- Nghiên cứu vấn đề đổi mới PPDH và các PPDH tích cực.
- Nghiên cứu hình thức tổ chức dạy học theo hướng phát hiện và giải quyết vấn
đề:
+ Cơ sở lí luận.
+ Tiến trình tổ chức dạy học theo hướng phát hiện và giải quyết vấn đề.
- Nghiên cứu cấu trúc, nội dung chương "Khúc xạ ánh sáng" Vật lí 11.
- Thiết kế các tiến trình tổ chức dạy học theo hướng phát hiện và giải quyết vấn
đề một số kiến thức thuộc chương "Khúc xạ ánh sáng" Vật lí 11.
- Thực nghiệm sư phạm để xác định tính hiệu quả và tính khả thi của hình thức
tổ chức dạy học theo hướng phát hiện và giải quyết vấn đề một số kiến thức thuộc
chương "Khúc xạ ánh sáng" Vật lí 11.
3
5. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu là quá trình dạy học các kiến thức vật lí phổ thơng theo
hướng phát hiện và giải quyết vấn đề.
6. Phạm vi nghiên cứu
Do điều kiện khách quan lẫn chủ quan nên trong phạm vi đề tài này, chúng tôi
chỉ nghiên cứu việc thiết kế các phương án dạy học theo hướng phát hiện và giải quyết
vấn đề ở chương "Khúc xạ ánh sáng" Vật lí 11.
Tiến hành thực nghiệm sư phạm ở trường THCS & THPT Long Thượng thuộc
tỉnh Long An.
7. Phương pháp nghiên cứu
- Phương pháp nghiên cứu lí luận:
+ Nghiên cứu các văn bản, văn kiện của Đảng, Nhà nước, các chỉ thị và
thông tư của Bộ giáo dục và Đào tạo.
+ Nghiên cứu lí luận dạy học, tâm lí học, cơ sở lí luận về đổi mới PPDH.
+ Nghiên cứu cơ sở lí luận về hình thức tổ chức dạy học theo hướng phát
hiện và giải quyết vấn đề.
+ Nghiên cứu chương trình, nội dung sách giáo khoa, sách giáo viên và các
tài liệu tham khảo của chương "Khúc xạ ánh sáng " Vật lí 11.
- Phương pháp nghiên cứu thực tiễn:
+ Phương pháp điều tra.
+ Phương pháp thực nghiệm sư phạm.
- Phương pháp thống kê toán học: Sử dụng phương pháp thống kê toán học,
phần mềm SPSS để phân tích, đánh giá kết quả thực nghiệm sư phạm.
4
Chương 1
CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC DẠY HỌC PHÁT HIỆN
VÀ GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ
1.1. Một số vấn đề về phương pháp dạy và học tích cực
1.1.1. Phương pháp dạy và học tích cực
Có rất nhiều định nghĩa khác nhau về PPDH
- PPDH là cách thức tương tác giữa GV và HS nhằm giải quyết các nhiệm vụ
giáo dưỡng giáo dục và phát triển trong quá trình dạy học (Iu.K.Babanski -1983).
- PPDH là cách thức tương hổ giữa thầy và trị nhằm đạt được mục đích DH.
Hoạt động này được thể hiện trong việc sử dụng các nguồn nhận thức, các thủ thuật
logic, các dạng hoạt động độc lập của học sinh và cách thức điều khiển quá trình nhận
thức của GV (I.D.Dverev -1980).
- PPDH là một hệ thống những hành động có mục đích của GV nhằm tổ chức
hoạt động nhận thức và thực hành của HS, đảm bảo cho HS lĩnh hội nội dung học vấn
(I.Ia.Lecne - 1981).
PPDH bao gồm PP dạy và PP học.
- PP dạy là cách thức GV truyền đạt tri thức, tổ chức, kiểm tra hoạt động nhận
thức của học sinh nhằm đạt được các nhiệm vụ DH.
- PP học là cách thức làm việc của HS: tiếp thu, tự tổ chức, tự thiết kế và thi
cơng q trình học tập nhằm đạt được các nhiệm vụ học tập.
Mặc dù có rất nhiều định nghĩa khác nhau về PPDH nhưng các tác giả đều thừa
nhận PPDH có những đặc trưng sau:
- Phản ánh sự vận động của nội dung đã được nhà trường quy định.
- Phản ánh sự vận động của q trình nhận thức của HS nhằm đạt được mục
đích đề ra.
- Phản ánh cách thức trao đổi thông tin giữa GV và HS.
- Phản ánh cách thức điều khiển hoạt động nhận thức: kích thích và xây dựng
động cơ, tổ chức hoạt động nhận thức, kiểm tra và đánh giá kết quả hoạt động.
Thuật ngữ “Phương pháp dạy và học tích cực” được dùng để chỉ những phương
pháp giáo dục/dạy học nhằm phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của người học.
5
Phương pháp dạy và học tích cực đề cập đến các hoạt động dạy và học nhằm
tích cực hóa hoạt động học tập và phát triển tính sáng tạo của người học. Trong đó, các
hoạt động học tập được tổ chức, được định hướng bởi GV, người học không thụ động,
chờ đợi mà tự lực, tích cực tham gia vào quá trình tìm kiếm, khám phá, phát hiện kiến
thức, vận dụng kiến thức để giải quyết vấn đề trong thực tiễn, qua đó lĩnh hội nội dung
học tập và phát triển năng lực sáng tạo.
Trong dạy và học tích cực, hoạt động học tập được thực hiện trên cơ sở hợp tác
và giao tiếp ở mức độ cao. Phương pháp dạy và học tích cực khơng phải là một
phương pháp dạy học cụ thể, mà là một khái niệm, bao gồm nhiều phương pháp, hình
thức, kĩ thuật cụ thể khác nhau nhằm tích cực hóa, tăng cường sự tham gia của người
học, tạo điều kiện cho người học phát triển tối đa khả năng học tập, năng lực sáng tạo,
năng lực giải quyết vấn đề.
Phương pháp dạy và học tích cực đem lại cho người học hứng thú, niềm vui
trong học tập, nó phù hợp với đặc tính ưa thích hoạt động của trẻ em. Việc học đối với
HS khi đã trở thành niềm hạnh phúc sẽ giúp các em tự khẳng định mình và ni dưỡng
lịng khát khao sáng tạo. Như vậy, dạy và học tích cực nhấn mạnh đến tính tích cực
hoạt động của người học và tính nhân văn của giáo dục.
Bản chất của dạy và học tích cực là:
- Khai thác động lực học tập ở người học để phát triển chính họ.
- Coi trọng lợi ích, nhu cầu của cá nhân để chuẩn bị tốt nhất cho họ thích ứng
với đời sống xã hội.
Trong dạy và học tích cực, mối quan hệ giữa GV với HS và giữa HS với HS có
thể được thể hiện qua sơ đồ:
6
Giáo viên
Tác động qua lại trong môi
trường học tập an tồn
Học sinh
Học sinh
Hình 1.1. Sơ đồ mối quan hệ giữa GV và HS trong dạy và học tích cực
Các nhà nghiên cứu đã đưa ra các tiêu chí quan trọng trong đổi mới phương
pháp dạy học như sau:
- Tiêu chí hàng đầu của việc dạy và học là dạy cách học;
- Phẩm chất cần phát huy mạnh mẽ là tính chủ động của người học;
- Công cụ cần khai thác triệt để là công nghệ thông tin và đa phương tiện [1,
tr.38].
1.1.2. Những dấu hiệu đặc trưng của dạy và học tích cực
Mục đích của dạy và học tích cực là nhằm phát triển ở người học năng lực sáng
tạo, năng lực giải quyết vấn đề, do đó đề cao vai trị của người học: học bằng hoạt
động, thơng qua hoạt động của chính người học, để chiếm lĩnh kiến thức, hình thành
năng lực và những phẩm chất của người lao động. GV giữ vai trò là người tổ chức,
hướng dẫn, giúp đỡ, tạo điều kiện tốt cho HS có thể thực hiện các hoạt động học tập
một cách hiệu quả.
Các dấu hiệu đặc trưng của phương pháp dạy và học tích cực có thể là:
- Dạy và học thơng qua tổ chức các hoạt động của HS và chú trọng rèn luyện
phương pháp tự học.
- Tăng cường hoạt động học tập của mỗi cá nhân, phối hợp với học hợp tác.
- Dạy và học chú trọng đến sự quan tâm và hứng thú của HS, nhu cầu và lợi ích
xã hội.
- Dạy và học coi trọng hướng dẫn tìm tòi.
- Kết hợp đánh giá của thầy và tự đánh giá của trò [1, tr.42-45].
7
1.1.3. Đổi mới phương pháp dạy và học theo hướng tích cực
Đổi mới phương pháp dạy và học theo hướng tích cực chính là phát huy được
tính tích cực nhận thức của HS. Nói cách khác là “Dạy học lấy hoạt động của người
học làm trung tâm”.
Đổi mới phương pháp dạy và học theo hướng tích cực có nghĩa là hoạt động
học tập phải được thực hiện trên cơ sở kết hợp giữa hoạt động cá nhân và hoạt động
hợp tác, trong mối quan hệ tương tác giữa thầy- trò, trị – trị trong mơi trường học tập
thân thiện, an tồn. Trong dạy học tích cực, HS là chủ thể hoạt động, GV đóng vai trị
người tổ chức hướng dẫn, địi hỏi GV phải có kiến thức sâu, rộng, có kĩ năng sư
phạm, đặc biệt phải có tình cảm nghề nghiệp thì việc đổi mới phương pháp dạy và
học theo hướng tích cực mới đạt hiệu quả.
Hoạt động của GV và HS trong dạy học tích cực được thể hiện ở sơ đồ sau:
Người dạy
Người học
Định hướng/Hướng dẫn
Nghiên cứu tìm tòi
Tổ chức
Thực hiện
Trọng tài, cố vấn, kết luận,
kiểm tra
Tự kiểm tra, tự điều chỉnh
Hình 1.2. Sơ đồ vai trị của người dạy và người học trong dạy và học tích cực
Đổi mới phương pháp dạy học khơng có nghĩa là gạt bỏ các phương pháp
truyền thống mà vấn đề là ở chỗ GV sử dụng các phương pháp dạy học như thế nào để
phát huy tính tích cực sáng tạo của HS. Điều đó địi hỏi GV phải có năng lực chuyên
môn, năng động sáng tạo trong việc vận dụng linh hoạt các phương pháp dạy học một
cách phù hợp có hiệu quả. Tuy nhiên, cho dù là lựa chọn phương pháp dạy học nào thì
vẫn phải tạo điều kiện cho người học được khám phá, chủ động sáng tạo trong việc tìm
kiếm kiến thức, giải quyết vấn đề, gắn kiến thức và thực tiễn…[1, tr.51].
8
1.1.4. Điều kiện đổi mới phương pháp dạy và học theo hướng tích cực
Đổi mới phương pháp dạy và học theo hướng tích cực địi hỏi người dạy phải
biết kế thừa, phát huy những ưu điểm, khắc phục nhược điểm của các phương pháp
dạy học truyền thống, cập nhật các phương pháp dạy học hiện đại sao cho phù hợp với
hoàn cảnh, điều kiện dạy học của nhà trường, của địa phương.
Các điều kiện để thực hiện dạy học tích cực:
- Nâng cao trình độ, năng lực sư phạm của đội ngũ GV/ giảng viên sư phạm.
- Điều chỉnh chương trình và SGK cho phù hợp với thực tế giáo dục, điều kiện
hồn cảnh địa phương.
- Đảm bảo có đủ đồ dùng dạy học tối thiểu, trang thiết bị và cơ sở vật chất theo
quy định của Bộ Giáo dục – Đào tạo.
- Đổi mới kiểm tra đánh giá.
- Nâng cao trình độ, năng lực quản lí của đội ngũ cán bộ quản lí, đổi mới cơng
tác chỉ đạo quản lí các cấp.
Như vậy, nói đến điều kiện đổi mới phương pháp dạy và học theo hướng tích
cực, cần nhấn mạnh đến vai trị của GV, có thể nói GV là yếu tố quyết định chất lượng
giáo dục.
Yêu cầu đối với GV trong dạy và học tích cực:
Trách nhiệm – lương tâm của người thầy:
- Có thái độ tích cực, thân thiện với HS.
- Có nhạy cảm sư phạm.
- Linh hoạt, sáng tạo trong vận dụng các phương pháp dạy học, tổ chức các hoạt
động dạy học đảm bảo sự tương tác giữa người dạy và người học, giữa người học và
người học.
Đáp ứng sự đa dạng của dạy và học tích cực
- Hiểu rõ bản chất của dạy và học tích cực.
- Có năng lực chun mơn vững vàng.
- Có thái độ coi trọng sự khác biệt của người học và có khả năng tổ chức các
hoạt động dạy học đáp ứng khả năng/năng lực của người học [1, tr.55].
9
1.1.5. Sự khác nhau giữa dạy học thụ động và dạy học tích cực
Học thụ động và học tích cực được phân biệt dựa vào cách thức hướng dẫn của
GV và mức độ tích cực học tập của HS trong quá trình dạy học.
Bảng 1.1. So sánh giữa học thụ động và học tích cực
Học thụ động
Học tích cực
- Hướng dẫn của GV mang tính áp đặt.
- Hướng dẫn của GV mang tính định
hướng.
- HS ít tích cực.
- HS tích cực và tự lực hơn.
Dạy học thụ động là sự truyền thụ một chiều mang tính thơng báo đồng loạt,
GV là chủ thể của hoạt động, là người truyền đạt “mang” kiến thức, “đổ” kiến thức
cho người học. Phương tiện dạy học là bảng, phấn, cách dạy phổ biến là “đọc” –
“chép”. Người học lĩnh hội kiến thức một cách thụ động, một chiều. Phương pháp dạy
học này kèm theo cách đánh giá với yêu cầu ghi nhớ, tái hiện lại, nhắc lại kiến thức
nhận được từ GV. Điều đó dẫn người học đến cách học phù hợp là học thuộc lịng, học
“vẹt”, học đối phó, học để thi….GV giữ vai trị độc quyền trong đánh giá, do đó người
học ít có cơ hội phát triển, thể hiện năng lực sáng tạo của mình.
Dạy và học tích cực là sự tương tác đa chiều giữa người dạy và người học, giữa
người học và người học trong môi trường học tập an toàn. Người học là chủ thể của
hoạt động, được tạo điều kiện để chủ động khám phá, tìm kiếm kiến thức thơng qua
tình huống, những nhiệm vụ thực tiễn cụ thể, đa dạng sinh động. Thay cho học thiên
về lí thuyết, người học được trải nghiệm, khám phá kiến thức qua hành động, học qua
“làm”, kiến thức sẽ được khắc sâu và bền vững. GV là người định hướng, tổ chức và là
trọng tài trong các hoạt động thảo luận, đồng thời là người đưa ra các kết luận và đánh
giá trên cơ sở tự đánh giá lẫn nhau của người học. Đồng thời cả người dạy và người
học đều có cơ hội nhìn nhận lại chính mình để điều chỉnh cách dạy, cách học cho phù
hợp, thúc đẩy kết quả dạy học ngày càng tốt hơn.
10
Bảng 1.2. Bảng so sánh dạy học thụ động và dạy học tích cực
Dạy và học thụ động
Dạy và học tích cực
1. Quan
- Học là q trình tiếp thu và lĩnh - Học là q trình tìm tịi, khám
niệm về
hội, qua đó hình thành kiến thức,
phá, phát hiện, xử lí thơng tin, tự
q trình
kĩ năng, tư tưởng, tình cảm.
hình thành hiểu biết, năng lực,
phẩm chất thông qua hoạt động
dạy học
học tập, dưới sự hướng dẫn của
- Dạy là quá trình truyền đạt, GV.
chuyển tải nội dung đã được qui - Dạy là quá trình tổ chức và điều
định trong chương trình, SGK.
khiển các hoạt động nhận thức
của HS để đạt mục tiêu dạy học.
- GV truyền thụ tri thức.
2. Bản
- Học tập bằng hoạt động nhận
thức của người học.
chất dạy
- GV là trung tâm, đóng vai trị - HS là trung tâm, GV tổ chức và
học
chủ động, quyết định.
điều khiển các hoạt động.
- Quan tâm đến sản phẩm cuối - Quan tâm đến quá trình học
cùng của quá trình dạy học.
như thế nào, khai thác động lực
của học tập, gắn việc học với nhu
cầu, lợi ích cá nhân người học.
3. Vai trò
- GV: nắm quyền lực tri thức. - GV: tổ chức, chỉ đạo, hướng
của GV
Truyền thụ tri thức, chứng minh dẫn, định hướng, kiểm tra hoạt
và HS
chân lí của kiến thức trong SGK động nhận thức, kết luận,chốt lại
và của GV.
kiến thức.
- HS: thụ động theo dõi, ghi nhớ,
- HS: hoạt động nhằm chiếm lĩnh
thừa hành, bắt chước.
kiến thức, tìm hiểu và giải quyết
nhiệm vụ học tập.
4. Mục
tiêu
học
- Chuẩn bị cho HS vào đời và - Chuẩn bị cho HS sớm thích ứng
dạy tiếp tục học lên.
với đời sống xã hội, hịa nhập và
góp phần phát triển cộng đồng.
