skkn sử DỤNG bản đồ tư DUY TRONG dạy học vật lí

Sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học Vật Lí

SƠ LƯỢT LÝ LỊCH KHOA HỌC
I. THÔNG TIN CHUNG VỀ CÁ NHÂN
1. Họ và tên: Vương Tuy Thi
Giới tính: Nam
2. Ngày tháng năm sinh: 06 – 11 – 1977
3. Địa chỉ: 26/6 CMT8 Quang Vinh – Biên Hòa – Đồng Nai
4. Điện thoại: 0613884351
0919137117
5. Chức vụ: giáo viên
6. Đơn vị công tác: Trường THPT Nguyễn Trãi Biên Hòa
II. TRÌNH ĐỘ ĐÀO TẠO
- Học vị: cử nhân sư phạm
- Năm nhận bằng: 1999
- Chuyên ngành đào tạo: Vật lí
III. KINH NGHIỆM KHOA HỌC
- Lĩnh vực chuyên môn có kinh nghiệm: 12 năm
- Số năm có kinh nghiệm: 12 năm
- Sáng kiến kinh nghiệm gần đây: ỨNG DỤNG VẬT LÍ ẢO TRONG DẠY HỌC
VẬT LÍ

Trang 1


Sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học Vật Lí

SỬ DỤNG BẢN ĐỒ TƯ DUY TRONG DẠY HỌC VẬT LÍ
I. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI
Sau nhiền năm làm công tác giảng dạy Vật Lí và đặc biệt là nghiên cứu tìm
tòi những phương pháp giảng dạy mới, tôi có dịp tham khảo và tiếp cận một trong

những phương pháp tiên tiến, giúp người học (học sinh) và cả người dạy (giáo
viên) có thể hệ thống các kiến thức một cách chủ động, dễ nhớ và hứng thú với
những kiến thức nhằm phát triển tư duy độc lập, góp phần hình thành phương pháp
và nhu cầu, khả năng tự học, tự bồi dưỡng hứng thú học tập, tạo niềm tin và vui
thích trong học hành, đó chính là dùng BẢN ĐỒ TƯ DUY TRONG DẠY VÀ
HỌC.
Để thực hiện mục tiêu và nội dung dạy học, vấn đề đổi mới phương pháp
dạy học theo triết lý lấy người học làm trung tâm được đặt ra một cách bức thiết.
Bản chất của dạy học lấy người học làm trung tâm là phát huy cao độ tính tự giác,
tích cực, độc lập, sáng tạo của người học.
Trong thực tế hiện nay, còn nhiều học sinh học tập một cách thụ động, chỉ
đơn thuần là nhớ kiến thức một cách máy móc mà chưa rèn luyện kỹ năng tư duy.
Học sinh chỉ học bài nào biết bài đấy, cô lập nội dung của các môn, phân môn mà
chưa có sự liên hệ kiến thức với nhau vì vậy mà chưa phát triển được tư duy logic
và tư duy hệ thống. Mặc khác, hiện nay không chỉ phần đông học sinh mà giáo
viên phổ thông đều nhận định là nội dung chương trình Vật lí phổ thông khá nhiều
và rộng vì thế việc tiếp thu và nhớ bài của các em rất khó khăn. Sử dụng sơ đồ tư
duy không chỉ giúp học sinh giải quyết được các vấn đề trên mà còn giúp giáo viên
đổi mới phương pháp giảng dạy – lấy học sinh làm trung tâm. Qua đó giúp học
sinh nâng cao hiệu quả học tập và giảng dạy.
Từ thực trạng trên, tôi thực hiện đề tài “Sử dụng bản đồ tư duy trong dạy
học Vật lí” để có thể phát huy tối đa năng lực của mỗi cá nhân cũng như hiệu quả
học tập của học sinh trong việc học Vật lí.

Trang 2


Sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học Vật Lí
II. TỔ CHỨC THỰC HIỆN ĐỀ TÀI
1. Cơ sở lý luận

a. Sơ đồ tư duy là gì?
Theo báo GD&TĐ, Bản đồ tư duy (BĐTD) còn gọi là sơ đồ tư duy là hình thức ghi
chép nhằm tìm tòi, đào sâu, mở rông một ý tưởng, hệ thống hóa một chủ đề hay
một mạch kiến thức nào đó bằng cách kết hợp đồng thời hình ảnh, đường nét, màu
sắc, chữ viết với sự tư duy tích cực. Đặc biệt, đây là một sơ đồ mở, không yêu cầu
tỉ lệ, chi tiết như bản đồ, có thể vẽ thêm hoặc xóa bớt các nhánh, mỗi người vẽ một
kiểu khác nhau trong cùng một chủ đề. Do đó, việc lập BĐTD phát huy được tối đa
khả năng sáng tạo của mỗi người.
Việc ghi chép thông thường theo từng hàng chữ khiến chúng ta khó hình dung tổng
thể vấn đề, dẫn đến hiện tượng đọc sót ý, nhầm ý. Còn sơ đồ tư duy tập trung rèn
luyện cách xác định chủ đề rõ ràng, sau đó phát triển ý chính, ý phụ một cách
logic.
b. Những ưu điểm của BĐTD
Sơ đồ tư duy có các ưu điểm:
• Dễ nhìn, dễ viết.
• Kích thích hứng thú học tập và khả năng sáng tạo của học sinh
• Phát huy tối đa tiềm năng ghi nhớ của bộ não.
• Rèn luyện cách xác định chủ đề và phát triển ý chính, ý phụ một cách logic.
Sử dụng Sơ đồ tư duy sẽ giúp:
 Sáng tạo hơn
 Tiết kiệm thời gian
 Ghi nhớ tốt hơn
 Nhìn thấy bức tranh tổng thể
 Phát triển nhận thức, tư duy, …

Trang 3


Sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học Vật Lí

c. Những nguyên tắc và lời khuyên khi lập Sơ đồ tư duy
Những nguyên tắc chung: Khi dùng BĐTD, bạn nên
•Nghĩ trước khi viết.
•Viết ngắn gọn
•Viết có tổ chức
• Viết lại theo ý của mình, nên chừa khoảng trống để có thể bổ sung ý.

Những lời khuyên: Điều cần tránh khi ghi chép trên sơ đồ tư duy
•Ghi lại nguyên cả đoạn văn dài dòng.
•Ghi chép quá nhiều ý vụn vặt không cần thiết.
•Dành quá nhiều thời gian để ghi chép.

Trang 4


Sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học Vật Lí
2. Sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học:
Khi muốn sử dụng BĐTD để thực hiện việc củng cố nội dung bài học,
thông thường cần thực hiện hai bước như sau:
Bước 1: Hướng dẫn học sinh cách ghi chép bài một cách hệ thống theo định
hướng mới “chống đọc chép” tạo tiền đề cho việc vận dụng sơ đồ tư duy hệ thống
hóa kiến thức và tăng cường khả năng tự học.
Hai biện pháp được tiến hành trong bước 1:
+ Biện pháp 1: Giới thiệu cho học sinh các kiểu ghi bài trong và ngoài lớp học
Qua tìm hiểu nhiều tài liệu, tôi biết được có những cách ghi chép như sau:
 Ghi chép theo kiểu đề mục
 Ghi chép theo kiểu trích dẫn
 Ghi chép theo kiểu luận đề
 Ghi chép theo kiểu tự do
Điều đáng quan tâm là nếu các em học sinh kết hợp các kiểu ghi chép

thông thường (thụ động) với việc hệ thống kiến thức bài học củng cố bài học theo
kiểu Sơ đồ tư duy sẽ giúp học sinh nhớ lâu hơn, gây hứng thú và niềm đam mê học
tập hơn cho học sinh.
+ Biện pháp 2: Hình thành thói quen ghi chép có hệ thống
Biết cách ghi chép bài sẽ giúp học sinh vừa ghi nhận lại thật tốt những kiến
thức giáo viên cung cấp, vừa giúp cho các kiến thức ấy "đi thẳng vào đầu" học sinh
một cách nhanh chóng, hiệu quả hơn. Để cải thiện việc ghi chép của mình, yêu cầu
học sinh cần lưu ý:
 Hãy để mỗi bài ghi chép ở một trang giấy riêng.
 Ngoài các loại bút thông thường, học sinh cần trang bị thêm các loại bút dạ
quang để làm nổi những thông tin quan trọng.
 Dùng các ký hiệu để ghi bài nhanh hơn.
 Không cần ghi lại mọi lời giảng của giáo viên mà hãy tư duy để ghi những
điều quan trọng nhất. Luôn động não chứ đừng chỉ ghi chép như một cái máy.
 Dành khoảng thời gian để xem xét lại những ghi chép.

Trang 5


Sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học Vật Lí
 Ghi chép khi đọc một thông tin, một bài học mới nào đó ở sách giáo khoa sẽ
giúp bạn nhớ được các thông tin đó.
Qua việc hướng dẫn cách ghi bài nói trên, tôi nhận thấy học sinh dần dần
có những thay đổi đáng kể. Cụ thể, các em đã tự tin hơn trong việc ghi chép ở lớp
và chuẩn bị bài soạn ở nhà thông qua sự hướng dẫn của tôi. Và, tôi nghĩ rằng việc
hệ thống kiến thức sẽ rất dễ dàng với các em khi các em đã quen với việc viết bài
có hệ thống như trên.

Bước 2: Thay đổi cách củng cố bài học thông qua lập Sơ đồ tư duy
Để tổ chức hiệu quả, cần phải chuẩn bị như sau:

a. Chuẩn bị của giáo viên và học sinh
 Đối với giáo viên:

 Chuẩn bị các sơ đồ ôn bài sao cho phù hợp nhất với từng bài, từng chủ đề hay
từng chương.
 Phân nhóm: 3 hoặc 4 học sinh/nhóm.

Trang 6


Sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học Vật Lí
 Phần hướng dẫn các bước tiến hành vẽ một Sơ đồ tư duy (vẽ trên giấy và sử
dụng phần mềm iMindMap).
Chú ý: Giáo viên có thể thiết kế bằng bảng vẽ trên giấy, hoặc hệ thống kiến thức
bằng sơ đồ trên bảng, hoặc có thể dùng phần mềm iMindMap. Đối với phần mềm
này giáo viên có thể thực hiện thành một giáo án hay một bài giảng điện tử với
kiến thức được xây dựng thành một sơ đồ, qua đó còn có thể kết hợp để trình chiếu
những nội dung cần lưu ý hay những đoạn phim có liên quan được liên kết với sơ
đồ. Qua đó có thể giúp học sinh hệ thống được kiến thức vừa học, khắc sâu được
kiến thức trọng tâm.
 Đối với học sinh:
 Chuẩn bị giấy A4, bút chì màu, các mẫu giấy nhỏ, bút dạ quang (nếu vẽ trên
giấy); biết cách sử dụng phần mềm iMindMap 5.
 Cần nắm vững nội dung kiến thức của bài đã học.
b. Hướng dẫn trình tự vẽ một Sơ đồ tư duy hệ thống kiến thức
Để vẽ một Sơ đồ tư duy gồm 6 bước cơ bản sau:
Bước 1: Bắt đầu từ trung tâm với hình ảnh của chủ đề, hay có thể với một từ khóa
được viết in hoa, viết đậm. Một hình ảnh có thể diễn đạt được cả ngàn từ và giúp ta
sử dụng trí tưởng tượng của mình. Một hình ảnh ở trung tâm sẽ giúp ta tập trung
được vào chủ đề và làm cho ta hưng phấn hơn.

Bước 2: Luôn sử dụng màu sắc. Bởi vì màu sắc cũng có tác dụng kích thích não
như hình ảnh.
Bước 3: Nối các nhánh chính (cấp một) đến hình ảnh trung tâm, nối các nhánh
cấp hai đến các nhánh cấp một,…. bằng các đường kẻ, đường cong với màu sắc
khác nhau.
Bước 4: Mỗi từ/ảnh/ý nên đứng độc lập và được nằm trên một đường kẻ hay
đường cong.
Bước 5: Tạo ra một kiểu bản đồ riêng cho mình (kiểu đường kẻ, màu sắc,…)
Bước 6: Bố trí thông tin đều quanh hình ảnh trung tâm.

Trang 7


Sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học Vật Lí
Sau đây là một vài Sơ đồ tư duy hệ thống kiến thức chương II – Động lực
học chất điểm và chương IV – Các định luật bảo toàn trong chương trình Vật lí 10
(vẽ tay và dùng phần mềm iMindMap)

III. MỘT VÀI VÍ DỤ MINH HỌA CỤ THỂ
Trong quá trình giảng dạy, tôi đã ghi hình là 1 số bài yêu cầu học sinh lập sơ đồ tư
duy và thuyết trình trước lớp.
Những clip minh họa, mời các thầy cô tham khảo trong CD kèm theo.
IV. HIỆU QUẢ CỦA ĐỀ TÀI

Trang 8


Sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học Vật Lí
III. HIỆU QUẢ CỦA ĐỀ TÀI
Qua việc sử dụng Sơ đồ tư duy trong hoạt động củng cố bài học tôi nhận

thấy các em:
 Rất hứng thú trong học tập: Không khí lớp học vui tươi giúp các em thoải mái,
tự tin hơn trong việc trình bày ý kiến của mình và biết lắng nghe ý kiến đóng góp
của những thành viên khác.
 Nhớ bài nhanh hơn, từng bước xây dựng được kỹ năng diễn giải.
 Kết quả và thành tích học tập cao hơn:
+ Kiến thức của HS sẽ giảm bớt tính chủ quan, phiến diện, làm tăng tính khách
quan khoa học.
+ Kiến thức trở nên sâu sắc, bền vững dễ nhớ và nhớ nhanh hơn do được giao
lưu học hỏi giữa các thành viên trong lớp.
IV. ĐỀ XUẤT, KHUYẾN NGHỊ
Để nâng cao chất lượng học tập và lòng ham mê đối với môn vật lí, tôi
nhận thấy rất cần thiết tiếp cận với các phương pháp giảng dạy phù hợp với yêu
cầu mới là lấy học sinh làm trung tâm, vì vậy dùng BẢN ĐỒ TƯ DUY TRONG
DẠY HỌC VẬT LÍ là một trong những phương pháp có hiệu quả.
Trong những tiết học tiếp theo, tôi sẽ tiếp tục cải tiến, phát huy và tìm tòi những
điều mới lạ trong xây dựng BẢN ĐỒ TƯ DUY TRONG DẠY HỌC VẬT LÍ để
truyền đạt với các học sinh của mình.
Rất mong hội đồng bộ môn cùng nghiên cứu và xây dựng phương pháp này.
V. TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Tony & Barry Buzan (2009) – Bản đồ Tư duy – Nhà xuất bản tổng hợp TP.
Hồ Chí Minh.
2. Sách giáo khoa Vật lí 10 – Lương Duyên Bình (Tổng chủ biên kiêm Chủ biên) –
NXB Giáo dục.
3. Một số diễn đàn về vật lí và công nghệ thông tin

Trang 9


Sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học Vật Lí

Phụ lục: HƯỚNG DẪN SỬ DỤNG PHẦN MỀM iMindMap hỗ trợ xây
dựng BĐTD.
Phần mền iMindMap, quí thầy cô có thể download free trên internet. Nếu quí
thầy cô dùng iphone hoặc đtdđ có HĐH android thì cũng có thể download trên
itune hoặc Play store của máy mình.
I. KHỞI ĐỘNG PHẦN MỀM :
Click đúp chuột vào biểu tượng chương trình iMindMap trên màn hình desktop
hoặc vào menu Start->All Programs->iMindMap 5->iMindMap 5

Màn hình làm việc của iMindMap

Trang 10


Sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học Vật Lí
II. TẠO BẢN ĐỒ MỚI :
1. Tạo biểu tượng cho “ý tưởng trung tâm” (Central Idea) :

Click chuột vào nút New

Click chọn 1 hình nền cho Central Idea

Central Idea xuất hiện trên bản đồ

Trang 11


Sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học Vật Lí
2. Chỉnh sửa Central Idea :
a. Thay đổi tiêu đề :

Click đúp chuột vào Central Idea,

Central Idea với tiêu đề mới

gõ tiêu đề mới vào rồi gõ enter
b. Định dạng cho tiêu đề :
Click chuột vào Central Idea để chọn

Sử dụng các nút trên thanh công cụ Formatting để
định dạng (tương tự như trong Word)

Tiêu đề sau khi đã định dạng

Trang 12


Sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học Vật Lí
c. Thay đổi hình nền :

Click nút phải chuột vào Central Idea, rồi chọn
Edit Central Idea. Trong hộp thoại Open, chọn
tập tin hình rồi click nút Open

d. Di chuyển :
Click chuột vào Central Idea để chọn
(khi Central Idea đang được chọn sẽ có hình chữ nhật
màu xanh bao xung quanh)

Kéo chuột để di chuyển Central Idea

e. Thay đổi kích thước :
Dùng chuột kéo một trong 8 hình
chữ nhật xanh nhỏ
xung quanh Central Idea để thay
đổi kích thước

Trang 13


Sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học Vật Lí
3. Thêm nhánh (branch) vào bản đồ :
a. Thêm nhánh mới :

Có 2 loại nhánh : nhánh trơn (Branch) và nhánh có hộp văn bản (Box Branch)

Click chuột chọn loại nhánh muốn
tạo

Chọn Central Idea, rồi trỏ chuột vào hình
tròn đỏ ở giữa (tâm)

Từ tâm đỏ đó, kéo chuột ra ngoài để tạo nhánh
Trang 14


Sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học Vật Lí
b. Thêm tiêu đề cho nhánh : ban đầu nhánh chưa có tiêu đề. Để thêm tiêu đề, ta
làm như sau :

Trang 15

Sử dụng phần mềm iMindMap 5 lập sơ đồ tư duy trong hoạt động củng cố
kiến thức môn học – Vật lí 10
Click đúp chuột vào nhánh, gõ tiêu đề vào rồi gõ enter

Các nhánh sau khi đã thêm tiêu đề
Sau khi thêm tiêu đề, ta có thể định dạng tiêu đề theo ý muốn. Các làm tương tự
như đối với Central Idea (xem phần 2a và 2b)
c. Thay đổi hình dạnh nhánh :
Để thay đổi hình dạng của nhánh ta click để chọn nhánh. Khi đó, trên nhánh
sẽ xuất hiện 4 hình tròn nhỏ màu xanh. Ta sẽ dùng chuột kéo các hình tròn này.

Lưu ý : Ở vòng tròn cuối của nhánh ta kéo vòng tròn xanh
bên ngoài (con trỏ chuột có hình 4 mũi tên) chứ không kéo
vòng tròn đỏ bên trong.
d. Thay đổi màu của nhánh và vị trí tiêu đề :
Sau khi chọn nhánh, ta sử dụng các nút
trên thanh công cụ Formatting để thay đổi màu
của nhánh hoặc vị trí tiêu đề.
Trang 16


Sử dụng phần mềm iMindMap 5 lập sơ đồ tư duy trong hoạt động củng cố
kiến thức môn học – Vật lí 10
e. Xóa nhánh : chỉ cần click chuột chọn nhánh rồi gõ phím Delete.
f. Thêm phần nội dung cho nhánh :
Click chọn nhánh rồi click vào nút Note
trên thanh công cụ Branch. Bên phải màn hình sẽ
xuất hiện vùng soạn thảo để ta soạn nội dung cho

nhánh. Cách soạn thảo trong vùng này tương tự như trong Word.

Một nhánh có chứa nội dung sẽ có biểu tượng nội
dung trên nhánh đó. Ta click chuột vào biểu tượng này
thì vùng nội dung sẽ xuất hiện bên phải màn hình.
g. Tạo đường bao để làm nổi bật nhóm :
Ta có thể tạo một đường bao xung quanh
nhánh để làm nổi bật nhánh đó. Để tạo đường bao,
ta chọn nhánh rồi click vào nút Boundary trên
thanh công cụ Branch.
Lưu ý: Khi tạo đường bao cho 1 nhánh thì tất cả các nhánh con của nhánh đó cũng
có đường bao tương tự như vậy.

Trang 17


Sử dụng phần mềm iMindMap 5 lập sơ đồ tư duy trong hoạt động củng cố
kiến thức môn học – Vật lí 10

Một nhánh đã được tạo
đường bao

h. Tạo nhánh con cho 1 nhánh :
Để tạo nhánh con cho 1 nhánh, ta làm tương tự như
khi tạo nhánh cho Contral Idea. Nhưng ta thực hiện trên
vòng tròn đỏ ở đầu nhánh
III. XUẤT BẢN ĐỒ RA DẠNG HÌNH ẢNH
Sau khi đã hoàn chỉnh bản đồ, ta có thể xuất bản đồ dưới dạng hình ảnh để
chèn vào các tài liệu khác như Word, PowerPoint, …
Click chọn menu File, chọn Export, rồi chọn Image. Thay đổi các tùy chọn

cho phù hợp rồi click nút Export. Hộp thoại Image xuất hiện cho phép ta đặt tên
tập tin và chỉ định nơi lưu tập tin.

Cũng trong menu File, ta có thể thực hiện các thao tác lưu tập tin, mở tập tin có sẵn
trên đĩa tương tự như các phần mềm khác.
Trang 18


Sử dụng phần mềm iMindMap 5 lập sơ đồ tư duy trong hoạt động củng cố
kiến thức môn học – Vật lí 10
IV. KẾT LUẬN
Để xây dựng một BẢN ĐỒ TƯ DUY, chúng ta có thể dùng nhiều cách khác
nhau. Đối với các nhóm học sinh, các em thường rất thích dùng giấy và bút màu
để phát thảo, xây dựng và diễn giải các nội dung theo ý thích và sự hiểu biết của
cá nhân mình (hoặc của nhóm mình), chính vì vậy không có sự gò bó hay áp đặt
kiến thức dẫn đến hiệu quả và giúp các em chủ động trong việc lĩnh hội kiến
thức.
Ngoài ra, ta có thể dùng CNTT để xây dựng BẢN ĐỒ TƯ DUY (bằng các phần
mềm hỗ trợ ), điều này giúp việc xây dựng BẢN ĐỒ có tính khoa học và đẹp
mắt hơn.
Trên đây là những tìm tòi, khám phá mới của cá nhân tôi về BẢN ĐỒ TƯ DUY
TRONG DẠY HỌC VẬT LÍ, rất mong quí thầy cô nhận xét đánh giá và cho
phản hồi. Trân trọng kính chào.

NGƯỜI THỰC HIỆN

VƯƠNG TUY THI

Trang 19