STT
* m phá
Di n tích
(km2)
c các
175
B ng 35: Di n tích và kích th
m phá ven b d i duyên h i mi!n Trung Vi t Nam
Kích th
c (km)
*+ sâu (m)
Kích th
c c.a (m)
Dài
R+ng
TB
L n nh3t
Dài
R+ng
Sâu
Tam Giang - C�u Hai
216
68
2-10
1,6
4
Thu�n An: 6000 T� Hi�n: 1000
350 100
2-11 1
2
L�ng Cô
16
1,6
4
1,2
2
1000
150
3-8
3
Tr��ng Giang
36,9
14,7
4
1,1
2
500
500
4
4
An Khê
3,5
2,9
1,1
1,3
2
-
-
-
5
N��c M�n
2,8
2,3
1,2
1,0
1,6
300
70
1,5
6
Trà �
14,4
6,2
2,1
1,6
2,2
5000
150
-
7
N��c Ng�t
26,5
8,5
3,1
0,9
1,4
2000
125
1,6
8
Th� N�i
50
15,6
3,9
1,2
2,5
1200
900
7
9
Cù Mông
30,2
17,6
2,2
1,6
3,5
300
350
5
10
Ô Loan
18
9,3
1,9
1,2
2
6300
50
1,5
11
Thu� Tri�u
25,5
17,5
3
-
-
-
1000
-
12
��m N�i
8
6
3,5
2,8
3,2
2500
500
4-6
Nguy�n L�p Dân, Nguy�n Th� Th�o H�ơng, V� Th� Thu Lan
1
Ch
ng II
CÁC Y U T TÁC
NG GÂY L L T CÁC L U
V C SÔNG D I DUYÊN H I MI!N TRUNG
1. Tác '(ng c)a 'i,u ki/n khí h1u gây m a l6n d8i duyên h8i mi,n Trung
1. 1. Phân b� l��ng m�a theo không gian và th�i gian d�i duyên h�i
mi�n Trung
Trên quan �i�m sinh khí h�u, mùa m�a ���c ��nh ngh�a là th�i k�
liên t�c có l��ng m�a tháng trung bình trên 100mm. Theo quan
�i�m này, mùa m�a � các khu v�c thu�c d�i duyên h�i mi�n Trung
di�n bi�n r�t ph�c t�p, không nh�ng khác nhau v� th�i gian b�t ��u
mùa m�a, �� dài mùa m�a và c� m�c �� t�p trung m�a c�ng r�t
khác nhau, th� hi�n tác ��ng c�a các nhân t� ��a hình t�i l��ng
m�a. Y�u t� ��a hình tác ��ng làm thay ��i ch� �� phân mùa c�a
m�a và cơ ch� gây m�a � d�i duyên h�i mi�n Trung.
* Khu v�c t� Thanh Hóa – b�c �èo Ngang: Khí h�u � �ây
mang tính ch�t chuy�n ti�p gi�a ki�u khí h�u mi�n B�c (khí h�u
nhi�t ��i gió mùa có mùa �ông l�nh) và ki�u khí h�u d� th��ng c�a
mi�n �ông Tr��ng Sơn. S� xu�t hi�n c�a gió Tây khô nóng vào
��u mùa h� liên quan ��n hi�u �ng “f n” c�a dãy Tr��ng Sơn v�i
gió mùa tây nam �ã làm sai l�ch s� di�n bi�n mùa m�a �m � trong
khu v�c. Ch� �� m�a �m d�ch chuy�n v� cu�i mùa h�. Tháng V,
l��ng m�a v��t trên 100mm ���c tính vào mùa m�a nh�ng gi�m
xu�ng vào tháng VI, VII ��t c�c ti�u nh� trong quá trình m�a n�m.
L��ng m�a l�n nh�t rơi vào tháng IX, X (l��ng m�a 2 tháng này
chi�m 40 - 50% t�ng l��ng m�a n�m). L��ng m�a mùa m�a dao
��ng t� 1.400 - 1.600mm chi�m 85% t�ng l��ng m�a n�m. L��ng
m�a mùa m�a có xu th� t�ng d�n vào phía nam khu v�c nghiên c�u
c� v� l��ng và c��ng �� m�a.
Ba tháng có l��ng m�a l�n nh�t có xu th� ch�m d�n vào phía
nam khu v�c. N�u nh� ��i v�i Thanh Hóa l��ng m�a ba tháng
l�n nh�t t� tháng VII - IX chi�m 60 - 62% l��ng m�a n�m, thì �
Ngh� An l��ng m�a ba tháng l�n nh�t t� tháng VIII - X chi�m
116
Nguy�n L�p Dân, Nguy�n Th� Th�o H�ơng, V� Th� Thu Lan
60 - 65% l��ng m�a n�m và t�i Hà T�nh xu�t hi�n IX – XI
chi�m 60% l��ng m�a n�m. �ây là khu v�c ch�u �nh h��ng
tr�c ti�p c�a bão và tháng IX có s� cơn bão �� b� nhi�u nh�t.
Tháng có l��ng m�a l�n nh�t n�m c�ng d�ch chuy�n d�n vào
phía nam, � Thanh Hóa là tháng VIII (t� 250 - 400mm), Ngh�
An là tháng IX (300 - 450mm, có nơi v��t trên 500mm) và Hà
T�nh là tháng X (500 – 600mm).
M�a c�c l�n trong khu v�c t� Thanh Hóa ��n b�c �èo Ngang
��u liên quan ��n bão ho�c bão k�t h�p không khí l�nh. L��ng m�a
c�c ��i trong 24 gi� l�n hơn 400 - 500mm, cá bi�t có nơi lên t�i
trên 700mm (Thanh Hóa là 731mm)
*Khu v�c s��n �ông Tr��ng Sơn: N�m trong mi�n khí h�u có
nh�ng nét d� th��ng trong s� phân hóa mùa m�a �m ph�n ánh tác
��ng c�a ��a hình Tr��ng Sơn ��i v�i hoàn l�u. Mùa m�a �m �
khu v�c này b�t ��u t� gi�a mùa h� kéo dài ��n gi�a mùa �ông.
Trong ��u mùa h�, ch�u tác d�ng “f n” c�a lu�ng gió tây qua dãy
Tr��ng Sơn �em l�i khí h�u khô nóng cho vùng, l��ng m�a các
tháng này d��i 100mm/tháng. Mùa m�a trong vùng ch� th�t s� b�t
��u vào tháng VIII khi có lu�ng gió mùa h� th�i t� phía nam theo
d�c ���ng b� bi�n, cùng v�i tác ��ng c�a bão nên mùa m�a kéo dài
��n tháng XII, I. L��ng m�a ba tháng l�n nh�t th��ng xu�t hi�n t�
tháng IX - XI chi�m trên 65% l��ng m�a n�m, liên quan v�i d�i h�i
t� nhi�t ��i, bão và áp th�p nhi�t ��i. Phân b� m�a trong n�m cùng
có s� khác bi�t gi�a vùng núi và ��ng b�ng, phân hóa theo ph�ơng
b�c nam.
Vùng núi (s��n �ông Tr��ng Sơn), mùa hè có m�a khá l�n nên
mùa m�a kéo dài, t� tháng V ��n tháng XII ho�c tháng I. Ngoài th�i
k� m�a l�n vào các tháng IX, X, XI còn có m�t c�c ��i vào ��u hè,
th��ng g�i là m�a ti�u mãn.
Khu v�c ��ng b�ng duyên h�i, mùa m�a rút ng�n so v�i vùng núi,
� phía b�c mùa m�a kéo dài 5 - 7 tháng, � phía nam gi�m xu�ng còn
4 - 5 tháng và ch� còn 3 tháng (IX - XI) � vùng Ninh Thu�n.
Do tr�i dài qua nhi�u v� �� ��a lý và �i�u ki�n khí h�u phân hóa
m�nh, trong khu v�c này có th� phân chia thành các khu v�c khí
h�u khác nhau:
+) Khu v�c t� nam �èo Ngang t�i b�c �èo H�i Vân: là vùng lãnh
Ch 5ng II. Các y�u t� gây l� l�t các l�u v�c sông d�i duyên h�i mi�n Trung
117
th� h�p ngang nh�t Vi�t Nam, v� m�t khí h�u, �ây là khu v�c có
mùa �ông l�nh và r�t �m ��t còn mùa hè nóng và khô. Mùa m�a t�
tháng VIII – I (ph� thu�c vào c�p n�n m�a n�m), hai tháng (X, XI)
có l��ng m�a l�n nh�t chi�m 45% l��ng m�a n�m, liên quan ��n
ho�t ��ng c�a bão �� b� vào b� bi�n c�a khu v�c này. L��ng m�a
tháng l�n nh�t ch�m d�n t� tháng X � Qu�ng Bình, Qu�ng Tr� t�i
tháng XI � Hu�, chi�m 25 - 30% l��ng m�a n�m. L��ng m�a ngày
c�c ��i ��t t�i trên 500mm và do m�a bão gây nên.
+) Khu v�c Trung Trung b� (nam �èo H�i Vân ��n b�c �èo C�):
l��ng m�a có xu th� gi�m d�n t� b�c vào nam và mùa m�a c�ng
ng�n d�n. Khu v�c Qu�ng Nam, Qu�ng Ngãi mùa m�a kéo dài 5
tháng t� tháng IX - I, còn khu v�c Bình ��nh, Phú Yên mùa m�a
xu�t hi�n trong 4 tháng, t� tháng IX - XII. M�a l�n t�p trung trong
2 tháng X, XI chi�m t�i 60% l��ng m�a n�m và liên quan ��n ho�t
��ng c�a bão và áp th�p nhi�t ��i. Tháng XI có l��ng m�a l�n nh�t
chi�m 25% t�ng l��ng m�a n�m. L��ng m�a ngày l�n nh�t � khu
v�c này ��t trên 500mm, th�m chí ��t t�i x�p x� 700mm.
+) Khu v�c Nam Trung b�: L��ng m�a � �ây gi�m h�n và mùa
m�a c�ng ng�n d�n. B�c Khánh Hoà mùa m�a kéo dài t� tháng IX XII và khu v�c trung tâm ��ng b�ng Phan Rang - Phan Thi�t, mùa
m�a trong 3 tháng (IX - XI) chi�m 60 - 75% l��ng m�a n�m.
Tháng có l��ng m�a l�n nh�t là tháng XI � phía b�c khu v�c
(Khánh Hòa) và tháng X � phía nam khu v�c (Phan Rang) chi�m
trên 30% t�ng l��ng m�a n�m.
L��ng m�a hai tháng l�n nh�t có m�i quan h� ch�t ch� v�i
l��ng m�a n�m (h� s� t�ơng quan t�i các khu v�c m�a l�n trên
3.000mm ��t t�i 0,92, còn ��i v�i các khu v�c m�a nh� h� s� t�ơng
quan ��t 0,85). Nh� v�y có th� th�y r�ng l��ng m�a hai tháng l�n
nh�t quy�t ��nh ��n l��ng m�a c� n�m.
1. 2. Cơ ch� hình thành m�a d�i duyên h�i mi�n Trung
M�a l�n � d�i duyên h�i mi�n Trung là h� qu� t�ng h�p c�a 3 nhân
t�: lu�ng gió �ông dày v�i hàm l��ng �m cao; các nhi�u ��ng khí
quy�n quy mô l�n và tác ��ng ��ng l�c m�nh m� c�a ��a hình
Tr��ng Sơn. C� ba nhân t� nêu trên ��u r�t quan tr�ng nh�ng m�a
l�n ch� x�y ra khi có nhi�u ��ng khí quy�n, ch� y�u là các vùng gió
xoáy (bão, áp th�p nhi�t ��i), d�i h�i t� nhi�t ��i và front l�nh.
118
1. 2. 1. Rãnh xích
Nguy�n L�p Dân, Nguy�n Th� Th�o H�ơng, V� Th� Thu Lan
o và d i h i t nhi t
i
* Rãnh xích o (còn g�i là áp th�p xích ��o, rãnh n�i chí tuy�n):
Trên b�n �� khí áp toàn c�u, � mi�n xích ��o có m�t d�i áp th�p phân
b� theo h��ng v� tuy�n (�ông - tây) g�i là áp th�p xích ��o hay rãnh
xích ��o. Hàng n�m, rãnh xích ��o d�ch chuy�n theo chuy�n ��ng
bi�u ki�n c�a m�t tr�i, ti�n v� bán c�u mùa h�. S� d�ch chuy�n này
chính là nguyên nhân phát sinh gió mùa nhi�t ��i. � mi�n Nam và
�ông Nam châu Á, s� k�t h�p c�a nguyên nhân hình thành v�i s�
t�ơng ph�n l�n v� nhi�t �� gi�a l�c ��a Châu Á � phía b�c và �n ��
D�ơng � phía nam làm cho rãnh xích ��o d�ch chuy�n trong ph�m vi
r�t r�ng. Vào mùa hè, rãnh xích ��o ti�n xa lên phía b�c ��t ��n v�
tuy�n 25 - 300B trong tháng VII. T� hè sang �ông, rãnh xích ��o
chuy�n d�n v� phía nam, lui v� mi�n nhi�t ��i Nam Bán C�u vào
tháng I. Do s� d�ch chuy�n m�nh m� c�a rãnh xích ��o nên � Nam Á
và �ông Nam Á gió mùa phát tri�n r�t m�nh, nh�ng mi�n này ���c
xem là khu v�c gió mùa �i�n hình c�a th� gi�i.
* Rãnh gió mùa: Là nơi hút gió, t�o nên gió mùa tây nam, vì v�y
nhi�u ng��i g�i nó là rãnh gió mùa [59]. Rãnh gió mùa là hình th�
gây m�a ch� y�u trên mi�n l�c ��a Nam Á và �ông Nam Á.
Trong th�i k� xuân - hè trên l�c ��a Nam Á và bán ��o Trung �n
th��ng xu�t hi�n m�t vùng áp th�p r�ng l�n do b� m�t tr�i hun nóng
���c g�i là là áp th�p nhi�t (�ôi khi g�i là áp th�p nóng). Áp th�p
nhi�t hình thành trong �i�u ki�n � bên trên có vùng áp cao th�ng tr�,
nên áp th�p nhi�t có b� dày không l�n, ít khi ��t t�i �� cao 3km.
�ây là hình th� th�i ti�t n�ng nóng v�i dông nhi�t xu�t hi�n r�i rác.
Rãnh gió mùa là nguyên nhân ch� y�u c�a nh�ng tr�n m�a l�n �
các mi�n n�i ��a n��c ta và c�ng là nguyên nhân c�a m�a mùa hè �
mi�n núi phía �ông dãy Tr��ng Sơn, trong �ó có th�i k� m�a ti�u
mãn. M�a l�n � Bình Thu�n (c�c Nam Trung b�) và � Thanh Hóa
trong mùa hè c�ng có liên quan v�i rãnh gió mùa.
* D i h i t nhi t i còn g�i là d�i h�i t� n�i chí tuy�n và tên c�
là front nhi�t ��i: Trên bi�n �ông và mi�n Tây Thái Bình D�ơng,
rãnh xích ��o là nơi hút gió t� 2 phía: phía nam rãnh xích ��o là gió
mùa tây nam và phía b�c là tín phong �ông b�c. Nơi g�p g� gi�a gió
mùa tây nam và tín phong �ông b�c g�i là d�i h�i t� nhi�t ��i. Trong
th�c t�, s� h�i t� x�y ra � tr�c rãnh khí áp, v� cơ b�n d�i h�i t� nhi�t
��i có v� trí trùng v�i rãnh xích ��o. S� h�i t� c�a 2 lu�ng gió t�o
Ch 5ng II. Các y�u t� gây l� l�t các l�u v�c sông d�i duyên h�i mi�n Trung
119
�i�u ki�n ��ng l�c thu�n l�i �� dòng th�ng phát tri�n và d�i h�i t�
nhi�t ��i là hình th� gây m�a l�n.
D�i h�i t� nhi�t ��i là hi�n t��ng ��c tr�ng c�a mi�n nhi�t ��i
trong th�i k� hè - thu. V� mùa hè, d�i h�i t� nhi�t ��i ti�n lên phía
b�c, ��n n��c ta vào kho�ng tháng V. D�i h�i t� trên bi�n ph�i h�p
v�i rãnh gió mùa trên ��t li�n t�o nên th�i k� m�a l�n vào ��u hè, �
d�i duyên h�i mi�n Trung g�i là m�a ti�u mãn. Sau �ó v� trí trung
bình c�a d�i h�i t� nhi�t ��i ti�p t�c di chuy�n lên phía b�c, tháng
VII ti�n lên ��n t�n v� tuy�n 300B � �ông Á và sau �ó lui d�n v� phía
nam. Tháng VIII, d�i h�i t� n�m � b�c bi�n �ông, theo h��ng �ông tây và tháng IX d�i h�i t� n�m ngang B�c Trung b�, tháng X � Nam
Trung b� và Nam b�. Nh� v�y, d�i h�i t� nhi�t ��i �nh h��ng ��n
khí h�u d�i duyên h�i mi�n Trung ch� y�u trong hai tháng: tháng IX
và tháng X. M�a � d�i h�i t� th��ng là m�a kéo dài có c��ng ��
không l�n.
D�i h�i t� còn là nơi phát sinh bão và áp th�p nhi�t ��i. Tuy
nhiên, sau khi hình thành thì bão và áp th�p nhi�t ��i tách kh�i
vùng h�i t�, ��t nh�p vào ��i gió �ông (tín phong) và tr� thành
nh�ng nhi�u ��ng t�ơng ��i tách bi�t, s� ���c xem xét � m�c sau.
1. 2. 2. Bão và áp th&p nhi t
i
Theo ��nh ngh�a, bão là vùng gió xoáy r�t m�nh trên ph�m vi r�ng,
s�c gió ��t t� c�p 7 tr� lên theo thang gió Bôpho. Gió xoáy theo
h��ng ng��c v�i chi�u quay kim ��ng h� n�u là � B�c bán c�u và
thu�n chi�u kim ��ng h� n�u � Nam bán c�u. ���ng kính vùng bão
bi�n thiên trong kho�ng 600 - 1.000km.
Nh�ng vùng gió xoáy có ��c �i�m t�ơng t� nh� bão nh�ng s�c
gió y�u hơn, t� c�p 6 tr� xu�ng g�i chung là áp th�p nhi�t ��i. �
Vi�t Nam, s� phân chia c�p gió xoáy nh� sau:
• Bão là vùng gió xoáy r�t m�nh, s�c gió m�nh nh�t ��t t� c�p 8
tr� lên (17m/s).
• Áp th�p nhi�t ��i là nh�ng vùng gió xoáy t�ơng ��i m�nh, bi�n
thiên trong kho�ng c�p 6, 7.
• Áp th�p là nh�ng vùng gió xoáy y�u, t� c�p 5 tr� xu�ng.
Thu�t ng� “xoáy thu�n nhi�t ��i” v�i hàm ý bao g�m c� bão và áp
Nguy�n L�p Dân, Nguy�n Th� Th�o H�ơng, V� Th� Thu Lan
120
th�p nhi�t ��i [59].
D�i duyên h�i mi�n Trung n��c ta là nơi h�ng ch�u tác ��ng r�t
l�n c�a các nhi�u ��ng th�i ti�t gây m�a l�n. Theo s� li�u th�ng kê
nhi�u n�m (1891 - 2002) cho th�y có t�i 533 cơn bão �� b� vào b�
bi�n Vi�t Nam (tính trung bình là 4,3 cơn/n�m), trong �ó �� b� vào
b� bi�n mi�n Trung 412 cơn bão chi�m t�i 77,3% (trung bình 3,71
cơn/n�m). Trong nh�ng n�m g�n �ây s� cơn bão �� b� vào b� bi�n
lãnh th� Vi�t Nam ngày càng gia t�ng, ��c bi�t ��i v�i b� bi�n mi�n
Trung. Trong th�i gian (1956 - 2002) s� cơn bão �� b� vào b� bi�n
mi�n Trung trung bình ��t 4,11 cơn/n�m (b�ng 28).
B ng 27: S8 c5n bão và áp th3p nhi t
các t>nh d i duyên h i mi!n Trung
T�nh
i nh h ;ng tr
(Th�i k� 1956 – 2002)
S8 c5n bão và áp th3p nhi t
III
IV
V
Thanh Hóa
VI
VII
VIII
IX
X
4
6
9
9
2
3
1
5
5
1
5
4
5
16
3
6
8
7
24
1
3
Ngh� An
Hà T�nh
1
Qu�ng Bình
Qu�ng Tr�
1
TT Hu�
2
Qu�ng Nam
1
Qu�ng Ngãi
1
4
1
Bình ��nh
2
14
13
1
15
1
6
4
1
15
1
5
2
2
12
24
8
1
5
5
1
13
1
10
6
1
18
1
7
7
2
5
1
1
53
29
1
1
30
4
2
2
N@m
1
Bình Thu�n
TAng s8
XII
3
1
Ninh Thu�n
XI
3
Phú Yên
Khánh Hòa
i nh h ;ng tr
44
17
5
13
2
7
189
(Ngu*n: TT. Khí t-.ng th/y v1n Qu3c gia)
Th�i k� xu�t hi�n bão trên d�i duyên h�i mi�n Trung t� tháng VI
��n tháng XII, nh�ng t�p trung ch� y�u vào các tháng VIII ��n
tháng XI chi�m 79,4% t�ng s� cơn bão, trong �ó tháng X có s� cơn
bão và áp th�p nhi�t ��i �� b� l�n nh�t (53 cơn trên t�ng s� 189 cơn
Ch 5ng II. Các y�u t� gây l� l�t các l�u v�c sông d�i duyên h�i mi�n Trung
121
bão). Tháng xu�t hi�n bão c�ng d�ch chuy�n d�n t� b�c vào nam
d�c theo d�i ven bi�n mi�n Trung. Tháng IX có s� cơn bão xu�t
hi�n l�n nh�t � d�i ven bi�n B�c Trung b� (t� Thanh Hóa vào ��n
Th�a Thiên - Hu�) chi�m t�i 32,3% s� cơn bão c� n�m. ��i v�i d�i
ven bi�n Trung Trung b� (t� �à N�ng t�i Khánh Hòa) tháng X bão
xu�t hi�n cao nh�t, chi�m 37,3% s� cơn bão c� n�m. D�i ven bi�n
c�c Nam Trung b� (Ninh Thu�n - Bình Thu�n) bão �� b� nhi�u
nh�t vào tháng XI chi�m 40% s� cơn bão c� n�m. Cùng v�i s� gia
t�ng v� s� l��ng cơn bão trong th�i gian g�n �ây, th�i gian xu�t
hi�n bão và áp th�p nhi�t ��i c�ng thay ��i. Tháng có s� bão nhi�u
nh�t d�ch chuy�n d�n v� cu�i mùa bão. Th�p k� 1956 - 1965, tháng
VIII xu�t hi�n nhi�u cơn bão và áp th�p nhi�t ��i nh�t, 2 th�p k�
1966 - 1975 và 1976 - 1985 tháng nhi�u bão và áp th�p nhi�t ��i
nh�t là tháng IX, d�ch chuy�n ��n tháng X vào th�p k� (1986 1995) và trong nh�ng n�m (1996 - 2001) tháng XI là tháng ch�u �nh
h��ng c�a bão và áp th�p nhi�t ��i l�n nh�t.
Trung bình hàng n�m có 4 cơn bão và 4 áp th�p nhi�t ��i �nh
h��ng ��n d�i duyên h�i mi�n Trung. Phân b� s� cơn bão �� b�
hàng n�m vào các khu v�c � mi�n Trung nh� sau:
T� Thanh Hóa ��n Hà T�nh
31,1%
T� Qu�ng Bình ��n Th�a Thiên - Hu�
26,2%
T� �à N�ng ��n Bình ��nh
20,4%
T� Phú Yên ��n Bình Thu�n
22,3%.
Ho�t ��ng c�a bão và áp th�p nhi�t ��i r�t th�t th��ng, có nh�ng
n�m ch� có m�t vài cơn, nh�ng c�ng có n�m ��n 9 - 10 cơn bão và
áp th�p nhi�t ��i liên ti�p �� vào d�i duyên h�i mi�n Trung. S� b�t
��u và k�t thúc mùa bão c�ng có th� s�m mu�n khác nhau. Bão �nh
h��ng ��n d�i duyên h�i mi�n Trung s�m nh�t vào cu�i tháng III
(bão Mamie, ngày 25/III/1982 vào b� bi�n Nam Trung b�, suy y�u
thành áp th�p nhi�t ��i gây m�a t�i 200mm � Ninh Thu�n - Bình
Thu�n làm xu�t hi�n tr�n l� ngay trong mùa khô). Bão s� 8 (Faith)
là cơn bão mu�n nh�t, �� b� vào Phú Yên - Khánh Hòa ngày
14/XII/1998, gây m�a l�n trên di�n r�ng t� Th�a Thiên - Hu� ��n
Ninh Thu�n.
�áng l�u ý là tr��ng h�p bão �� b� liên ti�p trong th�i gian
122
Nguy�n L�p Dân, Nguy�n Th� Th�o H�ơng, V� Th� Thu Lan
ng�n. Tháng IX/1964, IX/1978, ch� trong kho�ng 15 ngày, 3 cơn
bão m�nh �� b� liên ti�p vào d�i duyên h�i mi�n Trung gây ra l�
l�ch s� ho�c l� l�t ��c bi�t l�n trên toàn mi�n, thi�t h�i thu�c lo�i
l�n nh�t trong nhi�u n�m qua. Tr��ng h�p 2 cơn bão ho�c bão và
áp th�p nhi�t ��i �� b� liên ti�p vào cùng m�t khu v�c c�ng gây ra
thiên tai nghiêm tr�ng.
��c bi�t, do �i�u ki�n ��a hình, quy lu�t chung c�a khí h�u và cơ
ch� hoàn l�u khí quy�n, các tháng nhi�u bão � d�i duyên h�i mi�n
Trung, trùng v�i th�i k� ��u ho�t ��ng c�a các ��t không khí l�nh
t� phía b�c tràn xu�ng. Bão, áp th�p nhi�t ��i ho�c d�i h�i t� nhi�t
��i có tác ��ng c�a không khí l�nh th��ng gây m�a to, di�n r�ng,
c��ng �� m�a r�t l�n, th�i gian m�a kéo dài hơn, gây l� l�t nghiêm
tr�ng trên ph�m vi r�ng.
1. 3. Các hình th� gây m�a l�n � d�i duyên h�i mi�n Trung
1. 3. 1. Nh6ng c n bão m nh c&p 12, trên c&p 12
Bão �� b� gây ra gió m�nh c�p 12, trên c�p 12, gió gi�t có khi ��t
��n c�p 13-15 ho�c m�nh hơn, tr��c khi bão vào th��ng có l�c
m�nh; vùng gió m�nh c�p 9, 10 th��ng r�ng, v�i bán kính 50 100km, bão m�nh th��ng �� b� vào vùng Qu�ng Bình, Qu�ng Tr�;
1. 3. 2. Bão, áp th&p nhi t
i ; b liên ti=p
Bão ho�c bão và áp th�p nhi�t ��i �� b� liên ti�p vào d�i duyên h�i
mi�n Trung r�t th��ng g�p, �ó là lo�i hình th� th�i ti�t r�t nguy
hi�m gây l� l�t l�n. T� n�m 1964 ��n nay, có 12 ��t bão ho�c bão
và áp th�p nhi�t ��i �� b� liên ti�p vào d�i duyên h�i mi�n Trung.
��c �i�m chính c�a hình th� th�i ti�t này nh� sau:
Trong th�i k� ng�n (8 - 15 ngày) có 2 ��n 3, th�m chí 4 cơn bão
ho�c bão và áp th�p nhi�t ��i �� b� liên ti�p, có khi vào cùng
m�t khu v�c, không ít tr��ng h�p còn có tác ��ng c�a không
khí l�nh;
M�a th��ng r�t to, c��ng �� r�t l�n, di�n r�ng, kéo dài nhi�u ngày
(7-15 ngày), tâm m�a có th� ��t t� 800 - 1.000mm, ho�c trên
d��i 1.500mm khi có tác ��ng c�a không khí l�nh.
Ch 5ng II. Các y�u t� gây l� l�t các l�u v�c sông d�i duyên h�i mi�n Trung
123
Gây l� l�t nghiêm tr�ng trên nhi�u tri�n sông, bao trùm nhi�u
t�nh trong d�i duyên h�i mi�n Trung;
Gây thi�t h�i l�n v� ng��i và tài s�n.
�i�n hình cho nh�ng tr��ng h�p bão ho�c bão và áp th�p nhi�t ��i
�� b� liên ti�p gây l� l�t nghiêm tr�ng có th� là các tr��ng h�p sau:
N
duyên h�i mi�n Trung gây ra thiên tai l� l�t l�n r�ng kh�p, thi�t h�i
nghiêm tr�ng ch�a t�ng th�y trong nhi�u n�m qua.
N
bão m�nh s� 8, 9 v�i gió trên c�p 9, liên ti�p �� b� vào Qu�ng
Nam - �à N�ng (15/IX), vào Th�a Thiên - Hu� - Qu�ng Nam
(20/IX) và vào Hà T�nh - Qu�ng Bình (26/IX) cùng k�t h�p v�i
không khí l�nh (bão s� 9), gây ��t m�a kéo dài 17 ngày, di�n r�t
r�ng, m�a r�t to (l��ng m�a t� Thanh Hóa ��n Th�a Thiên - Hu�
v��t trên 1.000mm có tâm m�a trên 1.800mm t�i Ngh� An, khu
v�c t� Qu�ng Nam ��n Qu�ng Ngãi trên 400mm), c��ng �� m�a
��t k� l�c (t�i �ô L�ơng), m�a 12gi� là 527,9mm, m�a 24gi� là
788,4mm; m�a 48gi� ��t 1.497mm (t�i K� Anh) và 1.787,3mm
(t�i Bàu N��c) là ngày 26 - 28/IX; l� l�t nghiêm tr�ng trên nhi�u
tri�n sông: t�i Nam �àn trên sông Lam xu�t hi�n l� l�ch s� có
m�c n��c ��t 10,38m gây thi�t h�i r�t l�n.
N
th�p nhi�t ��i �� b� vào d�i duyên h�i mi�n Trung t� Qu�ng Bình
��n Tuy Hòa, gây ra m�a l�n � h�u h�t các khu v�c mi�n Trung, l�
trên báo ��ng III xu�t hi�n ��ng th�i trên các sông t� Th�a Thiên Hu� ��n Quy Nhơn.
N
t� 18 - 26/IX, có m�a to ��n r�t to t� Qu�ng Ngãi ��n Phú Yên, tâm
m�a t�i trên 800mm; các sông thu�c khu v�c này ��u có l� l�n,
riêng ��nh l� sông V� x�p x� m�c l� l�ch s� n�m 1964; l� l�n l�i g�p
k� tri�u c��ng �ã gây l�t nghiêm tr�ng nhi�u huy�n, thi�t h�i l�n v�
ng��i và tài s�n.
N
�� b� vào Bình ��nh (26/X) và Qu�ng Ngãi - Bình ��nh (1/XI)
124
Nguy�n L�p Dân, Nguy�n Th� Th�o H�ơng, V� Th� Thu Lan
cùng v�i tác ��ng c�a không khí l�nh gây m�a kéo dài trong các
ngày 26/X ��n 2/XI t� Hà T�nh ��n Phú Yên, m�a l�n, ph� bi�n t�
350 - 800mm; l� l�t l�n trên các sông t� Qu�ng Bình ��n Bình
��nh, gây thi�t h�i nghiêm tr�ng.
N
Th�a Thiên - Hu� ��n Bình ��nh liên ti�p 4 cơn bão gây ra 4 - 6 ��t
m�a l� l�n làm ng�p l�t dài ngày; m�t s� nơi �ã xu�t hi�n l� ��c
bi�t l�n nh� � sông B��i t�i Th�ch Thành, sông Kôn t�i Tân An và
sông L�y t�i tr�m sông L�y. Ng�p l�t nghiêm tr�ng � các t�nh t�
Qu�ng Bình ��n Khánh Hòa. Thi�t h�i r�t l�n � h�u h�t các t�nh.
N
ch�u �nh h��ng tr�c ti�p 3 cơn bão (bão s� 4 vào Bình Thu�n, Ninh
Thu�n ngày 14/XI, bão s� 5 �� b� vào Phú Yên - Khánh Hòa ngày
20/XI, bão s� 6 �� b� vào Phú Yên, Bình ��nh ngày 26/XI) có
���ng �i cùng v� trí �� b� r�t ph�c t�p. Do m�a l�n t�p trung trong
m�t th�i gian ng�n nên xu�t hi�n l� l�n ��ng b� trên toàn d�i Trung
và Nam Trung b� có m�c �� ��nh l� cao nh�t k� t� 10 n�m tr� l�i
�ây, ��nh l� � nhi�u �i�m �o x�p x� l� l�ch s� nh� t�i tr�m Ái Ngh�a
(S.Vu Gia) v��t báo ��ng III là 1,57m, x�p x� l� l�ch s� 1964 v�i
biên �� l� dao ��ng t� 4 - 8m và c��ng su�t l� t� 33 - 67cm/h, m�c
n��c các h� ch�a ��u v��t ng��ng tràn t� 1 - 5m gây ng�p l�t
nghiêm tr�ng trên toàn khu v�c c� di�n tích canh tác l�n khu v�c
���ng giao thông v�i m�c ng�p sâu t� 1 - 2m.
1. 3. 3. Bão, áp th&p nhi t
i k=t h.p v i front l nh
Ho�t ��ng c�a bão và áp th�p nhi�t ��i � mi�n Trung di�n ra vào
mùa thu và ��u �ông. �ây c�ng là th�i k� ti�n tri�n c�a gió mùa
�ông B�c, ��a không khí l�nh v� d�i duyên h�i mi�n Trung v�i t�n
su�t và c��ng �� ngày càng t�ng. S� trùng h�p v� th�i gian nh� v�y
làm xu�t hi�n hình th� k�t h�p gi�a bão ho�c áp th�p nhi�t ��i v�i
front l�nh. Front l�nh ti�n v� phía nam, còn bão di chuy�n v� phía
tây, gây m�a to và l� l�t trên ph�m vi r�ng. Tr��ng h�p �i�n hình
c�a s� k�t h�p này là tr�n m�a l� l�ch s� ��u tháng XI/1999, x�y ra
� khu v�c t� Qu�ng Tr� ��n Qu�ng Ngãi, kéo dài t� 1 - 6/XI, gây l�
l�t nghiêm tr�ng; � r�t nhi�u nơi có l��ng m�a lên ��n 1.500 2.000mm trong c� ��t. Ph�n l�n s� cơn bão trong tháng XII ��u có
s� k�t h�p v�i front l�nh, nh�ng tháng này l�i ít bão. S� liên k�t
Ch 5ng II. Các y�u t� gây l� l�t các l�u v�c sông d�i duyên h�i mi�n Trung
125
gi�a bão và áp th�p nhi�t ��i v�i không khí l�nh di�n ra trong th�i
k� t� tháng IX - XII; kho�ng 1/3 s� cơn bão và áp th�p nhi�t ��i
vào duyên h�i mi�n Trung có s� k�t h�p c�a front l�nh, ch� y�u
trong tháng X, XI.
1. 3. 4. Front l nh
Trong th�i k� thu - �ông, d�i duyên h�i mi�n Trung xu�t hi�n nh�ng
tr�n m�a l�n không liên quan ��n bão hay áp th�p nhi�t ��i, mà liên
quan v�i các ��t không khí l�nh. Không khí l�nh ��n d�i duyên h�i
mi�n Trung có b� dày r�t h�n ch�, 1 - 2km và hàm l��ng �m không
cao cho nên khó có th� gây m�a l�n. M�a l�n � �ây chính là m�a
front l�nh v�i tác ��ng t�ng c��ng c�a dãy Tr��ng Sơn. Gió mùa
�ông b�c th�i m�nh d�c theo s��n �ông Tr��ng Sơn, tr� thành gió
tây b�c � B�c Trung b� và gió b�c � Nam Trung b�.
Trong th�i k� thu - �ông - xuân, tín phong th�ng tr� mi�n tây Thái
Bình D�ơng và bi�n �ông, g�p không khí l�nh ch�n ���ng, lu�ng tín
phong ph�i tr��n lên cao, v��t qua không khí l�nh và dãy Tr��ng
Sơn �� ti�p t�c ti�n v� phía Tây. Gió mùa �ông b�c ��n d�i duyên h�i
mi�n Trung b� bi�n tính nhi�u cho nên t�ơng ph�n nhi�t �� không
còn l�n nh� � front l�nh �i�n hình. Front l�nh ho�t ��ng m�nh m�
nh�t � d�i duyên h�i mi�n Trung vào tháng XI, XII. Các ��t m�a
th��ng kéo dài 1 - 4 ngày, có th� m�a v�a, m�a to ��n r�t to. Tr�n
m�a l� l�ch s� � Th�a Thiên - Hu� ��u tháng XI/1999 v�i l��ng m�a
nhi�u nơi ��t ��n 1.000 - 1.500mm/��t, c�ng x�y ra trong khu v�c
front l�nh. Front l�nh gây m�a d�c mi�n �ông Tr��ng Sơn, t� Ngh�
An vào Ninh Thu�n, m�a l� l�n nh�t là khu v�c Trung Trung b�.
Bình Thu�n h�u nh� không m�a trong th�i k� gió mùa �ông b�c.
Gió mùa �ông b�c ��n �ây �ã bi�n tính m�nh m� và ��i h��ng, hoà
nh�p v�i tín phong Thái Bình D�ơng.
Nh� v�y, có th� th�y r�ng các hình th� th�i ti�t chính gây ra m�a
l� trên các sông d�i duyên h�i mi�n Trung là: Bão, áp th�p nhi�t
��i, không khí l�nh, d�i h�i t� nhi�t ��i. Tùy theo v� trí c�a l�u v�c
sông và v� trí �� b� c�a bão ho�c áp th�p nhi�t ��i, c�ng nh� t� h�p
c�a chúng v�i không khí l�nh mà m�a trên l�u v�c c�ng khác nhau.
M�a th��ng l�n, c��ng �� cao, th�m chí l�n hơn � m�t s� vùng
m�a l�n mi�n B�c. M�a phân b� không ��u theo không gian � toàn
vùng. ��c �i�m riêng bi�t là các tr�n l� l�t l�n, l� l�t l�ch s� ch�
126
Nguy�n L�p Dân, Nguy�n Th� Th�o H�ơng, V� Th� Thu Lan
x�y ra khi có tác ��ng t� h�p c�a bão, áp th�p nhi�t ��i v�i không
khí l�nh. L� l�t l�n do m�a bão, áp th�p nhi�t ��i ho�c bão, áp th�p
nhi�t ��i k�t h�p v�i không khí l�nh chi�m 73%; do không khí l�nh
k�t h�p v�i các d�ng hoàn l�u khác ��t 21% t�ng s� tr�n.
Quy lu�t xu�t hi�n các nhi�u ��ng th�i ti�t trên d�i ven bi�n Vi�t
Nam nói chung và d�i duyên h�i mi�n Trung nói riêng khá ph�c t�p.
Theo các th�ng kê nhi�u n�m cho th�y trong nh�ng n�m g�n �ây
��c bi�t trong hai th�p k� 80 và 90 s� l��ng các nhi�u ��ng th�i ti�t
t�ng r�t �áng k� trên d�i ven bi�n Vi�t Nam ��ng th�i t� tr�ng phân
b� trên t�ng �o�n d�i ven bi�n c�ng thay ��i. N�u nh� trong các
th�p k� tr��c bão và áp th�p nhi�t ��i �� b� ch� y�u vào d�i ven
bi�n B�c b� thì trong nh�ng n�m g�n �ây s� l��ng bão và áp th�p
nhi�t ��i �� b� vào d�i duyên h�i mi�n Trung ��c bi�t khu v�c Nam
Trung b� gia t�ng m�t cách �áng k� (th��ng chi�m t�i 64,3% s� cơn
bão �� b� vào b� bi�n Vi�t Nam). Thêm vào �ó c�p �� c�a các cơn
bão c�ng l�n hơn nhi�u so v�i tr��c �ây, các cơn bão làm n��c bi�n
dâng cao trên 2m chi�m 11% s� l��ng cơn bão �� b� vào d�i ven
bi�n Nam Trung b�.
V�i các ho�t ��ng c�a các hình th� th�i ti�t khác nhau, vi�c hình
thành m�a (c� v� l��ng l�n phân b� m�a theo không gian, v� trí
trung tâm m�a) c�ng là nguyên nhân gây l� l�n và ng�p l�t các l�u
v�c sông vùng nghiên c�u. Các l�u v�c tr�i dài t� vùng núi xu�ng
vùng ��ng b�ng nên m�a xu�t hi�n không ��u trên toàn l�u v�c.
N�u tâm m�a n�m � khu v�c th��ng ngu�n và trung l�u th��ng
x�y ra l� quét nh�ng kh� n�ng ng�p l�t vùng h� du ít hơn n�u tâm
m�a n�m � ph�n trung l�u xu�ng h� l�u.
Các l�u v�c sông thu�c vùng Nha Trang - Khánh Hòa, Ninh
Thu�n, Bình Thu�n l� l�n do ch�u tác ��ng c�a không khí l�nh
chi�m t� tr�ng l�n nh�t.
D�a trên cơ s� phân tích trên cho th�y, l� l�t ��c bi�t l�n, l� l�t
l�ch s� � d�i duyên h�i mi�n Trung trong th�i gian qua do m�a r�t
to, ��c bi�t to d��i tác ng c/a bão, áp th&p nhi t i; c/a bão
hoBc bão và áp th&p nhi t i ; b liên ti=p; c/a bão và áp th&p
nhi t i có tác ng c/a không khí l nh và tác ng c/a không khí
l nh lên rìa phía bEc c/a d i h i t nhi t i. Tác ��ng �ơn l� c�a
các hình th� th�i ti�t khác ho�c t� h�p c�a chúng ��u ch�a th�y gây
ra l� l�t ��c bi�t l�n � các sông mi�n Trung.
Ch 5ng II. Các y�u t� gây l� l�t các l�u v�c sông d�i duyên h�i mi�n Trung
127
1. 4. Xây d�ng b�n �� l��ng m�a ngày l�n nh�t d�i duyên h�i mi�n Trung
Trong vùng nhi�t ��i �m gió mùa n��c ta, m�a là ngu�n cung
c�p n��c cho h� th�ng sông ngòi. Do v�y, l��ng n��c sông và
ch� �� n��c sông ph� thu�c ch� y�u vào l��ng m�a và ch� ��
m�a. ��i v�i l� l�t, l��ng m�a m�t ngày l�n nh�t là ��c tr�ng
cơ b�n r�t c�n cho tính toán l�u l��ng l� l�n nh�t trong tr��ng
h�p thi�u s� li�u.
Trong vòng 10 n�m g�n �ây, do s� bi�n ��i khí h�u toàn c�u, l�
l�t h�n hán �ã x�y ra r�t nghiêm tr�ng � các n��c trên th� gi�i và �
n��c ta. ��c bi�t là �ã xu�t hi�n nh�ng tr�n m�a r�t l�n v�i giá tr�
l��ng m�a ngày l�n nh�t vào lo�i k� l�c trong chu�i quan tr�c. Vì
v�y “Xây d�ng b�n �� m�a m�t ngày l�n nh�t d�i duyên h�i mi�n
Trung” (t� Thanh Hóa ��n Bình Thu�n) v�i t� l� 1/500.000 là vi�c
làm c�n thi�t �áp �ng cho yêu c�u phòng ch�ng và gi�m nh� thiên tai
l� l�t � d�i duyên h�i mi�n Trung.
L��ng m�a ngày l�n nh�t là l��ng m�a l�n nh�t c�a m�t ngày
tính t� 19gi� hôm tr��c ��n 19gi� hôm sau. Chu�i s� li�u l��ng
m�a ngày l�n nh�t (Xmaxngày) t�i các tr�m �ã ���c phân tích và ki�m
tra tính ch�t h�p lý.
T� chu�i s� li�u m�a m�t ngày l�n nh�t trong m�t n�m, xây
d�ng ���ng t�n su�t lý lu�n d�ng PearsonIII b�ng ch�ơng trình máy
tính, xác ��nh giá tr� m�a �ng v�i t�n su�t 1%, sau �ó th� hi�n trên
b�n �� ��a hình t� l� 1/500.000. C�n c� vào biên �� dao ��ng c�a
Xmaxngày �ã l�a ch�n c�p ���ng ��ng tr� là 100mm.
Các ���ng ��ng tr� ���c xác ��nh b�ng ph�ơng pháp n�i suy hay
ngo�i suy tuy�n tính t� các giá tr� Xmaxngày t�i các tr�m k� c�n.
Ngoài ra, còn xét thêm �nh h��ng c�a ��a hình.
Các b�n �� Xmaxngày còn ���c ki�m tra tính ch�t h�p lý b�ng cách
so sánh t� s� l��ng m�a ngày l�n nh�t gi�a các t�n su�t
Xmaxngày(5%)/Xmaxngày(1%), t� s� này luôn luôn nh� hơn 1.
Giá tr� l��ng m�a ngày l�n nh�t t�n su�t 1% (Xmaxngày1%) trong
khu v�c nghiên c�u bi�n ��i t� 120mm ��n hơn 950mm (hình 6).
Các tâm m�a có Xmaxngày(1%) l�n hơn 900mm xu�t hi�n � Th�a
Thiên - Hu� t�i Bình ��nh. Khu v�c ven bi�n Ninh Thu�n, Bình
Thu�n Xmaxngày1% khá nh� (d��i 200mm).
Nguyn Lp Dõn, Nguyn Th Tho Hng, V Th Thu Lan
128
hình 6: bản đồ đẳng trị l ợng m a 1 ngày lớn nhất (mm)tần suất p = 1%
dải duyên hải miền trung
10600'
10500'
10400'
20
40'
10700'
10800'
10900'
20
40'
300
) 350
361 )
) 298
342 )
20
00'
40
0
)
255 )
351
)
50
0
315
40
0
) 262
Sô
426
) ng M
)
)
B
350
) 427
454 )
5 00
)
668 cửa Lạch
20
00'
S g.
Ch
u
332
2 00
318
)
)
284
203
)
)
nghệ an
300
471
)
400
C
Sg.
672
)
500
698
on
700
)
cửa Lạch Quán
19
00'
Vịnh Diễn Châu
) 699
Đảo Hải Nam
700454
452 577 ))
589
598
) 523 ) )
cửa Hội
)
500 421
)
643
) 444
)
)
t
791
487
a Só
) ) 438
cử
)
585 669
) 635
g
)
h6ợn
) 683
cửaN
)
632
hà) tĩnh Sg. Gia
529
Hội
) 510
70
0
l
18
00'
663 )
i
ể
n
) 690
) 453
) 572
à
) 633
465 )
b
cửa Ròn
cửa Lý
)
đ
Ho
o
529
500
730 cửa Doanh
quảng bình
) ) 547
0
50 0
60
17
00'
)
776
ô
n
g
680 )
521
)
513
)
918 )
Sô
.H
Sg
600
Cửa Thuận An
935
)
900Vụng Cầu Hai
16
00'
953
Đ ờng đẳng trị l ợng m a
1 ngày lớn nhất P = 1% (mm)
800 Vịnh Đ Nẵng
700 Cg Đ Nẵng
631
)
556 )
) 572
) 561
nẵng
ại
718 500
612 )
) ) 414 ửa Đ
709
C
566 )
)
733 ) 605)
) 410
) ) 534
7 00 580
quảng nam
500
)
) 436
542 vũng an hòa
)
)
600
622
678 )
ng
50
Bồ
0
r
605 )
S. T 682
40
)
5 00
577 )
0
S. Tr K húc
) 465
755 )
690 ) )
506
0
60
chú giải
ng
6ơ
thừa thiên
huế
) ) 557
700
15
00'
)
quảng
) ngãi
535
3 00
)
778
) 230
a
bình định
) 500
405
20
0
)
198
hL
Vịn
)
14
00'
)
335
445
) S. Cả
267
)
) 235
545 )
ăn
300
n
ua
402 )
) 266
ng
Vụ
560 )
600
S.
672
289
)
đăk lăk
244
)
240
222
152
)
cam pu chia
397
)
322 )
) 222
268
bình thuận
179
)
đồng) nai
300
225
)
300
222
nP
ho
ng
12
00'
)
591
Vịn
hC
362
V.
)
Vă
) 351
Vĩnh Hảo
am
R
an
h
Ph
an
Ra
ng
V .Phan Rí
11
00'
182
)
Vịnh200
Phan Thiết
0
20
255 )
bà rịa - Vũng Tàu
264
ninh
thuận
)
)
310
40
0
)
0
20
288 )
11
00'
)
200
)
lâm đồng
142 )
215
Vịn
h
)
331) sôn
449g Cái ) 435
)
500
364 570
269
)
)
337
516 )
) 121
311 )
536 )
400
khánh) hoà
) 537
500
bình ph'ớc
13
00'
)
8
)
496
)
)
214
)
366
)
12
00'
)
778
0
ng
60
) Rằ
) 920
479 5 00
S . Đ822
9 00 00
)
i
185
)
2 00
Ba
Đ
ân
Xu
phú yên
184
)
ai
584 )
511 )
276
)
13
00'
gM
200
) 382
Q
420 )
m
Ta
439 )
gia
lai
386
Sông, suối
) 436
cử
Ranh giới tỉnh
719
700
600
188
209
)
)
Ranh giới quốc gia
14
00'
16
00'
445 )đà
580 )
kon tum
Điểm m a
) 266
ồ
887
)
787
30 0
17
00'
cửa Tùng
700
Cửa Việt
sg . trị )
600 quảng
Ca
600
m L 577 )
ộ
564
412
800
)
)
15
00'
18
00'
600
ng
B
19
00'
thanh hoá 6 00
cửa Lạch Ghép
5
454 ) 00
500
334
370
)
Sg. Cả
177
)
Tr o
Tỷ lệ 1: 5.000. 000
(Số hóa từ bản đồ tỷ lệ 1: 500 000)
10
00' 10400'
10500'
Nguồn: Đề tài KC - 08 -12
10600'
10700'
10800'
10900'
10
00'
Ch 5ng II. Các y�u t� gây l� l�t các l�u v�c sông d�i duyên h�i mi�n Trung
129
S� phân b� theo không gian c�a Xmaxngày1% có liên quan ��n ��a
hình và v� trí ��a lý. D�i duyên h�i mi�n Trung n�m � phía �ông
Tr��ng Sơn, ch�u �nh h��ng tr�c ti�p c�a bão, áp th�p nhi�t ��i và
không khí l�nh, m�a c�ng nh� c��ng �� m�a r�t l�n. Còn � c�c Nam
Trung b� thì m�c �� �nh h��ng c�a các hình th� th�i ti�t gây m�a l�
không m�nh nh� � khu v�c trên. Giá tr� Xmaxngày1% khá l�n � các
t�nh t� Hà T�nh ��n Khánh Hòa. Các khu v�c c�c Nam Trung b� có
Xmaxngày1% không l�n, d��i 200mm.
2. Các yFu tH mIt '/m tác '(ng 'Fn lJ lKt d8i duyên h8i mi,n Trung
2. 1. Tác ��ng c�a y�u t� ��a ch�t, ��a m�o, ��a hình ��n s� hình thành
l� l�t d�i duyên h�i mi�n Trung
2. 1. 1. C&u trúc Ha ch&t và ch=
Ha
ng lIc
��c �i�m sông ngòi, ch� �� th�y v�n và ��c bi�t là l� l�t c�a vùng
nghiên c�u ph� thu�c m�t ph�n quan tr�ng vào ��c �i�m ��a ch�t
trong �ó nghiên c�u c�u trúc ��a ch�t, ��c �i�m ki�n t�o, thành ph�n
th�ch h�c c�a các l�u v�c sông s� góp ph�n tích c�c vào vi�c xác
��nh nguyên nhân l� l�t vùng nghiên c�u.
D�i duyên h�i mi�n Trung bao g�m nhi�u c�u trúc ��a ch�t v�i
các ch� �� ki�n t�o, thành ph�n th�ch h�c khác nhau. Nh�ng m�t
nét chung nh�t là có gradien ��a hình theo m�t c�t t� l�c ��a ra bi�n,
do �ó các sông trong vùng ph�n l�n ng�n và ch� y�u phát tri�n quá
trình xâm th�c sâu, còn quá trình b�i t� và xâm th�c b� ch� y�u x�y
ra � khu v�c ��ng b�ng ven bi�n [50]. Các ��i c�u trúc ki�n t�o �ã
tác ��ng ��n vùng nghiên c�u:
Võng ch�ng S�m N�a: n�m k� ngay � phía tây nam ��i sông
Mã, võng ch�ng S�m N�a nh� m�t ���ng vi�n ch� Z ôm l�y ��i
ph�c n�p lõm sông C� và ��i ph�c n�p l�i Phu Ho�t � phía tây nam.
��a hình chung c�a võng ch�ng này là vùng núi ��a hình b� phân c�t
ph�c t�p và mi�n ��i v�i ��ng b�ng h�p ven bi�n Thanh - Ngh�.
Võng ch�ng S�m N�a là nơi x�y ra d� d�i ho�t ��ng macma và phá
hu� ��t gãy. Ngoài h� th�ng ��t gãy phân ��i mang tính kh�ng ch�
s� t�n t�i c�a võng ch�ng, các ��t gãy phát sinh trong n�i ��i di�n
ra trong th�i k� Triat c�ng góp ph�n vào vi�c phân c�t c�u trúc
130
Nguy�n L�p Dân, Nguy�n Th� Th�o H�ơng, V� Th� Thu Lan
móng, ��ng th�i c�ng là ti�n �� cho vi�c t�o nên các h� th�ng dòng
ch�y c�a võng ch�ng này.
��i ph�c n�p l�i Phu Ho�t: kéo dài t� phía th��ng Lào sang
Vi�t Nam, c�u t�o thành nh�ng kh�i núi có �� cao trung bình và
��nh h��ng không rõ r�t. B� 2 ��t gãy sâu ch�y hai bên theo ph�ơng
tây b�c - �ông nam kh�ng ch�, ��i Phu Ho�t nh� là m�t ��a l�y có
d�ng nêm ch�n gi�a võng ch�ng S�m N�a và ��i ph�c n�p lõm
sông Lam.
��i ph�c n�p lõm sông C�: kéo dài trên 600km và ���c gi�i
h�n b�i các ��t gãy phân ��i. ��c tr�ng c�a ��i là mi�n núi, phía
tây b�c có nhi�u ��nh cao: Phu Si Lung (3.076m), Phuxalaileng
(2.711m), Phudonc�n (1.365m)… h� th�p d�n xu�ng l�u v�c sông
Lam. ��a hình � �ây b� chia c�t thành các thung l�ng sâu và các d�i
núi song song ph�ơng tây b�c - �ông nam th�p d�n v� phía bi�n.
��i u�n n�p Tr��ng Sơn: ��i có ph�ơng tây b�c - �ông nam ,
kéo dài t� �èo Ngang ��n �èo H�i Vân n�m song song v�i ���ng
b� bi�n hi�n t�i. C�u t�o nên ��i u�n n�p Tr��ng Sơn bao g�m t�ng
c�u trúc d��i tu�i Ocdovic th��ng - Silua h� (03 - S1) có b� dày trên
3.500m g�m ch� y�u là �á phi�n sét xen k� �á phi�n silic, cát k�t,
grauvac, cu�i k�t xen t�ng và nh�ng t�p andezit pocfirit và tuf c�a
chúng phân b� ch� y�u � vùng phía tây Qu�ng Bình, Qu�ng Tr� t�o
thành ph�c n�p l�i nh� kéo dài theo ph�ơng tây b�c v�i tr�c u�n
l��n thay ��i b�t chéo qua sông B�n H�i c�ng nh� l�u v�c sông
Long ��i, ��i Giang. T�ng c�u trúc trên là tr�m tích Silua th��ng Devon h� (S2 - D1) dày kho�ng 3.500m ��c tr�ng ch� y�u b�i thành
h� cát - sét k�t có c�u t�o phân nh�p dày xen k� không ��u và ph�n
trên chúng còn g�p nh�ng l�p �á vôi �ng v�i giai �o�n ngh�ch ��o
�� t�o thành ��a v�ng c�a ��a máng Tr��ng Sơn. � ph�n �ông nam
c�a ��i u�n n�p Tr��ng Sơn, tr�m tích Devon là cát k�t màu ��
s�m l�n �á phi�n sét, �á vôi n�m tr�c ti�p lên móng k�t tinh � vùng
Hu�. So v�i tr�m tích Ocdovic - Silua, tr�m tích Devon l� ra trên
nh�ng vùng di�n tích r�ng hơn nhi�u, ch� y�u d�c theo cánh �ông
b�c c�a ��i, ��c bi�t phía tây Hà T�nh (d�c biên gi�i Vi�t - Lào)
tr�m tích Devon t�o thành n�p l�i l�n d�ng con thoi có tr�c theo h�
núi Rào C� (2.235m), chi�u ngang kho�ng 40km và nhân c�a nó b�
m�t th� granit xuyên d�c lên. Ph�n �ông b�c c�a ��i ���c gi�i h�n
b�i h� ��t gãy Rào N�y qua H�ơng Khê, H�ơng Sơn và hàng lo�t
Ch 5ng II. Các y�u t� gây l� l�t các l�u v�c sông d�i duyên h�i mi�n Trung
131
các h� ��t gãy c�p 2 d�ng lông chim �âm chìa ra � vùng Quy ��t,
Minh Hóa.
N�m ch�ng lên các thành t�o Paleozoi là thành h� màu �� Jura
có l�n phun trào axit. Chúng n�m tho�i d�ng các tr�ng gi�a núi �
khu v�c �èo M� Gi�, vùng núi Co Ta Rum (1.624m) � tây Qu�ng
Bình. � nh�ng vùng này các ��t gãy tr� theo ph�ơng �ông b�c - tây
nam d�c th��ng ngu�n sông Rào Tr�c, Rào Cái còn gây phá h�y
các tr�m tích l�c ��a Jura và Kreta. Các tr�m tích Neogen g�p ��ng
H�i, các l�p ph� bazan olivin, dolerit l� ra � V�nh Linh.
��i khâu Tam K� - Ph��c Sơn: �ây là ��i c�u trúc n�m gi�a
u�n n�p Tr��ng Sơn � phía b�c và ��a kh�i Kon Tum � phía nam.
Gi�i h�n phía b�c c�a ��i là ��t gãy sông Cu �ê và phía nam là ��t
gãy sông Trà B�ng. ��i có ph�ơng kéo dài theo h��ng tây b�c �ông nam (ph�n bên Lào) sang ��n ��a ph�n Vi�t Nam thì chuy�n
sang h��ng á v� tuy�n. ��i khâu Tam K� - Ph��c Sơn có v� l�c ��a
���c hình thành vào ��u k� Devon. Vào th�i k� Mezozoi ��i b� s�t
lún l�p ��y b�i tr�m tích l�c nguyên t�o nên tr�ng Nông Sơn. Sang
th�i k� Kainozoi, rìa �ông c�a ��i b� s�t lún và ���c ��n bù b�i các
tr�m tích b� r�i có tu�i Neogen - �� t�.
Các thành t�o ��a ch�t c�u t�o nên ��i khá �a d�ng bao g�m các
thành t�o có tu�i t� Proterozoi cho ��n �� t�. Các �á có tu�i
Proterozoi và Paleozoi ��u r�t b�n v�ng, các �á xâm nh�p thu�c ph�c
h� Qu� Sơn, ��i L�c, Chu Lai, Bà Nà và các tr�m tích l�c nguyên h�
t�ng Nông Sơn, Th� Lâm. Các thành t�o Kainozoi ch� y�u là tr�m
tích b� r�i l�p ��y tr�ng sông Thu B�n v�i t�ng chi�u dày trên 100m.
V� phía nam m�i Ba Làng An là l�p ph� bazan tu�i �� t�.
��a kh�i Kon Tum: ti�p giáp v�i ��i u�n n�p Tr��ng Sơn �
phía b�c qua ��i khâu Tam K� - Ph��c Sơn. ��a kh�i Kon Tum
không ��ng nh�t v� ki�n trúc th� hi�n � 2 ph�n b�c và nam c�a ��a
kh�i khá rõ r�t. Phía b�c ch� y�u là các thành t�o siêu bi�n ch�t ti�n
Cambri b� bi�n c�i trong Paleozoi, còn ph�n phía nam là tr�m tích
núi l�a sinh, phun trào Mezozoi ch�ng lên các kh�i sót �á c� �
trung l�u sông Ba, Madrac.
Nét c�u trúc �áng l�u ý ��i v�i m�ng l��i th�y v�n phân b�
trong ��a kh�i Kon Tum là các v�n ��ng nâng h� mang tính kh�i
t�ng d�c theo các ��t gãy ki�n t�o và khe n�t theo hai h��ng ch�
132
Nguy�n L�p Dân, Nguy�n Th� Th�o H�ơng, V� Th� Thu Lan
y�u là �ông b�c - tây nam và tây b�c - �ông nam, �i�n hình là các
��t gãy sông Ba, Hà Giao, Trà B�ng, sông Re. Các ��t gãy này qui
��nh v� trí h��ng dòng ch�y c�a các sông � �ây. T�i các nơi ��t gãy
giao nhau t�o thành các ��i n�t v� ki�n t�o làm ti�n �� cho thung
l�ng sông m� r�ng, ho�c hình thành các h� s�t ��a ph�ơng làm cho
m�ng l��i sông su�i có �i�u ki�n phát tri�n theo chi�u ngang, hình
thành nên các ��ng b�ng có di�n tích �áng k� và là nơi t�p trung
n��c m�i khi có m�a l�n t� th��ng ngu�n các sông ��a xu�ng.
��i ki�n trúc ch�ng �à L�t: n�m v� phía nam ��a kh�i Kon Tum
có ph�ơng chung �ông b�c - tây nam, bao g�m h�u h�t Nam Trung b�
và �ông Nam b�. ��i có c�u trúc c�a m�t võng ch�ng g�i trên v� l�c
��a �ã c� k�t và m�t bên là mi�n s�t r�t m�nh rìa bi�n �ông trong ��i
Mezozoi.
Trong giai �o�n tân ki�n t�o ��i ki�n trúc ch�ng �à L�t b� nâng
m�nh m�, t�n t�i nhi�u b� m�t san b�ng � các m�c �� cao 400 600m, 800 - 1.000m, ��c bi�t là các thành t�o cát �� ���c nâng cao
t�i 150 - 200m, ngoài ra trong giai �o�n này c�ng xu�t hi�n 2 ��t
phun trào có tu�i N2 - QI và QII-IV phân b� r�ng rãi � Xuân L�c, B�n
Kh�. Các h� th�ng ��t gãy theo các ph�ơng tây b�c - �ông nam ,
�ông b�c - tây nam, kinh tuy�n - á kinh tuy�n, v� tuy�n - á v� tuy�n
phát tri�n m�nh t�o các thung l�ng và qui ��nh h��ng dòng ch�y c�a
các sông: Cái (Nha Trang), Cái (Phan Rang), sông Lòng Sông, sông
L�y, sông Cái (Phan Thi�t), sông Dinh.
Trên cơ s� các ��c �i�m ��a ch�t �ã trình bày, cho th�y các tác
��ng ��a ��ng l�c trong phát sinh l� l�t d�i duyên h�i mi�n Trung
là:
*1. Tác '(ng trong hình thành và biFn 'Ri cSu trúc mIt '/m:
� mi�n Trung có th� th�y rõ dòng ch�y sông chính � các l�u
v�c sông Mã, sông Lam, sông Rào N�y, sông H��ng Hóa, sông
Bung, sông Trà Khúc, sông Ba... ��u n�m vào di�n các ��i ��t
gãy cùng tên. Hình thái c�a các l�u v�c (to� tia, lông chim, cành
cây v.v...) ph� thu�c vào c�u trúc ��a ch�t - ��a hình khu v�c,
còn �� d�c, chi�u dài và di�n tích l�u v�c ph� thu�c vào tính
t�ơng ph�n trong c�u trúc ��a hình hi�n ��i, có ngh�a, ��u ���c
ti�n ��nh b�i các quá trình n�i ��ng l�c hi�n ��i. �a s� các sông
� d�i duyên h�i mi�n Trung ��u ng�n, di�n tích l�u v�c không
Ch 5ng II. Các y�u t� gây l� l�t các l�u v�c sông d�i duyên h�i mi�n Trung
133
l�n, �� d�c s��n và gradient dòng ch�y cao.
L�p v� phong hóa - th� nh��ng, các t�ng ch�a n��c d��i ��t
t�ng nông, t�ng sâu ���c hình thành do quá trình ��a ch�t b�
m�t, s� tác ��ng t�ơng h� c�a các quá trình n�i ��ng l�c và
ngo�i ��ng l�c. Các ��c �i�m v� qui mô, v�t ch�t, hình thái và
phân b� trong không gian c�a chúng ��u có m�i quan h� ngu�n
g�c v�i các quá trình ��a ��ng l�c và ��ng l�c c�a th�y quy�n,
sinh quy�n và khí quy�n. S� phân hóa l�p v� phong hóa - th�
nh��ng theo các �ai cao và c�u trúc ��a ch�t t�ng m�t là m�t
minh ch�ng c� th� � mi�n Trung.
*2. Tác '(ng trong diUn biFn môi tr Wng 'Xa chSt gây lJ lKt Y
mi,n Trung
Các hi�m h�a c�a môi tr��ng ��a ch�t trong h� th�ng các quá
trình ��a ��ng l�c hi�n ��i có tác ��ng gây l� l�t � mi�n Trung, th�
hi�n � m�t s� �i�m cơ b�n:
Các �i�u ki�n t� nhiên c�a môi tr��ng ��a ch�t d�i duyên h�i
mi�n Trung do các quá trình ��a ��ng l�c th�ch quy�n t�o ra
nghiêng v� phía thu�n l�i trong phát sinh l� l�t. Di�n thu n��c
(ch� y�u là mi�n ��i núi) c�a các l�u v�c d�i duyên h�i mi�n
Trung chi�m kho�ng 80% di�n tích t� nhiên toàn mi�n, l�n g�p
6 l�n di�n tích ít d�c và ��ng b�ng.
Các quá trình ��a ch�t b� m�t �ã t�o nên các ch��ng ng�i v�t t�
nhiên nh� các d�i c�n cát ven bi�n (chi�m ��n kho�ng 5% di�n
tích t� nhiên d�i duyên h�i mi�n Trung) gây b�i l�ng, xói l� b�
sông và bi�n làm l�p c�a sông, phá ho�i �ê �i�u, tác ��ng
nghiêm tr�ng ��n kh� n�ng tiêu thoát l� c�a các l�u v�c ra bi�n,
làm tr�m tr�ng thêm tác h�i c�a l� l�t. C�ng chính các quá trình
��a ch�t b� m�t này l�i t�o ra các môi tr��ng thu�n l�i � vùng
núi cho vi�c n�y sinh l� quét (hi�n t��ng tr��t l� s��n núi và b�
sông su�i, làm t�c ngh�n dòng ch�y, phá h�y các c�nh quan b�
m�t có ch�c n�ng �i�u ti�t l�...) làm suy thoái ch�t l��ng c�a
m�t ��m (xói mòn ��t, phá h�y l�p ph� th�c v�t...) d�n ��n
gi�m di�n tích và kh�i l��ng ��t th�m n��c, bi�n ��i cơ c�u
�i�u ti�t l� c�a th�m th�c v�t � các l�u v�c.
Ho�t ��ng tân ki�n t�o và hi�n ��i là ��ng l�c ch� ��o trong
Nguy�n L�p Dân, Nguy�n Th� Th�o H�ơng, V� Th� Thu Lan
134
vi�c duy trì h� th�ng cân b�ng ��ng c�a m�t ��m và môi tr��ng
��a ch�t, �ang và s� ti�p t�c phân hóa hình thái c�a các l�u v�c
sông mi�n Trung d�n ��n vi�c bi�n ��i ch� �� th�y v�n, ��c bi�t
là ch� �� dòng ch�y; làm sâu s�c thêm s� khác bi�t c�a môi
tr��ng ��a ch�t sinh l� c�a t�ng l�u v�c. �i�u này h�t s�c quan
tr�ng trong vi�c xác ��nh các qui lu�t l� l�t � khu v�c, d� báo l�
l�t cho t�ng l�u v�c.
M�t ��c tr�ng quan tr�ng c�a môi tr��ng ��a ch�t d�i duyên h�i
mi�n Trung là các ki�u ��a hình thái c�a b� bi�n. Các quá trình
th�y th�ch ��ng l�c �ã làm ph�c t�p thêm bình �� ki�n trúc ��a
hình hi�n ��i c�a ��i ven bi�n, ��c bi�t là các vùng c�a sông và
��m phá ven bi�n, gây c�n tr� cho vi�c thoát l� ra bi�n c�ng nh�
l�n tràn c�a bi�n vào l�c ��a.
H� th�ng cân b�ng ��ng t� nhiên c�a môi tr��ng ��a ch�t d�i duyên
h�i mi�n Trung �ang b� tác ��ng ngày càng m�nh m� b�i các ho�t
��ng khai thác l�u v�c và phát tri�n kinh t� xã h�i c�a con ng��i.
2. 1. 2. JHa hình, Ha m o
N�m tr�i dài t� Thanh Hóa ��n Bình Thu�n, phân b� trên nhi�u c�u
trúc ��a ch�t khác nhau, ��a hình khu v�c nghiên c�u �a d�ng g�m
núi, cao nguyên, ��i và ��ng b�ng ven bi�n. Theo tính phân b�c ��a
hình, vùng nghiên c�u ���c chia thành 9 b�c ��a hình chính: 0 - 100m,
100 - 300m, 300 - 600m, 600 - 900m, 900 - 1.200m, 1.200 - 1.600m, 1.600
- 2.000m, 2.000 - 2.500m và trên 2.500m.
�i�m ��c bi�t c�a dãy núi Tr��ng Sơn B�c là s� h� th�p �� cao
nhanh chóng t� 1.600 - 2.000m ��n 300 - 600m và th�p hơn, trong
�ó các b�c ��a hình 600 - 900m và 900 - 1.200m phân b� r�ng rãi
hơn c� � vùng Nam Trung b�. Kh�i Ng�c Linh và Lâm Viên có các
b� m�t ��nh � �� cao trên 2.000m và cao hơn.
V� tr�c l��ng hình thái c�a vùng duyên h�i mi�n Trung, �� d�c
��a hình chia thành 7 c�p:
C�p �� d�c 0 - 30: chi�m di�n tích �áng k� bao g�m toàn b� ��ng
b�ng ven bi�n t� Thanh Hóa t�i Bình Thu�n và m�t lo�t các tr�ng
gi�a núi nh� tr�ng sông Ba…
C�p �� d�c 3 - 80 : B� m�t nghiêng tho�i phân b� ch� y�u
Ch 5ng II. Các y�u t� gây l� l�t các l�u v�c sông d�i duyên h�i mi�n Trung
135
trên b� m�t các d�i ��i th�p ch�y d�c theo ��ng b�ng duyên
h�i mi�n Trung.
C�p �� d�c 8 - 150: Bao g�m các b� m�t nghiêng tho�i phân b�
t�p trung � vùng ��i núi th�p Ninh Thu�n, Bình Thu�n, Qu�ng
Ngãi, Nh� Xuân (Thanh Hóa).
C�p �� d�c 15 - 250: chi�m h�u h�t các ��a hình núi th�p có �� cao
trung bình 500 - 1.000m. Di�n phân b� c�a c�p này th� hi�n rõ �
khu v�c sông Mã, tây Qu�ng Bình, Qu�ng Tr�, Th�a Thiên - Hu�.
C�p �� d�c 25 - 350: chi�m di�n tích ch� y�u � ��a hình núi trung
bình có �� cao 1.000 - 2.000m t�p trung t�i các t�nh Qu�ng Ngãi,
Khánh Hoà, Ninh Thu�n.
C�p �� d�c trên 350: phân b� h�n ch� � các khu v�c núi cao
s��n �ông b�c Tr��ng Sơn giáp biên gi�i Vi�t - Lào (khu v�c
M��ng Xén) và m�t lo�t các núi cao � Nam Trung b�. ��c �i�m
��a hình d�c, hi�m tr�.
Khu v�c núi �á vôi: t�p trung thành d�i �á vôi � b�c Thanh
Hóa, Minh Hóa (Qu�ng Bình). Các núi �á vôi này ��u có vách
và s��n d�c, ��a hình hi�m tr�.
��c �i�m phân b� m�t �� chia c�t ngang trên lãnh th� Vi�t Nam có
s� dao ��ng khá l�n gi�a các vùng, phù h�p v�i s� phân hóa không
gian c�a �i�u ki�n khí h�u, c�u trúc ��a ch�t và ��a hình. ��i v�i d�i
duyên h�i mi�n Trung n��c ta, các c�p phân c�t ngang c�ng th�
hi�n khá rõ nét.
C�p m�t �� phân c�t ngang t� 1,5 - 2km/km2 ���c phân b� t�i
các tâm m�a l�n �èo Ngang, B�c �èo H�i Vân…
C�p m�t �� phân c�t ngang t� 1,0 - 1,5km/km2 phân b� � vùng
có l��ng m�a t�ơng ��i l�n t� 1.800 - 2.000mm � Tây Qu�ng
Nam, Qu�ng Ngãi.
C�p m�t �� phân c�t ngang t� 0,6 - 1,0km/km2 phân b� r�ng rãi
trong nh�ng vùng có l��ng m�a trung bình 1.200 - 1.600mm
thu�c ��a hình ��i núi th�p và ��ng b�ng duyên h�i mi�n Trung.
C�p m�t �� chia c�t ngang 0,1 - 0,6km/km2 xu�t hi�n � nh�ng
khu v�c có l��ng b�c hơi l�n (Ninh Thu�n - Bình Thu�n) hay
nh�ng vùng có c�u t�o n�n nham th�ch �á vôi (Minh Hóa Qu�ng Bình).
136
Nguy�n L�p Dân, Nguy�n Th� Th�o H�ơng, V� Th� Thu Lan
M�t �� phân c�t sâu ��a hình liên quan ch�t ch� v�i các ki�u ��a
hình và th� hi�n tính qui lu�t rõ r�t.
C�p m�t �� chia c�t sâu 0 - 15m/km2 ���c phân b� h�n ch�, t�p
trung � các ��ng b�ng th�p Thanh Hóa, Th�a Thiên - Hu�,
Qu�ng Nam, Tuy Hòa.
C�p m�t �� chia c�t sâu 15 - 50m/km2 phân b� h�n ch� hơn �
các ��ng b�ng cao, ��ng b�ng th�m, ��ng b�ng ��i các t�nh
Ngh� An, Qu�ng Bình, Qu�ng Ngãi, Nha Trang, Phan Rang.
C�p m�t �� chia c�t sâu 50 - 100m/km2 ���c phân b� r�ng rãi
m�t s� khu v�c c�a cao nguyên Pleiku, ��c L�c, Lâm ��ng.
C�p m�t �� chia c�t sâu 100 - 200m/km2 t�p trung t�i d�i ��i cao
n�m ti�p giáp v�i d�i ��ng b�ng duyên h�i mi�n Trung.
C�p m�t �� chia c�t sâu 200 - 400m/km2 liên quan ��n các ki�u
��a hình núi th�p kéo dài su�t t� Hà T�nh ��n Bình Thu�n.
C�p m�t �� chia c�t sâu trên 400m/km2 chi�m di�n tích nh� �
khu v�c núi cao M��ng Xén, Tây Ngh� An, Qu�ng Bình.
Trên cơ s� các ch� tiêu trên phân thành các nhóm ki�u ��a hình
núi, nhóm ki�u ��a hình cao nguyên, nhóm ki�u ��a hình thung
l�ng, nhóm ki�u ��a hình ��i và ��ng b�ng ��i và nhóm ki�u
��a hình ��ng b�ng. Trong m�i nhóm ki�u �ó ti�n hành phân
các ki�u ��a hình theo ngu�n g�c và hình thái (b�ng 28). ��a
hình d�i duyên h�i mi�n Trung ���c phân chia thành 5 nhóm
v�i 22 ki�u th� hi�n nh�ng nét ��c tr�ng nh�t v� m�t ��a m�o
c�a vùng nghiên c�u. Các ki�u ��a hình theo th� t� trên b�n ��
��a m�o ���c mô t� chi ti�t nh� sau:
Nhóm các ki[u 'Xa hình núi
1. Dãy núi bóc mòn th ch hLc c&u t o d ng Ha lMy trên các á
xâm nhOp
��c �i�m n�i b�t c�a ki�u ��a hình là nh�ng d�ng ��a hình núi
cao v�i các s��n r�t d�c, �� d�c ph� bi�n 30 - 350 �ôi ch� l�n hơn
450 v�i �� chia c�t sâu khá l�n. Ki�u ��a hình này t�o nên các dãy
núi thu�c lo�i cao nh�t khu v�c nghiên c�u nh� dãy B�ch Mã
(1.708m), dãy núi Ch� M� - Hòn Ngang � phía B�c Ninh Hoà
(2.015,8 - 1.364m), Cacan - Aron (1.314m), �á Vách (1.089m).
Ch 5ng II. Các y�u t� gây l� l�t các l�u v�c sông d�i duyên h�i mi�n Trung
137
B ng 28. Các kiGu Ha hình d i duyên h i mi!n Trung
Nhóm
kiGu
Ha hình
KiGu Ha hình
Nhóm các
ki�u ��a
hình núi
1. Dãy núi bóc mòn th�ch h�c c�u trúc d�ng ��a l�y trên các �á
xâm nh�p.
2. Kh�i núi vòm bóc mòn, �� l� trên các �á xâm nh�p.
3. Dãy núi kh�i t�ng vòm bóc mòn, �� l� trên các �á xâm
nh�p.
4. Dãy và kh�i núi bóc mòn c�u trúc trên các �á tr�m tích
phun trào.
5. Dãy núi bóc mòn ki�n t�o c�u trúc d�ng ��a l�y, u�n n�p
kh�i t�ng trên các �á bi�n ch�t.
6. Dãy núi xâm th�c - bóc mòn c�u trúc u�n n�p kh�i t�ng
trên các �á tr�m tích l�c nguyên.
7. Dãy núi và kh�i núi bóc mòn, hoà tan r�a l�a trên �á
cacbonat.
8. Kh�i núi sót bóc mòn trên các c�u trúc khác nhau.
9. Vách và s��n ki�n t�o - xâm th�c trên các �á tr�m tích
phun trào.
Nhóm các
ki�u ��a
hình cao
nguyên
Nhóm các
ki�u ��a
hình thung
l�ng
10. Cao nguyên bóc mòn - r�a trôi trên các �á bazan.
11. Cao nguyên xâm th�c - bóc mòn trên các tr�m tích, bi�n
ch�t.
12. Thung l�ng và tr�ng ki�n t�o xâm th�c - tích t� c�u t�o
b�i các tr�m tích h�n h�p.
13. Thung l�ng và tr�ng xâm th�c - tích t� c�u t�o b�i các
tr�m tích h�n h�p.
14. Thung l�ng và tr�ng hoà tan r�a l�a - tích t� trên �á
cacbonat.
Nhóm các
ki�u ��a
hình ��i và
��ng b�ng
��i
15. ��i và ��ng b�ng ��i bóc mòn - xâm th�c trên các �á
tr�m tích, phun trào và bi�n ch�t.
16. ��i bóc mòn th�ch h�c trên các �á xâm nh�p.
17. ��i bóc mòn r�a trôi trên các �á bazan.
18. ��ng b�ng ��i tích t� - xâm th�c trên các c�n cát ven
bi�n.
Nhóm các
ki�u ��a
hình ��ng
b�ng
19. ��ng b�ng bóc mòn - xâm th�c tr��c núi trên các �á g�c
khác nhau.
20. ��ng b�ng cao tích t� - xâm th�c trên các thành t�o
ngu�n g�c sông, bi�n, sông bi�n h�n h�p.
21. ��ng b�ng th�p tích t� ngu�n g�c sông - bi�n, ��m l�y,
v�ng v�nh.
22. ��ng b�ng tích t� bi�n - gió.
138
Nguy�n L�p Dân, Nguy�n Th� Th�o H�ơng, V� Th� Thu Lan
2. Kh3i núi vòm bóc mòn, ; lP trên các á xâm nhOp
Tùy thu�c v� trí phân b� mà các kh�i núi vòm này có �� cao tuy�t
��i khác nhau nh� � th��ng ngu�n sông Mã có các ��nh PhuMo
(2.194m), Phà Màu (1.160m); Hòn Bà tây b�c Nha Trang (1.361m),
Hòn Nóc tây b�c Qui Nhơn (913m) hay các kh�i núi vòm �ông b�c
Phan Rang nh� HaoChuLi (1.451m), núi Chúa (1.040m)… ��c
tr�ng chung c�a ki�u ��a hình này là có d�ng vòm d�c 20 - 250 �ôi
ch� tho�i hơn, nh� � khu v�c hai bên b� sông Ba còn 15 - 200. Quá
trình phong hóa m�nh m� �ã t�o nên l�p v� phong hóa khá dày (m�t
vài mét) trên các �á xâm nh�p có tu�i khá tr�, c�ng v�i quá trình
bóc mòn xâm th�c m�nh chân s��n, t�o �i�u ki�n cho quá trình ��
l� phát tri�n trên s��n c�a ki�u ��a hình này.
3. Dãy núi kh3i t ng vòm bóc mòn, ; lP trên các á xâm nhOp
V� m�t ��a m�o, ki�u ��a hình này bao g�m m�t s� d�ng ��a hình núi
th�p v�i m�t s� ��nh cao trên 1.000m d�ng vòm tho�i b� chia c�t
thành các dãy riêng bi�t b�i m�t s� thung l�ng sông nh� các nhánh
thu�c th��ng ngu�n sông Thu B�n, Trà Khúc, Hà Thanh. Ki�u ��a
hình này có m�c �� chia c�t sâu trung bình và �� d�c th��ng 20-250,
4. Dãy và kh3i núi bóc mòn c&u trúc trên các á trQm tích
phun trào
Ki�u ��a hình này phân b� ch� y�u � ranh gi�i l�u v�c sông Mã,
sông Chu, sông Ba và sông Hà Thanh, m�t ph�n nh� � th��ng
ngu�n sông Lòng Sông, bao g�m các núi khá th�p (d��i 1.000m) có
d�ng vòm tho�i, các y�u t� bóc mòn, xâm th�c � �ây th��ng trùng
kh�p v�i các y�u t� ��a ch�t nh� các v�a, các l�p �á và ranh gi�i
gi�a các tr�m tích phun trào v�i các �á khác.
5. Dãy núi bóc mòn ki=n t o, c&u trúc d ng Ha lMy, u3n n=p kh3i
t ng trên các á bi=n ch&t
Chi�m di�n tích l�n � th��ng ngu�n các l�u v�c sông Mã, sông
Lam, sông Thu B�n, sông Trà Khúc, sông Kôn…, bao g�m các d�ng
��a hình núi th�p và trung bình v�i các s��n u�n l��n m�m m�i, các
��nh ph�n l�n th�p có �� cao trung bình 1.000 - 1.500m, nhi�u ��nh
th�p hơn 700m � phía h� l�u các sông và cao d�n ��n trên 2.000m �
trung tâm các kh�i nâng tân ki�n t�o (Ng�c L�nh 2.598m).