Tài liệu về châm cứu.pdf

Bộ y tế

Châm cứu học
(tập 1)
Sách đào tạo Bác sĩ y học cổ truyền
M số: Đ.08.Z.21
Chủ biên:
PGS. TS. Phan quan chí hiếu

Nhà xuất bản y học
Hà nội - 2007
1


Chỉ đạo biên soạn:
Vụ Khoa học & Đào tạo, Bộ Y tế
biên soạn:
PGS. TS. Phan Quan Chí Hiếu

Tham gia tổ chức bản thảo:
ThS. Phí Văn Thâm

â Bản quyền thuộc Bộ Y tế (Vụ Khoa học và Đào tạo)

2


Lời giới thiệu
Thực hiện một số điều của Luật Giáo dục, Bộ Giáo dục & Đào tạo và Bộ Y
tế đà ban hành chơng trình khung đào tạo bác sĩ y học cổ truyền. Bộ Y tế tổ

chức biên soạn tài liệu dạy - học các môn cơ sở, chuyên môn và cơ bản chuyên
ngành theo chơng trình trên nhằm từng bớc xây dựng bộ sách chuẩn trong
công tác đào tạo nhân lực y tế.
Sách Châm cứu học tập 1 đợc biên soạn dựa trên chơng trình giáo dục
của Trờng Đại học Y Dợc thành phố Hồ Chí Minh trên cơ sở chơng trình
khung đà đợc phê duyệt. Sách đợc PGS. TS. Phan Quan Chí Hiếu, một nhà
giáo giàu kinh nghiệm và tâm huyết với công tác đào tạo biên soạn theo phơng
châm: kiến thức cơ bản, hệ thống, nội dung chÝnh x¸c, khoa häc; cËp nhËt c¸c
tiÕn bé khoa học, kỹ thuật hiện đại vào thực tiễn Việt Nam.
Sách Châm cứu học tập 1 đà đợc Hội đồng chuyên môn thẩm định sách
và tài liệu dạy - học chuyên ngành bác sĩ y học cổ truyền của Bộ Y tế thẩm định
vào năm 2006. Bộ Y tế ban hành làm tài liệu dạy - học đạt chuẩn chuyên môn
của ngành Y tế trong giai đoạn 2006 - 2010. Trong quá trình sử dụng, sách phải
đợc chỉnh lý, bổ sung và cập nhật.
Bộ Y tế xin chân thành cảm ơn PGS. TS. Phan Quan Chí Hiếu đà dành
nhiều công sức hoàn thành cuốn sách này; cảm ơn GS. Hoàng Bảo Châu và GS.
Nguyễn Tài Thu đà đọc, phản biện để cuốn sách đợc hoàn chỉnh kịp thời phục
vụ cho công tác đào tạo nhân lực y tế.
Lần đầu xuất bản, chúng tôi mong nhận đợc ý kiến đóng góp của đồng
nghiệp, các bạn sinh viên và các độc giả để lần xuất bản sau đợc hoàn thiện hơn.

Vụ khoa học và đào tạo
Bộ Y tế

3


4

Lời nói đầu
Sách Châm cứu học (tập I) là tài liệu học tập dành cho sinh viên chuyên khoa y học cổ
truyền (YHCT). Tài liệu học tập này không chỉ phục vụ cho các bác sĩ chuyên khoa châm
cứu, chuyên khoa Đông y mà còn là tài liệu học tập quan trọng cho những học viên mong
muốn tìm hiểu về Đông y (nói chung) và châm cứu (nói riêng).
Sách đợc trình bày theo 3 chơng:
Chơng 1: Học thuyết kinh lạc
Chơng 2: Phơng pháp hào châm
Chơng 3: Phơng pháp châm cứu khác
Chơng I: đề cập đến toàn bộ häc thut Kinh l¹c cđa YHCT. Häc thut Kinh l¹c là
một trong những lý thuyết cơ bản của YHCT nói chung và của châm cứu học nói riêng.
Nội dung của chơng cung cấp cho các bạn học viên những kiến thức cơ bản, toàn diện
về hệ thống kinh lạc, bao gåm:
− 12 kinh chÝnh
− 12 kinh c©n
− 12 kinh biƯt
− Hệ thống biệt lạc
Kỳ kinh bát mạch
Nội dung của 12 kinh thđy, do tÝnh øng dơng thùc tÕ kh«ng nhiều, nên không đợc đề
cập trong tài liệu học tập này.
Toàn bộ học thuyết Kinh lạc đợc soạn và trình bày trong một chơng riêng nhằm
mục đích:
+ Giúp các bạn học viên dễ dàng đạt đợc mục tiêu học tập.
+ Hỗ trợ thêm đợc việc tham khảo tài liệu, phát huy tÝnh tÝch cùc häc tËp cña
ng−êi häc.
+ Cung cÊp thêm cho ngời học cái nhìn đầy đủ, toàn diện, đúng đắn về hệ kinh lạc;
giúp học viên tránh đợc nhận thức cha đúng về học thuyết Kinh lạc. Nói
chung, các bạn học viên thờng có suy nghĩ học thuyết kinh lạc chỉ dành cho châm
cứu học, cho những thầy thuốc điều trị bằng châm cứu và chỉ vận dụng học thuyết
này khi phải điều trị và chăm sóc bệnh nhân bằng châm cứu mà thôi.

Chúng tôi mong rằng, qua việc học tập và tham khảo chơng I, các bạn sinh viên, học
viên sẽ thấy cụ thể hơn hệ kinh lạc không chỉ giới hạn trong châm cứu mà còn đợc vận
dụng trong toàn bộ hoạt động YHCT từ chẩn đoán đến điều trị. Nh vậy, các bạn sinh viên,
học viên sẽ hiểu rõ hơn câu nói sau trong kinh văn cổ: Ngời mới học Y (YHCT) phải học hệ
kinh lạc.. và ngời đà có hiểu biết về Y cũng phải học đến. Sách Linh khu, Thiên 11, đoạn 1
có ghi ý này qua đoạn văn sau: ôi! Thập nhị kinh mạch là nơi mà con ngời dựa vào để
sống, nơi mà bệnh dựa vào để thành, nơi mà con ngời dựa vào để trị, nơi mà bệnh dựa vào
để khởi lên; cái học (về y) bắt đầu từ đây, sự khéo léo (của ngời thầy thuốc) phải đạt đến....
(Phù! Thập nhị kinh mạch giả, nhân chi sở dĩ sinh, bệnh chi sở dĩ thành, nhân chi sở dĩ trị,
bệnh chi së dÜ khëi, häc chi së thØ, c«ng chi sở chỉ dÃ, thô chi sở dị, thơng chi sở nan d·...).

5


Vì thế, khi đề cập đến từng hệ thống của hệ kinh lạc; chúng tôi không chỉ chú ý mô tả
lộ trình đờng kinh, mà còn chú ý phân tích, vận dụng chúng trong chẩn đoán, điều trị
(nhất là phần chẩn đoán).
Chơng II: tập trung vào hình thức điều trị phổ biến, thông dụng nhất của châm
cứu, đợc gọi là hào châm.
Bao gồm những bài giảng:
Vị trí và tác dụng của 128 huyệt thông dụng.
Kỹ thuật châm và cứu.
Thủ thuật bổ và tả.
Nguyên tắc chọn huyệt.
Những bài giảng nói trên sẽ giúp cho các bạn học viên:
Biết cách chọn đợc những huyệt thích hợp cho điều trị.
Biết sử dụng những kỹ thuật cơ bản để xác định đúng vị trí huyệt trên cơ thể.
Biết áp dụng đúng những kỹ thuật châm và cứu, bổ và tả thích hợp trong điều trị.
Hiểu biết đầy đủ chơng II sẽ giúp các bạn sinh viên, học viên dễ dàng đạt đợc mục
tiêu ở chơng III, vì ngoại trừ một số đặc điểm riêng, những phơng pháp châm cứu khác

đều dựa trên những kiến thức cơ bản đợc đề cập ở chơng II.
Chơng III: những phơng pháp châm cứu khác
Bao gồm những bài giảng:
Phơng pháp châm ở loa tai (nhĩ châm).
Phơng pháp gõ kim hoa mai (mai hoa châm).
Phơng pháp điều trị điện trên huyệt (điện châm).
Phơng pháp châm ở đầu (đầu châm).
Phơng pháp châm tê.
Trong những bài giảng, ngoài nội dung mang tính kỹ thuật, có tính ứng dụng, chúng
tôi đà cố gắng thêm vào những t liệu lịch sử của các phơng pháp châm cứu nhằm cung
cấp cho các bạn học viên thêm t liệu về môn học. Mong rằng những kiến thức tổng quát nói
trên sẽ làm tăng thêm sự hứng thú trong học tập của các bạn.
Tất cả các bài giảng đều có kèm theo phần câu hỏi trắc nghiệm (tự ôn tập) giúp các
bạn có thể tự học.
Những bài giảng lý thuyết này sẽ đợc minh họa trên thực tế tại các cơ sở thực tập
của Khoa YHCT, Đại học Y Dợc TP. Hồ Chí Minh (cơ sở 3 - Bệnh viện Đại học Y Dợc
thành phố Hồ Chí Minh, Viện Dợc học dân tộc thành phố Hồ Chí Minh, Bệnh viện Y học
dân tộc thành phố Hồ Chí Minh...).
Bộ môn Châm cứu, Khoa Y học cổ truyền, Đại học Y Dợc thành phố Hồ Chí Minh rất
mong đợc các bạn sinh viên, học viên tham khảo kü lêi tùa cđa tµi liƯu häc tËp nµy tr−íc
khi tham gia vào quá trình học tập môn học và rất mong đợc sự đóng góp ý kiến của các
bạn sinh viên và các đồng nghiệp.

PGS. TS. BS. Phan Quan ChÝ HiÕu

6


Mục lục
Lời giới thiệu

3

Lời nói đầu

5

Chơng I. Học thuyết kinh lạc
Mở đầu

15
16

I. Đại cơng

16

II. Vai trò của hệ kinh lạc

20

A. Sinh lý b×nh th−êng

20

B. BƯnh lý

20

III. Quan niƯm cđa y học hiện đại về hệ kinh lạc

21

Bài 1. Lộ trình và hội chứng bệnh của 12 kinh chính

23

I. Đại cơng

23

II. Chức năng sinh lý của đờng kinh

24

III. Đờng tuần hoàn của 12 kinh chính

24

IV. Khí huyết trong các đờng kinh

26

V. Mời hai kinh chính

26

A. Kinh (thủ thái âm) Phế

26

B. Kinh (thủ dơng minh) Đại trờng

28

C. Kinh (túc dơng minh) Vị

31

D. Kinh (túc thái âm) Tỳ

34

E. Kinh (thủ thiếu âm) Tâm

37

F. Kinh (thủ thái dơng) Tiểu trờng

38

G. Kinh (túc thái dơng) Bàng quang

39

H. Kinh (túc thiếu âm) Thận

43

I. Kinh (thủ quyết âm) Tâm bào

44

J. Kinh (thủ thiếu dơng) Tam tiêu

46

K. Kinh (túc thiếu dơng) Đởm

47

L. Kinh (túc quyết âm) Can

49

Bài 2. Phơng pháp vận dụng lộ trình đờng kinh

56

I. Đại cơng

56

II. Vận dụng lộ trình đờng kinh

57

A. Vận dụng hệ kinh lạc để chẩn đoán

57

B. Những ví dụ cụ thể

59

III. Phơng pháp khám đờng kinh

60

7


Bài 3. Kinh cân và cách vận dụng
I. Đại cơng

67
67

A. Các điểm đặc thù của kinh cân

67

B. Vai trò trong bệnh lý và điều trị

68

C. Sự cấu thành hệ thống đặc biệt 4 hợp

69

II. Hệ thống thứ 1 (3 kinh cân dơng ở chân)

70

A. Kinh cân Bàng quang

70

B. Kinh cân Đởm

71

C. Kinh cân Vị

73

D. Khảo sát huyệt hội của 3 kinh cân dơng ở chân

74

III. Hệ thống thứ 2 (3 kinh c©n ©m ë ch©n)

75

A. Kinh c©n Tú

75

B. Kinh c©n Thận

76

C. Kinh cân Can

76

D. Khảo sát huyệt hội của 3 kinh c©n ©m ë ch©n

77

III. HƯ thèng thø 3 (3 kinh cân dơng ở tay)

78

A. Kinh cân Tiểu trờng

78

B. Kinh cân Tam tiêu

79

C. Kinh cân Đại trờng

79

D. Khảo sát huyệt hội của 3 kinh cân dơng ở tay

80

V. Hệ thống thø 4 (3 kinh c©n ©m ë tay)

81

A. Kinh c©n Phế

81

B. Kinh cân Tâm bào

82

C. Kinh cân Tâm

83

D. Khảo sát huyệt hội của 3 kinh cân âm ở tay

83

Bài 4. Kinh biệt và cách vận dụng
I. Đại cơng

88
88

A. Hệ thống đặc biệt về lục hợp

88

B. Vai trò sinh lý

88

C. Vai trò trong bệnh lý và điều trị

89

II. Hệ thống hợp thø I (Bµng quang - ThËn)

90

A. Kinh biƯt Bµng quang
B. Kinh biÖt ThËn

8

90
91


III. Hệ thống hợp thứ II (Đởm - Can)

91

A. Kinh biệt Đởm

91

B. Kinh biệt Can

92

IV. Hệ thống hợp thứ III (VÞ - Tú)

92

A. Kinh biƯt VÞ

92

B. Kinh biƯt Tú

92

V. HƯ thống hợp thứ IV (Tiểu trờng - Tâm)

93

A. Kinh biệt Tiểu trờng

93

B. Kinh biệt Tâm

93

VI. Hệ thống hợp thứ V (Tam tiêu - Tâm bào)

94

A. Kinh biệt Tam tiêu

94

B. Kinh biệt Tâm bào

94

VII. Hệ thống thứ VI (Đại trờng - Phế)

95

A. Kinh biệt Đại trờng

95

B. Kinh biệt Phế

95

Bài 5. Biệt lạc và cách vận dụng
I. Đại cơng
A. Các lạc ngang
B. Các lạc dọc
II. Lộ trình các lạc và cách sử dụng

99
99
99

100
101

A. Lạc của thủ thái âm Phế kinh

101

B. Lạc của thủ thiếu âm Tâm kinh

102

C. Lạc của thủ quyết âm Tâm bào kinh

102

D. Lạc của thủ thái dơng Tiểu trờng kinh

103

E. Lạc của thủ dơng minh Đại trờng kinh

104

F. Lạc của thủ thiếu dơng Tam tiêu kinh

104

G. Lạc của túc thái dơng Bàng quang kinh

105

H. Lạc của túc thiếu dơng Đởm kinh

105

I. Lạc của túc dơng minh Vị kinh

106

J. Lạc của túc thái âm Tỳ kinh

107

K. Biệt lạc của túc thiếu âm Thận kinh

107

L. Lạc của túc quyết âm Can kinh

108

M. Biệt lạc của mạch Nhâm

109

9


N. Biệt lạc mạch Đốc

109

O. Đại lạc của tỳ (đại bao)

110

Bài 6. Tám mạch khác kinh
I. Đại cơng

113
113

A. ý nghĩa của những tên gọi

114

B. Đặc điểm chung của 8 mạch khác kinh

114

C. Phơng pháp sử dụng kỳ kinh bát mạch

115

II. Hệ thống mạch Xung, mạch âm duy

116

A. Mạch xung

116

B. Mạch ©m duy

118

III. HƯ thèng m¹ch Nh©m - m¹ch ©m kiĨu

120

A. Mạch Nhâm

121

B. Mạch âm kiểu

122

IV. Hệ thống mạch Đốc, mạch Dơng kiểu

124

A. Mạch Đốc

124

B. Mạch Dơng kiểu

126

V. Hệ thống mạch Đới, mạch Dơng duy

128

A. Mạch Đới

128

B. Mạch Dơng duy

129

Chơng II. Phơng pháp hào châm
Bài 7. Vị trí và tác dụng điều trị của những huyệt thông dụng

135
136

I. Định nghĩa huyệt

136

II. Tác dụng của huyệt vị châm cứu theo Đông y

137

A. T¸c dơng sinh lý

137

B. T¸c dơng trong bƯnh lý

137

C. T¸c dụng chẩn đoán

137

D. Tác dụng phòng và chữa bệnh

137

III. Phân loại huyệt

137

A. Huyệt nằm trên đờng kinh

138

B. Huyệt nằm ngoài đờng kinh

139

C. Huyệt ở chỗ đau (a thị huyệt)

140

IV. Vài nét về lịch sử phát hiện huyệt

140

A. Giai đoạn huyệt cha có vị trí cố định

10

140


B. Giai đoạn có tên huyệt

141

C. Giai đoạn phân loại có hệ thống

141

V. Cơ sở của việc đặt tên huyệt vị châm cứu

141

A. Dựa vào hình thể của sự vật

142

B. Dựa vào vị trí của huyệt trên cơ thể

142

C. Dựa vào tác dụng trị liệu của huyệt

142

VI. Vị trí và tác dụng của 128 huyệt

143

A. Kinh Phế

143

B. Kinh Đại trờng

145

C. Kinh Vị

147

D. Kinh Tỳ

150

E. Kinh Tâm

152

F. Kinh Tiểu trờng

153

G. Kinh Bàng quang

155

H. Kinh Thận

159

I. Kinh Tâm bào

161

J. Kinh Tam tiêu

162

K. Kinh Đởm

164

L. Kinh Can

167

M. Mạch Nhâm

169

Bài 8. Kỹ thuật châm và cứu

I. Kỹ thuật châm

175
175

A. Định nghĩa châm

175

B. Sơ lợc về các loại kim châm

175

C. Những nội dung cần chú ý khi châm cứu

176

D. Chỉ định và chống chỉ định của châm

184

E. Các tai biến khi châm và cách đề phòng

185

II. Kỹ thuật cứu

186

A. Định nghĩa cứu

186

B. Những việc làm để tăng hiệu quả của cứu

186

C. Phơng tiện

187

D. Cứu bằng ®iÕu ng¶i

187

E. Cøu b»ng måi ng¶i

188

11


F. Chỉ định và chống chỉ định của cứu

189

G. Tai biến xảy ra và cách đề phòng

189

Bài 9. Thủ thuật bổ tả trong châm

194

I. Chỉ định của phép bổ

194

II. Chỉ định của phép tả

194

III. Những loại thủ thuật bổ và tả kinh điển

194

IV. Những loại thủ thuật bổ và tả thờng dùng hiện nay

196

V. Những thủ thuật và chỉ định thờng dùng

197

Bài 10. Nguyên tắc chọn huyệt

203

I. Chọn huyệt theo nguyên tắc tại chỗ

203

II. Chọn huyệt theo lý luận đờng kinh

204

A. Chọn huyệt nguyên - lạc của 12 đờng kinh chÝnh

204

B. Chän hut du – mé

206

C. Chän hut ngị du

208

D. Chọn huyệt khích

211

III. Chọn huyệt đặc hiệu

212

Chơng III. Những phơng pháp châm cứu khác
Bài 11. Phơng pháp châm loa tai (nhĩ châm)
I. Sơ lợc về quá trình hình thành và phát triển nhĩ châm

221
222
222

A. Nhĩ châm và y học cổ truyền phơng Tây

222

B. Nhĩ châm và y học cổ truyền Đông phơng

224

C. Tình hình nhĩ châm hiện nay

225

II. Cơ sở lý ln cđa nhÜ ch©m

226

A. Theo y häc cỉ trun

226

B. Theo thần kinh sinh lý học

228

III. Những thay đổi bệnh lý ở loa tai khi cơ thể có bệnh
IV. Cách phát hiện những thay đổi bệnh lý trên loa tai

231

V. Phân bố vùng đại biểu trên loa tai

233

VI. Dùng loa tai vào điều trị

235

VII. Dùng loa tai vào chẩn đoán

236

VIII. Dùng loa tai vào phòng bệnh

236

IX. Kỹ thuật châm cứu trªn loa tai

12

231

237


X. Tai biến và cách xử trí

238

XI. Chỉ định và chống chỉ định của phơng pháp châm loa tai

238

Bài 12. Châm kim hoa mai (mai hoa châm)

242

I. Đại cơng

242

II. Lịch sử phát triển của châm kim hoa mai

242

III. Cách làm kim hoa mai đơn giản

243

IV. Cách cầm kim hoa mai

243

V. C¬ së lý ln cđa gâ kim hoa mai

243

VI. T− thế thầy thuốc và ngời bệnh

244

VII. Các vùng điều trị trên cơ thể

244

A. Vùng thờng quy

244

B. Vùng đầu mặt

245

C. Vùng cỉ

246

D. Vïng chi trªn

247

E. Vïng chi d−íi

249

F. Vïng ngùc

250

G. Vïng bụng

251

H. Vùng lng

251

VIII. áp dụng vào điều trị

252

A. Chỉ định và chống chỉ định

252

B. Thủ thuật gõ kim hoa mai

252

C. Trình tự gõ kim hoa mai

252

D. Phản ứng phụ và cách xử lý

253

E. Một số điểm cần chú ý

253

F. Một số công thức điều trị

253

G. Một số cách gõ khác

255

Bài 13. Điện châm
I. Đại cơng

260
260

A. Định nghĩa

260

B. Đặc điểm chung của điện châm

260

II. Cơ sở lý luận của phơng pháp điện châm theo YHHĐ
A. Những phơng pháp điều trị điện trªn hut

261

261

13


B. Dòng điện một chiều đều

261

C.