Nghiên cứu khả năng sinh trưởng, phát triển của một số tổ hợp ngô lai tại thành phố lai châu, tỉnh lai châu

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM

ĐÀO THỊ THIỆP

NGHIÊN CỨU KHẢ NĂNG SINH TRƯỞNG,
PHÁT TRIỂN CỦA MỘT SỐ TỔ HỢP NGÔ LAI
TẠI THÀNH PHỐ LAI CHÂU, TỈNH LAI CHÂU
Ngành: KHOA HỌC CÂY TRỒNG
Mã số ngành: 60.62.01.10

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC CÂY TRỒNG

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. LUÂN THỊ ĐẸP

THÁI NGUYÊN - 2015


i
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này là
trung thực và chưa từng được sử dụng để bảo vệ bất cứ một học vị nào.
Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận văn này
đã được cảm ơn và các thông tin trích dẫn trong luận văn đều đã được chỉ rõ
nguồn gốc.
Thái Nguyên, tháng 11 năm 2015
Tác giả luận văn

Đào Thị Thiệp

ii
LỜI CẢM ƠN
Sau quá trình học tập và nghiên cứu đề tài, tôi đã hoàn thành bản luận
văn Thạc sĩ. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn và sự kính trọng tới các thầy giáo, cô
giáo bộ phận quản lý Sau Đại học, Phòng Đào tạo; Khoa Nông học, Trường
Đại học Nông Lâm - Đại học Thái Nguyên đã tạo điều kiện cho tôi tiến hành
nghiên cứu và hoàn thành luận văn.
Đặc biệt tôi xin chân thành cảm ơn cô giáo PGS.TS. Luân Thị Đẹp đã
luôn quan tâm giúp đỡ nhiệt tình, trách nhiệm và công tâm trong suốt quá
trình tôi tiến hành nghiên cứu đề tài và hoàn thành luận văn.
Nhân dịp này, tôi xin trân trọng gửi tới các thầy giáo, cô giáo, bạn bè,
đồng nghiệp, gia đình sự biết ơn sâu sắc và xin gửi lời chúc tốt đẹp nhất.
Trong quá trình thực hiện đề tài không tránh khỏi sự sơ xuất mong các thầy,
cô, các đồng nghiệp tham gia góp ý kiến./.
Thái Nguyên, tháng 11 năm 2015
Tác giả luận văn

Đào Thị Thiệp


iii

MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN .............................................................................................. i
LỜI CẢM ƠN ................................................................................................... ii
MỤC LỤC ........................................................................................................ iii
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ............................................................... v
DANH MỤC CÁC BẢNG............................................................................... vi
DANH MỤC CÁC HÌNH .............................................................................. viii
MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1

1. Tính cấp thiết của đề tài ................................................................................ 1
2. Mục đích và yêu cầu của đề tài ..................................................................... 2
3. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài ...................................................... 3
Chương 1: TỔNG QUAN VÀ TÀI LIỆU ..................................................... 4
1.1. Cơ sở khoa học của đề tài .......................................................................... 4
1.2. Phân loại giống ngô lai............................................................................... 5
1.2.1. Giống lai không quy ước (Non - conventional hybrid) ...................... 5
1.2.2. Giống ngô lai quy ước (Conventional hybrid) .................................... 6
1.3. Tình hình sản xuất ngô trên thế giới và trong nước ................................... 7
1.3.1. Tình hình sản xuất ngô trên thế giới ................................................... 7
1.3.2. Tình hình sản xuất ngô tại Việt Nam ................................................ 11
1.3.3. Tình hình sản xuất ngô của tỉnh Lai Châu ........................................ 14
1.4. Tình hình nghiên cứu ngô trên thế giới và trong nước ............................ 17
1.4.1. Tình hình nghiên cứu ngô trên thế giới............................................. 17
1.4.2. Tình hình nghiên cứu ngô tại Việt Nam ........................................... 20
Chương 2: VẬT LIỆU, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN
CỨU ................................................................................................................ 28
2.1. Vật liệu nghiên cứu .................................................................................. 28


iv
2.2. Thời gian, địa điểm nghiên cứu ............................................................... 28
2.3. Nội dung nghiên cứu ................................................................................ 28
2.4. Phương pháp nghiên cứu.......................................................................... 29
2.4.1. Thí nghiệm ........................................................................................ 29
2.4.2. Xây dựng mô hình thử nghiệm tổ hợp ngô lai triển vọng ................ 33
2.5. Phương pháp xử lý số liệu........................................................................ 34
Chương 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ........................ 35
3.1. Kết quả nghiên cứu một số đặc điểm nông sinh học của các tổ hợp
ngô lai thí nghiệm năm 2014 tại thành phố Lai Châu, tỉnh lai Châu .............. 35

3.1.1. Các giai đoạn sinh trưởng của các tổ hợp ngô lai thí nghiệm........... 35
3.1.2. Kết quả nghiên cứu một số đặc điểm hình, thái sinh lý của
các tổ hợp ngô lai thí nghiệm năm 2014 tại thành phố Lai Châu, tỉnh
Lai Châu ......................................................................................................... 40
3.1.3. Trạng thái cây, trạng thái bắp, độ bao bắp ........................................ 44
3.1.4. Tình hình sâu bệnh hại và khả năng chống đổ của các tổ hợp
ngô lai thí nghiệm năm 2014 tại thành phố Lai Châu, tỉnh Lai Châu............. 47
3.1.5. Các yếu tố cấu thành năng suất và năng suất của các tổ hợp ngô
lai thí nghiệm năm 2014 tại Thành phố lai Châu, tỉnh Lai Châu .................... 51
3.2. Kết quả xây dựng mô hình thử nghiệm tổ hợp ngô lai triển vọng ........... 59
3.2.1. Năng suất của tổ hợp lai CN688-8 trong mô hình thử nghiệm......... 59
3.2.2. Đánh giá của người dân đối với TH ngô lai tham gia xây dựng
mô hình trình diễn trong vụ Xuân - Hè 2015 .................................................. 61
KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ ........................................................................... 63
1. Kết luận ....................................................................................................... 63
2. Đề nghị ........................................................................................................ 63
TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 64
PHỤ LỤC ....................................................................................................... 67


v

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
AMBIONET :

Mạng lưới công nghệ sinh học cây ngô Châu Á

BNNPTNN

:

Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn

CCC

:

Chiều cao cây

CCĐB

:

Chiều cao đóng bắp

CIMMYT

:

Trung tâm cải tạo giống ngô và lúa mì quốc tế

CSDTL

:

Chỉ số diện tích lá

CV

:

Hệ số biến động

ĐK

:

Đường kính

FAO

:

Tổ chức lương thực và nông nghiệp Liên Hợp Quốc

Ha

:

Héc ta

KNCC

:

Khả năng chống chịu

KNKH

:

Khả năng kết hợp

LSD

:

Sai khác nhỏ nhất có ý nghĩa

M

:

Trọng lượng

NSLT

:

Năng suất lý thuyết

NSTK

:

Năng suất thống kê

NSTT

:

Năng suất thực thu

P

:

Xác xuất

QCVN

:

Quy chuẩn Việt Nam

RCBD

:

Khối ngẫu nhiên hoàn chỉnh

SL

:

Sinh lý

STT

:

Số thứ tự

TAMNET

:

Mạng lưới khảo nghiệm ngô vùng Châu Á

TĐ

:

Thu Đông

TGST

:

Thời gian sinh trưởng

TGST

:

Thời gian sinh trưởng

XH

:

Xuân Hè


vi

DANH MỤC CÁC BẢNG
Bảng 1.1: Tình hình sản xuất ngô trên thế giới giai đoạn 2009 - 2013 ............ 7
Bảng 1.2: Tình hình sản xuất ngô ở một số châu lục trên thế giới năm
2013 ................................................................................................... 8
Bảng 1.3: Tình hình sản xuất ngô của một số nước tiêu biểu trên thế giới
năm 2013 ......................................................................................... 10
Bảng 1.4: Tình hình sản xuất ngô tại Việt Nam giai đoạn 2009 - 2013.......... 13
Bảng 1.5: Tình hình sản xuất ngô của các vùng và cả nước năm 2013 .......... 14
Bảng 1.6: Tình hình sản xuất ngô tại Lai Châu giai đoạn 2010 - 2014 .......... 15
Bảng 1.7: Tình hình sản xuất ngô tại Thành phố Lai Châu giai đoạn
2010-2014 ....................................................................................... 16
Bảng 2.1: Nguồn gốc và đặc điểm của các giống ngô lai ............................... 28
Bảng 3.1: Các giai đoạn sinh trưởng, phát dục của các tổ hợp ngô lai thí
nghiệm năm 2014 tại thành phố Lai Châu, tỉnh Lai Châu .............. 36
Bảng 3.2: Chiều cao cây, chiều cao đóng bắp của các tổ hợp ngô lai thí
nghiệm năm 2014 tại thành phố Lai Châu, tỉnh Lai Châu .............. 41
Bảng 3.3: Số lá và chỉ số diện tích lá của các tổ hợp ngô lai thí nghiệm
năm 2014 tại thành phố Lai Châu, tỉnh Lai Châu ........................... 43
Bảng 3.4: Trạng thái cây, trạng thái bắp, độ bao bắp của các tổ hợp ngô
lai thí nghiệm năm 2014 tại thành phố Lai Châu, tỉnh Lai Châu ... 45
Bảng 3.5: Mức độ nhiễm sâu hại của các tổ hợp ngô lai thí nghiệm năm
2014 tại thành phố Lai Châu, tỉnh Lai Châu ................................... 48
Bảng 3.6: Khả năng chống đổ của các tổ hợp ngô lai thí nghiệm Vụ Xuân
Hè và Thu Đông năm 2014 ............................................................ 51

Bảng 3.7: Các yếu tố cấu thành năng suất của các tổ hợp ngô lai thí
nghiệm vụ Xuân Hè 2014 ............................................................... 52


vii

Bảng 3.8: Các yếu tố cấu thành năng suất của các tổ hợp ngô lai thí
nghiệm vụ Thu Đông năm 2014 ..................................................... 53
Bảng 3.9: Năng suất của các tổ hợp ngô lai thí nghiệm năm 2014 tại
thành phố Lai Châu, tỉnh Lai châu .................................................. 57
Bảng 3.10: Kết quả thử nghiệm tổ hợp lai CN688-8 vụ xuân hè năm
2015 ................................................................................................. 60
Bảng 3.11: Nông dân tham gia lựa chọn giống ngô mới phục vụ sản xuất .... 61


viii

DANH MỤC CÁC HÌNH
Hình 3.1. Biểu đồ về năng suất của các tổ hợp ngô lai thí nghiệm vụ
Xuân Hè 2014 ................................................................................. 58
Hình 3.2. Biểu đồ về năng suất của các tổ hợp ngô lai thí nghiệm vụ Thu
Đông 2014 ....................................................................................... 59
Hình 3.3. Năng suất của TH ngô lai CN688-8 trồng thử nghiệm tại
nông hộ................................................................................... 60


ii
LỜI CẢM ƠN
Sau quá trình học tập và nghiên cứu đề tài, tôi đã hoàn thành bản luận
văn Thạc sĩ. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn và sự kính trọng tới các thầy giáo, cô

giáo bộ phận quản lý Sau Đại học, Phòng Đào tạo; Khoa Nông học, Trường
Đại học Nông Lâm - Đại học Thái Nguyên đã tạo điều kiện cho tôi tiến hành
nghiên cứu và hoàn thành luận văn.
Đặc biệt tôi xin chân thành cảm ơn cô giáo PGS.TS. Luân Thị Đẹp đã
luôn quan tâm giúp đỡ nhiệt tình, trách nhiệm và công tâm trong suốt quá
trình tôi tiến hành nghiên cứu đề tài và hoàn thành luận văn.
Nhân dịp này, tôi xin trân trọng gửi tới các thầy giáo, cô giáo, bạn bè,
đồng nghiệp, gia đình sự biết ơn sâu sắc và xin gửi lời chúc tốt đẹp nhất.
Trong quá trình thực hiện đề tài không tránh khỏi sự sơ xuất mong các thầy,
cô, các đồng nghiệp tham gia góp ý kiến./.
Thái Nguyên, tháng 11 năm 2015
Tác giả luận văn

Đào Thị Thiệp


2
Lai Châu là một tỉnh miền núi cao nằm ở phía Tây Bắc Việt Nam với
diện tích tự nhiên 9.068,8 km2 trong đó trên 91,8% diện tích đất nông lâm
nghiệp, có nhiều lợi thế phát triển sản xuất Ngô. Năm 2014 diện tích trồng
ngô của tỉnh Lai Châu là 21.416 ha, năng suất bình quân đạt 27,1 tạ/ha, thấp
hơn nhiều so với năng suất trung bình của cả nước (2012: 42,95tạ/ha) (Cục
thống kê tỉnh Lai Châu, 2014) [2]. Thời gian qua tỉnh luôn chú trọng tập trung
đầu tư, phát triển nông lâm nghiệp, tuy nhiên tình hình sản xuất ngô tại Lai
Châu hiện nay vẫn còn nhiều hạn chế cần phải khắc phục.
Thành phố Lai Châu là trung tâm kinh tế văn hóa của tỉnh, song sản
xuất nông nghiệp vẫn là đặc thù của một tỉnh miền núi. Trong sản xuất lương
thực ngô là cây trồng quan trọng thứ 2 sau lúa. Tuy nhiên khí hậu của Lai
châu tương đối khắc nghiệt, mùa khô kéo dài từ tháng 10 đến tháng 4 năm
sau, thời tiết lạnh bắt đầu từ tháng 11 đến tháng 3 năm sau, nhiệt độ thấp nhất

8-10OC. Nhiệt độ bình quân từ 22-25oC, vào thời điểm chuyển mùa (tháng 4
và tháng 10) biên độ dao động khá lớn, nhiệt độ buổi trưa lên tới 28ºC nhưng
về đêm có thể hạ xuống chỉ còn 18-20º C. Với điều kiện thời tiết như vậy đã
ảnh hưởng đến cơ cấu thời vụ trồng ngô, tại đây bà con nông dân thường chủ
yếu trồng ngô vào vụ Xuân Hè và vụ Thu Đông. Ngô được trồng chủ yếu trên
đất không chủ động nước (đất một vụ lúa, đất đồi nương). Vì vậy việc nghiên
cứu lựa chọn giống ngô lai có thời gian sinh trưởng trung bình, năng suất cao,
thích ứng với điều kiện khí hậu của địa phương là rất cần thiết.
Xuất phát từ những lý do trên chúng tôi tiến hành đề tài: “Nghiên cứu
khả năng sinh trưởng, phát triển của một số tổ hợp ngô lai tại thành phố
Lai Châu, tỉnh Lai Châu”.
2. Mục đích và yêu cầu của đề tài
2.1.Mục đích
Xác định được tổ hợp ngô lai có năng suất cao, khả năng chống chịu
tốt, thích nghi với điều kiện sinh thái của tỉnh Lai Châu làm cơ sở cho công
tác chọn tạo giống ngô cho các tỉnh miền núi phía Bắc.


3

2.2. Yêu cầu
Theo dõi các giai đoạn sinh trưởng, phát dục của các tổ hợp ngô lai thí
nghiệm trong vụ Xuân Hè và Thu Đông năm 2014 tại huyện Tam Đường
- Đánh giá một số đặc điểm hình thái, sinh lý của các tổ hợp ngô
thí nghiệm.
- Theo dõi mức độ nhiễm sâu bệnh hại và khả năng chống đổ.
- Đánh giá các yếu tố cấu thành năng suất và năng suất của các tổ hợp
ngô lai trong thí nghiệm.
- Xây dựng mô hình thử nghiệm với tổ hợp lai có triển vọng
3. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài

3.1. Ý nghĩa khoa học
- Kết quả nghiên cứu cơ sở khoa học để xác định giống ngô phù hợp
với điều kiện sinh thái của huyện Tam Đường và các vùng có điều kiện tương
tự trong tỉnh.
- Là tài liệu tham khảo cho giáo viên, sinh viên trong nghiên cứu chọn
tạo giống ngô, là cơ sở cán bộ khuyến nông trong việc khuyến cáo người dân
sử dụng giống mới trong sản xuất.
3.2. Ý nghĩa thực tiễn
- Xác định được tổ hợp ngô lai có khả năng sinh trưởng phát triển tốt,
cho năng suất cao phục vụ chương trình sản xuất ngô tại thành phố Lai Châu.
- Kết quả nghiên cứu của đề tài góp phần chuyển đổi cơ cấu cây trồng,
tăng vụ nhằm khai thác hiệu quả hơn quĩ đất, góp phần xoá đói, giảm nghèo
tăng thu nhập cho các hộ nông dân, tạo sản phẩm hàng hoá và vùng nguyên
liệu ổn định để phát triển ngành công nghiệp chế biến thức ăn gia súc.


4

Chương 1
TỔNG QUAN VÀ TÀI LIỆU
1.1. Cơ sở khoa học của đề tài
Các kết quả nghiên cứu trên thế giới và Việt Nam đã chứng minh rằng,
để nâng cao năng suất ngô trên các vùng canh tác phụ thuộc nước trời hiện
nay có 3 con đường chính (1) Sử dụng các giống ngô lai tiềm năng năng suất
cao phù hợp với điều kiện đất đai và khí hậu của vùng. (2) Gieo trồng ngô với
mật độ và khoảng cách hợp lý. (3) Bón phân đầy đủ và cân đối (Lê Văn Hải,
2002) [4].
Trong các yếu tố trên giống có vai trò rất quan trọng góp phần nâng cao
năng suất và sản lượng cây trồng. Năng suất ngô của một vùng có thể tăng lên
một cách đáng kể nếu chọn được giống có năng suất cao và ổn định, đồng

thời áp dụng các biện pháp kỹ thuật phù hợp với điều kiện sinh thái của từng
vùng. Khả năng thích ứng của giống với các điều kiện sinh thái rất khác nhau.
Vì vậy, muốn phát huy hiệu quả tối đa của giống, cần tiến hành nghiên cứu và
đánh giá khả năng thích ứng của giống mới trước khi đưa ra sản xuất đại trà.
Lai Châu là tỉnh có nhiều tiềm năng để phát triển sản xuất ngô, tuy
nhiên năng suất bình quân lại đạt thấp hơn so với năng suất trung bình của cả
nước. Hiện nay một số nơi trong tỉnh còn sử dụng giống địa phương và giống
thụ phấn tự do. Các giống ngô lai được trồng chủ yếu trong tỉnh có nguồn gốc
từ các công ty nước ngoài như Mosanto, Syngenta, Bioseed,… nên khả năng
thích ứng của các giống ở mỗi vùng sinh thái còn nhiều hạn chế. Vì vậy để
phát huy được các đặc tính tốt của giống mới và tránh những rủi ro do giống
không thích ứng với điều kiện sinh thái tại cơ sở sản xuất, trước khi đưa các
giống ngô lai mới vào sản xuất đại trà tại một vùng nào đó cần phải tiến hành
đánh giá quá trình sinh trưởng, phát triển, khả năng chống chịu và tính thích
ứng với điều kiện sinh thái của vùng đó. Vì vậy, khảo nghiệm là một trong
những khâu rất quan trọng trong công tác giống.


5

1.2. Phân loại giống ngô lai
Giống ngô lai là kết quả việc ứng dụng ưu thế lai trong tạo giống ngô.
Ngô lai có một số đặc điểm chính như sau: Hiệu ứng trội và siêu trội được sử
dụng trong quá trình tạo giống, giống có nền di truyền hẹp, thường thích ứng
hẹp, đòi hỏi thâm canh cao, độ đồng đều tốt, năng suất cao. Để có hạt giống
ngô lai F1 chất lượng cao phải có hệ thống sản xuất và chế biến hạt giống
hoàn thiện, hạt giống chỉ sử dụng được một đời F1, giá giống đắt.
Có nhiều dạng giống lai có thể tạo ra được ở ngô. Dòng tự phối cũng
như các nguồn không phải là dòng tự phối có thể được dùng để tạo giống lai.
Tuy nhiên, giống lai được tạo ra từ dòng tự phối chiếm ưu thế hơn trong tạo

giống ngô lai. Năm 1981, qua đánh giá tiềm năng năng suất và việc sản xuất
dễ dàng nên CIMMYT đã đưa các nguồn không phải dòng thuần vào tạo
giống lai cho các nước có chương trình tạo giống lai kém phát triển và giới
thiệu thuật ngữ về giống lai không quy ước (Vasal và Srinivasan, 1992) [33].
1.2.1. Giống lai không quy ước (Non - conventional hybrid)
Là giống lai có ít nhất một thành phần bố mẹ không phải là dòng thuần
(Vasal và Srinivasan, 1992) [33]. Ưu thế lai của thể loại giống này là việc sử
dụng bố mẹ không thuần nên dễ dàng cho sản xuất F1 với giá rẻ, giảm được
nhiều bước sản xuất giống bố mẹ, phù hợp với điều kiện của phần lớn các
nước đang phát triển. Theo Viện nghiên cứu Ngô (1992) [17], Viện nghiên
cứu Ngô (1996) [18], giống lai không quy ước được tạo bởi:
- Giống x Giống: Giống lai giữa giống
- Dòng x Giống (Lai đỉnh)
- Gia đình x Gia đình
- Lai đơn x Giống (Lai đỉnh kép)
Giống lai giữa giống được tạo bởi việc lai giữa hai giống, để hiệu quả
hơn có thể áp dụng một số cải tiến như sử dụng chu kỳ chọn lọc cuối cùng của


iii

MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN .............................................................................................. i
LỜI CẢM ƠN ................................................................................................... ii
MỤC LỤC ........................................................................................................ iii
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ............................................................... v
DANH MỤC CÁC BẢNG............................................................................... vi
DANH MỤC CÁC HÌNH .............................................................................. viii
MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1
1. Tính cấp thiết của đề tài ................................................................................ 1

2. Mục đích và yêu cầu của đề tài ..................................................................... 2
3. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài ...................................................... 3
Chương 1: TỔNG QUAN VÀ TÀI LIỆU ..................................................... 4
1.1. Cơ sở khoa học của đề tài .......................................................................... 4
1.2. Phân loại giống ngô lai............................................................................... 5
1.2.1. Giống lai không quy ước (Non - conventional hybrid) ...................... 5
1.2.2. Giống ngô lai quy ước (Conventional hybrid) .................................... 6
1.3. Tình hình sản xuất ngô trên thế giới và trong nước ................................... 7
1.3.1. Tình hình sản xuất ngô trên thế giới ................................................... 7
1.3.2. Tình hình sản xuất ngô tại Việt Nam ................................................ 11
1.3.3. Tình hình sản xuất ngô của tỉnh Lai Châu ........................................ 14
1.4. Tình hình nghiên cứu ngô trên thế giới và trong nước ............................ 17
1.4.1. Tình hình nghiên cứu ngô trên thế giới............................................. 17
1.4.2. Tình hình nghiên cứu ngô tại Việt Nam ........................................... 20
Chương 2: VẬT LIỆU, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN
CỨU ................................................................................................................ 28
2.1. Vật liệu nghiên cứu .................................................................................. 28


7
Những chương trình tạo giống tiên tiến đều phát triển theo trình tự từ
lai kép, lai ba, lai cải tiến rồi lai đơn. Lai đơn là giống lai có nhiều đặc tính tốt
hơn và có năng suất cao nhất trong các loại giống lai. Chỉ có lai đơn có kiểu
gen F1 là đồng nhất trong khi tất cả các giống lai khác có thế hệ F1 là không
đồng nhất. Tính không đồng nhất tăng lên khi số lượng dòng tham gia vào
thành phần bố mẹ tăng lên. Vì thế giống lai đơn hấp dẫn nhất về kiểu hình và
hình dạng hạt đồng đều. Tuy nhiên, lai đơn thiếu sự ổn định ở cá thể (Allard,
1960). Nhược điểm chính của lai đơn là dòng thuần bố mẹ có sức sống yếu và
năng suất thấp. Một khi trở ngại này vượt qua được thì giống lai đơn đương
nhiên sẽ được chọn là mục tiêu mà các chương trình tạo giống mong muốn

đạt tới (Ngô Hữu Tình, 1997) [10].
1.3. Tình hình sản xuất ngô trên thế giới và trong nước
1.3.1. Tình hình sản xuất ngô trên thế giới
Ngô là cây trồng điển hình được ứng dụng nhiều thành tựu khoa học về
các lĩnh vực di truyền học, chọn giống, công nghệ sinh học, cơ giới hóa, điện
khí hóa và tin học... vào công tác nghiên cứu và sản xuất, do vậy diện tích ngô
liên tục tăng trong những năm gần đây. Tình hình sản xuất ngô trên thế giới 5
năm gần đây được thể hiện ở bảng 1.1.
Bảng 1.1: Tình hình sản xuất ngô trên thế giới giai đoạn 2009 - 2013
Diện tích

Năng suất

Sản lượng

(triệu ha)

(tạ/ha)

(triệu tấn)

2009

158,74

51,67

820,20

2010

164,03

51,90

851,27

2011

172,26

51,54

887,85

2012

178,55

48,88

872,79

2013

184,19

55,20

1016,74

Năm

(Nguồn: FAOSTAT,2015) [27]


8

Số liệu bảng 1.1 cho thấy sản xuất ngô của thế giới trong những năm
gần đây tăng đáng kể tăng cả về diện tích, năng suất và sản lượng. Diện tích
trồng ngô từ 158,74 triệu ha (năm 2009) đến 184,19 triệu ha (năm 2013).
Năng suất tăng không đáng kể từ 51,67 tạ/ha (năm 2009) đến 55,2 tạ/ha
(2013). Do diện tích tăng cho nên sản lượng vẫn có xu hướng tăng qua các
năm. Có được kết quả này, trước hết là nhờ ứng dụng rộng rãi lý thuyết ưu thế
lai trong chọn tạo giống, đồng thời không ngừng cải thiện các biện pháp kỹ
thuật canh tác. Đặc biệt, từ năm 1996 đến nay, cùng với những thành tựu mới
trong chọn tạo giống ngô lai nhờ kết hợp phương pháp truyền thống với công
nghệ sinh học thì việc ứng dụng công nghệ cao trong canh tác cây ngô đã góp
phần đưa sản lượng ngô thế giới vượt lên trên lúa mì và lúa nước.
Tuy nhiên, do khác nhau về điều kiện tự nhiên, tập quán canh tác và
trình độ khoa học kỹ thuật nên có sự chênh lệch về diện tích, năng suất ngô ở
các châu lục. Tình hình sản xuất ngô ở một số châu lục trên thế giới được
trình bày ở bảng 1.2.
Bảng 1.2: Tình hình sản xuất ngô ở một số châu lục
trên thế giới năm 2013
Khu vực

Diện tích
(triệu ha)

Năng suất
(tạ/ha)

Sản lượng
(triệu tấn)

Châu Mỹ

70,8

73,8

522,90

Châu Á

59,4

51,2

304,32

Châu Âu

18,9

61,9

117,48

Châu Phi

34,9

20,4

71,01

Châu Đại Dương

0,1

70,8

0,58

Thế giới

184,1

52,2

1016,7

(Nguồn: FAOSTAT, 2015) [27]
Số liệu bảng 1.2 cho thấy châu Mỹ là khu vực có diện tích, năng suất
và sản lượng ngô lớn nhất thế giới. Năm 2013, diện tích trồng ngô của châu


9

lục này là 70,8 triệu ha và đây cũng là châu lục có năng suất ngô đạt cao
nhất thế giới (73,82 tạ/ha), cao hơn năng suất trung bình của thế giới (55,2
tạ/ha) là 18,62 tạ/ha. Sản lượng đạt 522,9 triệu tấn chiếm hơn 51% sản lượng
ngô toàn thế giới. Châu Á là châu lục có diện tích trồng ngô lớn thứ 2, năm
2013 diện tích trồng ngô là 59,4 triệu ha nhưng năng suất ngô châu Á chỉ
đứng thứ 3 (51,23 tạ/ha). Châu Âu có diện tích trồng ngô đứng thứ tư trong
5 châu lục (18,97 triệu ha) nhưng ở đây tập trung những nước có trình độ
khoa học phát triển nên năng suất ngô cao thứ 3 trên thế giới (61,92 tạ/ha).
Châu Đại dương là nơi có diện tích trồng ngô ít nhất thế giới nhưng ở đây có
trình độ thâm canh cao nên năng suất cao thứ 2 trên thế giới (70,8 tạ/ha) và
châu Phi là khu vực có năng suất ngô thấp nhất thế giới (20,33 tạ/ha). Do ở
đây điều kiện khí hậu khắc nghiệt, trình độ thâm canh chưa cao, chưa có
điều kiện áp dụng các tiến tiến bộ kỹ thuật vào sản xuất ngô nên năng suất
ngô khu vực này còn thấp.
Trên thế giới, sản xuất ngô giữa các nước có sự chênh lệch rất lớn về
năng suất và sản lượng. Tình hình sản xuất ngô của một số nước tiêu biểu
được trình bày ở bảng 1.3.
Số liệu bảng 1.3 cho thấy Mỹ là nước có diện tích và sản lượng ngô lớn
nhất thế giới, diện tích năm 2013 là 35,3 triệu ha với năng suất 97,7 tạ/ha và
sản lượng đạt 353,7 triệu tấn, chiếm 34,8% sản lượng ngô toàn thế giới, có
được kết quả đó là nhờ ứng dụng công nghệ sinh học trong sản xuất. Theo
Ming Tang Chang và cộng sự (2005) [31]. cho biết: Ở Mỹ chỉ còn 48% giống
ngô được chọn tạo theo công nghệ truyền thống, 52% là bằng công nghệ sinh
học Tiếp đến là Trung Quốc, năm 2013 diện tích trồng ngô của Trung Quốc
gần tương đương Mỹ (Trung Quốc: 35,28 triệu ha). Tuy nhiên năng suất ngô
của Trung Quốc mới chỉ bằng 2/3 của Mỹ. Brazin là nước có diện tích trồng
ngô nhiều thứ 3 trên thế giới nhưng năng suất ngô của Brazin chưa cao chỉ
tương đương năng suất trung bình của thé giới.

10

Bảng 1.3: Tình hình sản xuất ngô của một số nước tiêu biểu
trên thế giới năm 2013
Diện tích

Năng suất

Sản lượng

(triệu ha)

(tạ/ha)

(triệu tấn)

Mỹ

35,48

99,70

353,70

Trung Quốc

35,28

61,75

217,83

Brazil

15,32

52,58

80,54

Mexico

7,10

31,94

22,66

Pháp

1,85

81,39

15,05

Italia

0,80

80,96

65,02

Đức

0,50

88,28

4,39

Hy Lạp

0,19

115,00

2,19

Hà Lan

0,02

115,23

0,25

Israel

0,005

255,56

0,11

Kuwait

0,001

200,00

0,20

Nước

(Nguồn: FAOSTAT, 2015) [27]
Mặc dù diện tích trồng ngô ít nhưng với kỹ thuật thâm canh cao nên
năng suất ngô của Hy Lạp, Đức, Pháp, Italy là những nước có năng suất cao
trên thế giới (80,96 - 115 tạ/ha). Israel là nước có điều kiện khí hậu khắc
nghiệt nên diện tích trồng ngô ít nhất thế giới (0,04 triệu ha), nhưng với trình
độ khoa học cao, đầu tư thâm canh lớn nên Israel có năng suất cao nhất trên
thế giới hiện nay (225,6 tạ/ha).
Trên thị trường quốc tế ngô đứng đầu trong danh sách những mặt hàng
có giá trị khối lượng hàng hóa giao dịch ngày càng tăng, tỷ trọng lưu thông lớn,
thị trường tiêu thụ rộng và nhu cầu ngày càng cao. Sở dĩ nhu cầu ngô tăng
mạnh là do dân số thế giới tăng nên nhu cầu về thịt, cá, trứng, sữa tăng mạnh
dẫn đến đòi hỏi lượng ngô dùng trong chăn nuôi tăng. Hơn nữa trong những

11
năm gần đây khi nguồn dầu mỏ đang cạn kiệt thì ngô được coi là nguồn nguyên
liệu chính để chế biến ethanol, một loại nhiên liệu sạch dùng để thay thế một
phần nguyên liệu xăng dầu. Trong bối cảnh giá xăng dầu đang liên tiếp lập
những kỷ lục mới, nhiên liệu sinh học đang trở nên hấp dẫn hơn bao giờ hết.
Tại Mỹ, nước sản xuất ethanol lớn nhất thế giới, 1/4 sản lượng ngô được dùng
để sản xuất ethanol, như vậy chỉ riêng lượng ngô dùng cho chương trình
ethanol của Mỹ đã tương đương hơn một nửa nhu cầu ngũ cốc của thế giới.
Hiện nay thị trường ngô thế giới được đánh giá là thị trường tương đối
khả quan. Với tình hình sản xuất và tiêu thụ hiện nay thì cây ngô sẽ càng
khẳng định được vị trí quan trọng trong nền nông nghiệp thế giới.
Nhu cầu ngô tăng do dân số phát triển nhanh, thu nhập bình quân đầu
người được cải thiện nên việc tiêu thụ thịt, cá, trứng, sữa tăng mạnh, dẫn đến
lượng ngô dùng cho chăn nuôi tăng. Thách thức đặt ra là 80% nhu cầu ngô
trên thế giới tăng (266 triệu tấn) lại tập trung ở các nước đang phát triển, trong
khi đó chỉ khoảng 10% sản lượng ngô từ các nước công nghiệp có thể xuất
sang các nước này. Vì vậy, các nước đang phát triển phải tự đáp ứng nhu cầu
của mình trên diện tích ngô hầu như không tăng (IFPRI, 2007) [30].
1.3.2. Tình hình sản xuất ngô tại Việt Nam
Việt Nam có điều kiện tự nhiên thuận lợi cho cây ngô sinh trưởng và
phát triển, vì vậy cây ngô được trồng phổ biến ở khắp các vùng trên cả nước.
Những năm gần đây Đảng và Nhà nước đã có nhiều chính sách hỗ trợ khuyến
khích cây ngô phát triển, thêm nhiều tiến bộ kỹ thuật mới áp dụng nên sản
xuất ngô đã có những bước tiến đáng kể. Cây ngô đã trở thành cây lương thực
quan trọng thứ hai sau cây lúa, đồng thời là cây màu số một góp phần đáng kể
trong việc giải quyết lương thực tại chỗ cho người dân Việt Nam.
Tình hình sản xuất ngô ở nước ta qua các giai đoạn lịch sử phát triển
không đồng đều, năng suất ngô Việt Nam những năm 1960 chỉ đạt trên 10

iv
2.2. Thời gian, địa điểm nghiên cứu ............................................................... 28
2.3. Nội dung nghiên cứu ................................................................................ 28
2.4. Phương pháp nghiên cứu.......................................................................... 29
2.4.1. Thí nghiệm ........................................................................................ 29
2.4.2. Xây dựng mô hình thử nghiệm tổ hợp ngô lai triển vọng ................ 33
2.5. Phương pháp xử lý số liệu........................................................................ 34
Chương 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ........................ 35
3.1. Kết quả nghiên cứu một số đặc điểm nông sinh học của các tổ hợp
ngô lai thí nghiệm năm 2014 tại thành phố Lai Châu, tỉnh lai Châu .............. 35
3.1.1. Các giai đoạn sinh trưởng của các tổ hợp ngô lai thí nghiệm........... 35
3.1.2. Kết quả nghiên cứu một số đặc điểm hình, thái sinh lý của
các tổ hợp ngô lai thí nghiệm năm 2014 tại thành phố Lai Châu, tỉnh
Lai Châu ......................................................................................................... 40
3.1.3. Trạng thái cây, trạng thái bắp, độ bao bắp ........................................ 44
3.1.4. Tình hình sâu bệnh hại và khả năng chống đổ của các tổ hợp
ngô lai thí nghiệm năm 2014 tại thành phố Lai Châu, tỉnh Lai Châu............. 47
3.1.5. Các yếu tố cấu thành năng suất và năng suất của các tổ hợp ngô
lai thí nghiệm năm 2014 tại Thành phố lai Châu, tỉnh Lai Châu .................... 51
3.2. Kết quả xây dựng mô hình thử nghiệm tổ hợp ngô lai triển vọng ........... 59
3.2.1. Năng suất của tổ hợp lai CN688-8 trong mô hình thử nghiệm......... 59
3.2.2. Đánh giá của người dân đối với TH ngô lai tham gia xây dựng
mô hình trình diễn trong vụ Xuân - Hè 2015 .................................................. 61
KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ ........................................................................... 63
1. Kết luận ....................................................................................................... 63
2. Đề nghị ........................................................................................................ 63
TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 64
PHỤ LỤC ....................................................................................................... 67

13

Bảng 1.4: Tình hình sản xuất ngô tại Việt Nam
giai đoạn 2009 - 2013
Diện tích

Năng suất

Sản lượng

(nghìn ha)

(tạ/ha)

(nghìn tấn)

2009

1089,2

40,1

4371,7

2010

1126,4

40,9

4606,8

2011

1121,3

43,1

4835,7

2012

1118,2

43,0

4803,2

2013

1170,3

44,4

5190,9

Năm

(Nguồn: FAOSTAT, 2015) [27]
Số liệu bảng 1.4 cho thấy trong 5 năm trở lại đây Việt Nam đã phát

triển mạnh cây ngô trên cả 2 mặt: năng suất và sản lượng. Diện tích trồng ngô
từ 1089,2 nghìn ha (năm 2009), có chiều hướng tăng từ năm 2009 - 2010 và
giảm xuống từ năm 2011- 2013. Song năng suất ngô tăng qua các năm, năm
2009 là 40,14 tạ/ha, đạt cao nhất năm 2013 (44,35 tạ/ha), năm 2012 năng suất
có xu hướng giảm (42,95 tạ/ha). Như vậy năng suất, sản lượng ngô nước ta
trong 5 năm gần đây tăng lên đáng kể, do nước ta đã chuyển đổi từ sản xuất
quảng canh sang thâm canh, ứng dụng nhiều tiến bộ kỹ thuật và đưa giống
mới vào sản xuất, đặc biệt là sử dụng các giống ngô lai năng suất cao, khả
năng thích ứng rộng vào sản xuất đại trà. Tuy nhiên năng suất ngô của Việt
Nam còn thấp so với năng suất trung bình của thế giới và những nước phát
triển. Điều này đòi hỏi các nhà khoa học trong cả nước tiếp tục nghiên cứu tạo
ra những giống ngô tốt và biện pháp kỹ thuật canh tác hiệu quả để năng cao
năng suất, chất lượng trong sản xuất ngô của Việt Nam.
Sản xuất ngô của nước ta có sự chênh lệch tương đối lớn giữa các
vùng miền. Tình hình sản xuất ngô các vùng trong cả nước được thể hiện
ở bảng 1.5.


14

Bảng 1.5: Tình hình sản xuất ngô của các vùng
và cả nước năm 2013
Vùng

Diện tích

Năng suất Sản lượng

(nghìn ha)

(tạ/ha)

(tấn)

1172,5

44,3

5193,5

Đồng bằng Sông Hồng

88,3

46,1

406,7

Trung du và miền núi phía Bắc

505,8

37,6

1904,2

Bắc Trung Bộ và Duyên Hải miền Trung

205,6

43,2

888,9

Tây Nguyên

252,4

51,7

1306,1

Đông Nam Bộ

80,1

57,6

461,5

Đồng bằng Sông Cửu Long

40,3

56,1

226,1

Cả nước

(Nguồn: Tổng cục thống kê, 2014) [13]
Số liệu bảng 1.5 cho thấy vùng trung du và miền núi phía Bắc có diện
tích trồng ngô lớn nhất cả nước với 505,8 nghìn ha (năm 2013), chiếm 43,1%
diện tích trồng ngô của cả nước nhưng đây lại là vùng có năng suất ngô thấp
nhất (37,6 tạ/ha), chiếm 84,8% năng suất trung bình của cả nước, do ngô được
trồng chủ yếu trên nương rẫy có độ dốc lớn, phụ thuộc chủ yếu vào nước trời,
khó thâm canh, việc áp dụng các kỹ thuật tiến bộ vào sản xuất còn hạn chế.
Các khu vực khác ở phía Nam đất đai bằng phẳng, màu mỡ hơn thuận lợi cho
việc áp dụng các tiến bộ kỹ thuật vào sản xuất nên vùng này có năng suất ngô
cao hơn năng suất trung bình của cả nước. Trong đó vùng Đông Nam Bộ và
Đồng bằng Sông Cửu Long có năng suất ngô cao nhất (57,6 và 56,1 tạ/ha).
1.3.3. Tình hình sản xuất ngô của tỉnh Lai Châu
Lai Châu là tỉnh miền núi nằm ở phía Bắc Việt Nam với diện tích đất tự
nhiên là 9068,8 km2. Trong đó khoảng 91,8% là diện tích đất Nông Lâm
nghiệp, có nhiều lợi thế phát triển sản xuất ngô [34]. Tình hình sản xuất ngô
của tỉnh Lai Châu trong 5 năm gần đây được thể hiện ở bảng 1.6.


15

Bảng 1.6: Tình hình sản xuất ngô tại Lai Châu
giai đoạn 2010 - 2014
Diện tích

Năng suất

Sản lượng

(nghìn ha)

(tạ/ha)

(nghìn tấn)

2010

19,44

25,55

49,66

2011

19,98

25,56

51,07

2012

21,41

27,08

57,98

2013

21,15

27,11

57,34

2014

22,15

28,05

62,13

Năm

(Nguồn: Cục thống kê tỉnh Lai Châu, 2015) [2]
Số liệu bảng 1.6 cho thấy trong 5 năm gần đây diện tích trồng ngô của
Lai Châu tăng dần qua các năm từ 19,44 nghìn ha (2010) lên 22,15 nghìn ha
(2014). Năng suất tăng nhưng không đáng kể, giai đoạn 2010 - 2015 biến
động từ 25,55 - 28,1 tạ/ha. Tuy nhiên do vụ Thu đông năm 2013 có 1.195
ha ngô bị chết do thời tiết khô hạn kéo dài nên sản lượng ngô năm 2013 giảm
so với năm 2012 mặc dù diện tích và năng suất tăng.
Thành phố Lai Châu là trung tâm kinh tế văn hóa của tỉnh, là một
thành phố miền núi nên sản xuất nông nghiệp trong đó sản xuất lương thực
là chính. Trong các cây lương thực ngô là cây trồng quan trọng thứ 2 sau cây
lúa. Khí hậu thành phố Lai Châu chịu ảnh hưởng chung của khí hậu miền
bắc Việt Nam có hai mùa rõ rệt: mùa mưa từ tháng 5 đến tháng 9, chiếm
80% tổng lượng mưa trong năm. Tổng lượng mưa bình quân từ 2.5002.700mm/năm, độ ẩm của lượng mưa tương đối thấp, có tháng lượng mưa
chỉ đạt 5-20mm; Mùa khô kéo dài từ tháng 10 đến tháng 4 năm sau. Mùa

lạnh bắt đầu từ tháng 11 đến tháng 3 năm sau, nhiệt độ thấp nhất 8-10OC.
Nhiệt độ bình quân từ 22-25oC, vào thời điểm chuyển mùa (tháng 4 và tháng
10) biên độ dao động khá lớn, nhiệt độ buổi trưa lên tới 28ºC nhưng về đêm


16
có thể hạ xuống chỉ còn 18-20º C. Do đó đã ảnh hưởng đến cơ cấu thời vụ
trồng ngô, tại đây bà con nông dân thường chủ yếu trồng ngô vào vụ Xuân
Hè và vụ Thu Đông. Ngô được trồng chủ yếu trên đất không chủ động nước
(đất một vụ lúa, đất đồi nương). Tình hình sản xuất ngô của thành phố 5 năm
gần đây được trình bày ở bảng 1.7.
Bảng 1.7: Tình hình sản xuất ngô tại Thành phố Lai Châu
giai đoạn 2010-2014
Diện tích

Năng suất

Sản lượng

(nghìn ha)

(tạ/ha)

(nghìn tấn)

2010

0,47

41,91

1,95

2011

0,60

42,68

2,55

2012

0,70

42,89

2,99

2013

0,76

41,34

3,16

2014

0,85

39,49

3,37

Năm

(Nguồn: Cục thống kê tỉnh Lai Châu, 2015) [2]
Số liệu bảng 1.7 cho thấy diện tích trồng ngô của thành phố Lai Châu
không nhiều so với các địa phương trong tỉnh. Tuy nhiên, diện tích ngô tăng
dần trong 5 năm gần đây, từ 470 ha (năm 2010) đến 850 ha (năm 2014). Năng
suất ngô của thành phố cao hơn so với năng suất trung bình của tỉnh, đó là do
trình độ thâm canh, ứng dụng khoa học kỹ thuật của người nông dân cao hơn.
Năng suất ngô biến động từ 39,49 - 42,89 tạ/ha. Trong đó năm 2011 và 2012
đạt năng suất cao nhất (42,68 và 42,89 tạ/ha), năm 2013 do điều kiện thời tiết
diễn biến thất thường, nắng hạn kéo dài làm giảm khả năng thụ phấn dẫn đến
năng suất ngô giảm (41,34 tạ/ha). Đặc biệt vụ đông năm 2014 rét sớm và kéo
dài ảnh hưởng đến quá trình thụ phấn thụ tinh của ngô nên năng suất thấp
nhất trong 5 năm gần đây (39,49 tạ/ha).Tuy nhiên do diện tích tăng nên sản
lượng ngô đạt được trong giai đoạn này tăng dần, từ 1,95 nghìn tấn (năm
2010) đến 3,37 nghìn tấn (năm 2014).