MỘT SỐ NÉT VỀ CỒNG CHIÊNG Ê ĐÊ Ở TÂY NGUYÊN

ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
KHOA VĂN HÓA HỌC
-oOo-

MỘT SỐ NÉT VỀ CỒNG CHIÊNG
Ê ĐÊ Ở TÂY NGUYÊN

GVHD: TS. Lý Tùng Hiếu
SVTH: Nguyễn Thị Hiền
MSSV: 1056140009
Lớp: VHH10

Tp. HCM, tháng 3 năm 2013

Mục lục
1


A. DẪN NHẬP.................................................................................................................. 4
1. Lý do chọn đề tài.....................................................................................................4
2. Mục đích nghiên cứu................................................................................................4
3. Lịch sử nghiên cứu..................................................................................................5
4. Đối tượng và pham vi nghiên cứu............................................................................6
5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn.................................................................................6
6. Phương pháp nghiên cứu và nguồn tư liệu.............................................................7
7. Bố cục...................................................................................................................... 7
B. NỘI DUNG...................................................................................................................8
CHƯƠNG I. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN...........................................................8
1. Cơ sở lý luận........................................................................................................8
1.1. Về thuật ngữ “cồng chiêng”...........................................................................8

1.2. Khái niệm cồng chiêng..................................................................................9
1.3. Lịch sử hình thành cồng chiêng ê đê..............................................................9
2. Cơ sở thực tiễn...................................................................................................10
2.1. Khái quát về người Ê Đê ở tỉnh Đắc Lắc......................................................10
2.4. Các dịp sử dụng cồng chiêng.......................................................................13
CHƯƠNG II. NGHỆ THUẬT CỒNG CHIÊNG Ê ĐÊ...................................................14
1.Cơ cấu tổ chức dàn chiêng Ê Đê.........................................................................14
2.Các yếu tố cần và đủ cho diễn tấu cồng chiêng...................................................15
3. Âm thanh và cách diễn tấu cồng chiêng..............................................................16
4.Âm thang điệu thức, khúc thức cồng chiêng........................................................18
2


CHƯƠNG III. THỰC TRẠNG, NGUYÊN NHÂN VÀ MỘT SỐ GIẢI PHÁP BẢO TỒN
CỒNG CHIÊNG Ê ĐÊ............................................................................................................ 19
1.Thực trạng văn hóa cồng chiêng Ê Đê hiện nay..................................................19
2.Nguyên nhân dẫn tới mất dần văn hóa cồng chiêng Ê Đê...................................20
3.Một số giải pháp bảo tồn cồng chiêng Ê Đê.........................................................21
C. KẾT LUẬN................................................................................................................ 23
PHỤ LỤC HÌNH ẢNH.....................................................................................................24
TÀI LIỆU THAM KHẢO..................................................................................................25

Mục Lục Hình Ảnh
Hình 1: Lễ hội mừng lúa mới của người Ê Đê................................................................12
hình 2: Cồng chiêng trong lễ hội.....................................................................................13
Hình 3: Đánh cồng chiêng trên ghế Kpan.......................................................................18

3

A. DẪN NHẬP
1. Lý do chọn đề tài
Với đồng bào dân tộc Ê Đê, cồng chiêng là báu vật, thứ báu vật gắn chặt
với lịch sử của cả một đời người. Tiếng chiêng như sợi dây tâm linh nối kết con
người với các đấng siêu nhiên, giúp con người bày tỏ niềm mong ước của bản thân
cũng như của cộng đồng với thần linh. Cồng chiêng Ê Đê không chỉ có sức hấp
dẫn đặc biệt ở sự đa dạng độc đáo bởi kỹ thuật diễn tấu mà còn là biểu tượng cho
đời sống các tộc người; là nhân tố gắn kết giữa quá khứ, hiện tại và tương lai của
cộng đồng. Do đó muốn hiểu được đời sống của đồng bào dân tộc nơi đây thì
chúng ta phải biết về cồng chiêng, nó như một hiện vật chứa đựng tất cả con người
và tự nhiên nơi đây.
Cồng hiêng Ê Đê đã gắn bó với cuộc sống của người dân nơi đây từ ngàn
đời nay, nhưng nay đang phải đứng trước nguy cơ bị mai một rất cao. Bên cạnh
niềm tự hào về văn hóa dân tộc thì chúng ta phải có trách nhiệm bảo vệ những giá
trị di sản văn hóa. Do đó đưa đến cho người đọc một tầm quan trong nhất định của
cồng chiêng Ê Đê, để từ đó giữ gìn và phát huy nhưng giá trị tinh hoa của nó.
Cồng chiêng là một nét văn hóa đặc sắc của các dân tộc đồng bào Tây
Nguyên nói chung và của dân tộc Ê Đê nói riêng. Vì thế đây là một đề tài hay phục
vụ cho bộ môn văn hóa Tây Nguyên trong chương trình đào tạo cử nhân của khoa
văn hóa học.
2.

Mục đích nghiên cứu
Bài luận này nhằm giới thiệu, cung cấp cho người đọc những cái nhìn

khái quát nhất về văn hóa cồng chiêng của dân tộc Ê Đê, một trong những di sản
4


văn hóa đặc sắc của Tây Nguyên. Thông qua văn hóa cồng chiêng để hiểu ít nhiều

về đời sống vật chất cũng như tinh thần của con người nơi đây.
Đồng thời làm tài liệu tham khảo cho những ai muốn tìm hiểu về văn hóa
cồng chiêng Tây Nguyên, về con người và cuộc sống đồng bào dân tộc Ê Đê.
Quảng bá rộng rãi về cồng chiêng Tây Nguyên tới nhưng ai quan tâm tới văn hóa
dân tộc và bảo tồn văn hóa dân tộc. Để nâng cao tinh thần trách nhiệm của mọi
người trong việc bảo vệ và phát huy giá trị văn hóa cồng chiêng nói riêng và giá trị
văn hóa dân tộc nói chung.
3. Lịch sử nghiên cứu
Danh tiếng không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên nói chung, của dân
tộc Ê Đê nói riêng đã vượt ra khỏi biên giới quốc gia, trở thành tài sản cuả nhân
loại, do đó những nghiên cứu tìm hiểu về không gian văn hoa cồng chiêng là vô
cùng phong phú và đa dạng. Song về không gian văn hóa cồng chiêng Ê Đê thì
chưa có một cuốn sách hay bài viết nào nói một cách đầy đủ và cụ thể, chỉ khai
thác những khía cạnh nhất định của nó mà thôi.
Vùng văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên, nhiều tác giả, viện văn hóa – thông
tin Hà Nội – 2004. Trong cuốn sách này có một số bài đề cập tới cồng chiêng Ê
Đê, cụ thể: LINH NGA NIEK ĐAM – Tính độc đáo của dàn chiêng Ê Đê, ông nói
về ý nghĩa của tiếng cồng chiêng, về tiết tấu hết sức dữ dội và mãnh liệt bởi những
cách gõ nhịp hòa tấu. Cách diễn tấu cồng chiêng và so sánh với một số dân tộc Tây
Nguyên khác. TÔ ĐÔNG HẢI – Âm nhạc dân gian Ê Đê, ông nói, những nét đại
cương về âm nhạc, nhạc cụ phục vụ cho cồng chiêng, chinh Ê Đê là nhạc cụ đặc
sắc nhất và nó có vị trí diễn tấu nhất định, những dịp đánh ching. NGUYỄN LƯU Một số ý kiến xung quanh việc nghiên cứu dàn chiêng Ê Đê ở Đắc Lắc, ông nói,
âm nhạc cồng chiêng của người Ê Đê ơ Đắc Lắc không mang tính thế tục, mang
nặng tính thế tục. Nhìn chung, người Ê Đê chỉ đánh chiêng trong nhà dài, họ rất
5


yêu âm nhạc nhưng không thích nhảy. So sánh với với cồng chiêng của Gia Lai –
Kon Tum, số lượng chiêng và cách đánh chiêng. AMA NÔ – một số nhạc cụ dân
gian của dân tộc Ê Đê, Mnông ở tỉnh Đắc Lắc, ông nói, Ê Đê là nơi có nhiều tâm

hồn nghệ sĩ, có phong phú các loại nhạc cụ, gồm họ nhạc cụ hơi, bộ nhạc cụ gõ, họ
nhạc cụ dây. LÊ THỊ KIM QUY – Bước đầu tìm hiểu bộ chiêng của người Ê Đê, đề
cập tới sự tích ra đời cồng chiêng, được hình thành từ những âm thanh của cuộc
sống, chiêng Ê Đê được xem à linh hồn của dân tộc Ê Đê, mang giá trị lớn về mặt
tinh thần. Những tiếng chiêng đi cùng với những buổi lễ nhằm cầu một cái gì đó
tốt đẹp cho cuộc sống của mọi người.
Trong cuốn Nghi lễ - Lễ hội của người Chăm và Ê Đê của Ngô Văn Doanh Trương Bi có nói về cồng chiêng và nhạc cụ Ê Đê: Vai trò của cồng chiêng đối với
dân tộc Ê Đê, cách đánh chiêng và những dịp đánh chiêng. Một số bài chiêng
thường được thể hiện và cách thể hiện nó.
Trong cuốn Văn hóa cổ truyền ở Tây Nguyên trong phát triển bền vững, Đỗ
Hồng Kỳ, nhà xuất bản từ điển bách khoa có nói: Xuất xứ của cồng chiêng, không
gian văn hóa cồng chiêng của dân tộc Ê Đe theo nghĩa hẹp và nghĩa rộng, các dịp
diễn tấu cồng chiêng, chức năng của cồng chiêng.
4. Đối tượng và pham vi nghiên cứu
Đối tượng: cồng chiêng Ê Đê, một số nét khái quát nhất.
Phạm vi
Không gian: dân tộc Ê Đê
Thời gian: từ lúc hình thành cho tới nay
Chủ thể: những người dân tộc Ê Đê, chủ thể sáng tạo và chủ thể thưởng thức
5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn
Về lý luận: Bài luận này cung cấp cho người đọc một nét khái quát nhất về
cồng chiêng Ê Đê, đồng thời cung cấp một nguồn tư liệu cho những ai muốn tìm
6


hiểu về cồng chiêng. Chứng minh cồng chiêng là một nét văn hoa độc đáo của
Trường Sơn – Tây Nguyên và do chính người dân bản địa ở đây sang tạo nên.
Về thực tiễn: Nhằm khơi dậy niềm tự hào văn hóa dân tộc, trau dồi kiến
thức, ý thức bảo vệ truyền thống, văn hóa dân tộc cho lớp trẻ hiện nay.
6. Phương pháp nghiên cứu và nguồn tư liệu

Sử dụng các phương pháp nghiên cứu tổng hợp tư liệu, phân tích, quy nạp,
so sánh đối chiếu, lập luận.
Nguồn tư liệu bản văn là chính, ngoài ra còn có báo, tạp chí, mạng Internet,
video...
7.

Bố cục

Ngoài phần dẫn nhập, bài làm gồm có 3 chương: chương 1: cơ sở lý luận và
thực tiễn, chương 2: nghệ thuật cồng chiêng Ê Đê, chương 3: thực trạng, nguyên
nhân và một số giải pháp giữ gìn cồng chiêng Ê Đê.

7


B. NỘI DUNG
CHƯƠNG I.

CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN

1. Cơ sở lý luận
1.1. Về thuật ngữ “cồng chiêng”
Thuật ngữ cồng chiêng trong dân gian
Cồng chiêng, trong dân gian mỗi tộc người có cách gọi của riêng mình về
loại nhạc khí này. Đây là loại nhạc khí có hình thù thô phác, cấu tạo đơn giản
(dạng phiến mỏng, hình tròn, chất liệu đồng, có thành ở vành ngoài, có núm hoặc
không có núm ở giữa), với nhiều kích cỡ khác nhau, khi không sử dụng tồn tại ở
dạng đơn lẽ1.
Người Kinh và Mường dùng cả hai tên “cồng” và “chiêng” để gọi loại nhạc
khí này, trong đó “chiêng” là cách gọi phổ biến của người Mường.

Người Ê Đê không phân biệt có núm hay hông có núm họ đều gọi là
“ching”.
Người Khmer Nam Bộ, nếu có núm là “Khmuôs”, nếu có núm gọi là
“Kôông Môôn”.
Người Gia Rai gọi là “chinh” “chiêng”, trong đó chinh là loại có núm.
Ngoài ra các dân tộc Tây Nguyên tương đối phổ biến cách gọi mỗi chiếc
cồng theo tên riêng hoặc thứ bậc trong gia đình, như chiêng chồng chiêng vợ,
chiêng mẹ, chiêng chị chiêng em và còn nhiều cách gọi khác nữa.
Thuật ngữ cồng chiêng trong các tư liệu

1

Kiều Trung Sơn, Cồng chiêng Mường, NXB Văn Hóa – Thong Tin Và Viện Văn Hóa, 2011, tr 9.
8


Năm 1977, trong bài Chiêng đồng - loại nhạc cụ dân tộc có truyền thống lâu
đời ở nước ta, nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Huyên viết: chiếc chiêng được mô tả
rất chi tiết, “chiêng đồng có đường kính 56 cm, thành chiêng cao 9,5 cm. Mặt
chiêng hơi lõm xuống, ở giữa chiêng có một núm tròn dẹt đường kính 11,5 cm ,
núm chiêng cao 6,5 cm.
Trong cuốn Nghệ thuật Đông Nam Á xuất bản năm 1984, GS. Trần Văn Khê
dùng hai tên “cồng” và “chiêng” cho cùng một đối tượng.
Trong sách Góp phần tìm hiểu Hòa Bình, xuất bản năm 1972, các tác giả
dùng “cồng” là tên chung. Qua hội thảo về cồng chiêng ở Viêt Nam, tổ chức tại thị
xã Pleiku, tỉnh Gia Lai – Kon Tum từ 21 đến 24 tháng 3 năm 1945 thì thuật ngữ
cồng chiêng được giới nghiên cứu sử dụng rộng rãi, phổ biến.
1.2. Khái niệm cồng chiêng
Cồng chiêng là nhạc cụ dân tộc thuộc bộ gõ, được làm bằng đồng thau, hình
tròn như chiếc nón quai thao, đường kính khoảng từ 20 cm đến 60 cm, ở giữa có

hoặc không có núm. Người ta dùng dùi gỗ có quấn vải mềm (hoặc dùng tay) để
đánh cồng, chiêng. Cồng, chiêng càng to thì tiếng càng trầm, càng nhỏ thì tiếng
càng cao2.
1.3. Lịch sử hình thành cồng chiêng ê đê
Các nhà nghiên cứu văn hóa dân gian cho rằng Ching Ê đê có nguồn gốc từ
Cồng Chiêng đá (Gong lu) có nhiều ở Đăklăk và Đăknông. Tiếp đến họ sử dụng tre
nứa để làm Ching vì vật liệu này có sẵn và dễ tìm hơn đá phát ra âm thanh. Người
Ê Đê gọi nó là (Ching Kram) Chiêng tre. Đến thời đại đồ đồng, Cồng Chiêng làm
bằng đồng mới ra đời. Có nhiều luồng ý kiến trái ngược nhau về lịch sử nguồn gốc
Ching Ê Đê: “Ching xuất hiện từ bao giờ, Ching xuất hiện như thế nào? Đó là vấn
đề đặt ra cho các nhà nghiên cứu âm nhạc, dân tộc học khi nghiên cứu dân tộc Ê
2

sites.google.com/site/yngemnie89/tted/cced
9


đê”3. Một số nghệ nhân thì nói rằng: “Ngày trước, cha ông họ từ Nam Đảo đến
Tây Nguyên bằng đường biển, mang theo bộ Chiêng truyền thống của mình nhưng
không thể chế tác được Chiêng nữa, họ phải mua ở những vùng miền khác như
Ching Lao (Chiêng Lào) Ching Kur (Chiêng Campuchia) Ching Juăn (Chiêng
kinh)… về thẩm âm lại cho phù hợp với hàng âm cao độ của dân tộc mình để sử
dụng.”
2.

Cơ sở thực tiễn

2.1. Khái quát về người Ê Đê ở tỉnh Đắc Lắc
Dân số
Dân tộc Ê Đê hiện có khoảng 200.000 người, sống tập trung ở tỉnh Đắc Lắc,

nam tỉnh Gia Lai và miền tây hai tỉnh Khánh Hòa, Phú Yên. Người Ê Đê còn có
các nhóm địa phương: Êđê, Adham, Krung, Ktul, Dlie, Blô, Epan, Mdhur, Bih..
tiếng nói người Ê Đê thuộc hệ ngữ Mã Lai – đa đảo.
Nhà ở
Từ bao đời nay, đồng bào Ê Đê sống theo từng buôn, mỗi buôn có khoảng từ
30 – 50 ngôi nhà dài với khoảng trên 500 – 600 người, bao gồm các thành viên
của một dòng họ hoặc vài dòng họ hợp thành, buôn thường mang tên người chủ
bến nước (pô pin êa). Buôn của người Ê Đê được quản lý theo luật tục của cộng
đồng4.
Luật tục
Luật tục Ê Đê có 236 điều, bao gồm các nội dùng về quan hệ cộng đồng,
quan hệ giữa chủ buôn với người dân sống trong buôn, quan hệ giữa cha mẹ và con
cái, về sở hữu tài sản, sở hữu đất đai, rẫy nương, nguồn nước, giữ gìn an ninh trật
tự công đồng... đặc biệt, những điều luật tục được quan tâm hơn cả là vấn đề bảo
vệ rừng, đất đai, nguồn nước.
3
4

Ngô Đức Thịnh, Văn Hóa Dân Gian Ê Đê.
cumgar.com/.../Chieng-tre-dac-san-nghe-thuat-cua-dan-toc-Ede-219/
10


Đặc điểm kinh tế
Người Ê Đê làm rẫy là chính, riêng nhóm Bíh làm ruộng nước theo lối cổ sơ,
dùng trâu dẫm đất thay việc cày, cuốc đất. Ngoài trồng trọt còn chăn nuôi, săn bắt,
hái lượm, đánh cá, dệt vải, đan lát. Trên nương rẫy, ngoài cây chính là lúa còn có
ngô, khoai, bầu, bí, bông, ớt,...
Nghề trồng trọt ở đây có nuôi trâu, bò, voi. Người dân ở đây còn tự làm ra
đựơc đồ đan lát, bát đồng, đồ gỗ, đồ trang sức, đồ gốm.

Hôn nhân gia đình
Trong gia đình người Ê Đê, chủ nhà là phụ nữ, theo chế độ mẫu hệ, con cái
mang họ mẹ, con trai không được hưởng kế thừa. Đàn ông cư trú trong nhà vợ.
Nếu vợ chết và bên nhà vợ không còn ai thay thế theo tục nối dây thì người chồng
phải về với chị em gái mình. Khi chết, được đưa về chôn cất bên người thân của
gia đình mẹ đẻ.Chỉ con gái được thừa kế tài sản, người con gái út được thừa kế nhà
tự để thờ cúng ông bà và phải nuôi dưỡng cha mẹ già.
Văn hóa
Người Ê Đê có kho tàng văn học truyền miệng phong phú: thần thoại, ca
dao, tục ngữ đặc biệt là các khan nổi tiếng với Khan Đam san, Khan Đam Kteh
M'lan,... Người Ê Đê yêu ca hát, thích tấu nhạc và thường rất có năng khiếu về lĩnh
vực này. Nhạc cụ có cồng chiêng, trống, sáo, kèn. Gôc, Kni, đàn, Đinh Năm, Đinh
Tuốc là các loại nhạc cụ phổ biến của người Êđê và được nhiều người yêu thích.
2.2. Tên gọi
Cả Cồng và Chiêng người Ê đê gọi chung là Cing (Ching).

11


Ching Ê đê: Được gọi là nhạc cụ thuộc bộ gõ định âm vì khi diễn tấu phát ra
cao độ, tiết tấu, trường độ và âm sắc. Đó là những thuộc tính của âm thanh có tính
nhạc.
Cũng như các dân tộc Tây Nguyên khác: Cồng Chiêng được xem là nhạc cụ
linh thiêng nên thời kỳ đầu, chinh Ê đê sử dụng để kết nối giữa con người và thần
linh, về sau mới được sử dụng trong các lễ hội dân gian.
Ching Ê đê: còn có tên
gọi khác là Ching Knăh.5

2.3. Vai trò của các dàn
chiêng trong đời sống xã hội

Ê Đê
Chiêng Ê Đê được coi là
linh hồn của dân tộc Ê Đê.
Chiêng Ê Đê mang giá trị lớn
trong đời sống tinh thần, phong
tục nghi lễ suốt cuộc đời của người Ê Đê. Chiêng nổi lên để cúng xin tà ma đừng
ám hại thai nhi vừa tròn 3 tháng trong bụng người mẹ. Chiêng nổi lên để cúng
Yàng trong dịp mừng nhà mới, mừng lúa mới
mừng lễ cưới hỏi, lễ sinh đẻ, lễ chúc sức khỏe, lễ cầu may, lễ tang... và cuối cùng
là lễ bỏ mả6.
Trong các buổi lễ như vậy, các bộ chiêng luôn luôn giữu vai trò chủ đạo, và
vì thế nó không chỉ là nhạc cụ văn nghệ, mà trước hết còn mang phong tục hết sức

5

www.vienncanhue.vn/main/TBKH/TBKH_data/tbkh.../tbkh_3_4.pdf

Lê Thị Kim Qúy, Bước đầu tìm hiểu bộ chiêng của người Ê Đê trong cuốn Vùng văn hóa cồng
chiêng Tây Nguyên, NXB văn hóa thông tin, 2004, tr 473 - 474
6

12
Hình 1: Lễ hội mừng lúa mới của người Ê Đê
Nguồn: />52_7.jpg


cao. Nếu không có chiêng, trống thì không thể có nghi lễ. Mà người Ê Đê thì
thường xuyên tổ chức nghi lễ nên chiêng, trống là không thể thiếu trong nhà.
Đối với ngày lễ buồn,
chiêng trống nổi lên rất khác

với ngày lễ vui. Trong ngày lễ
vui thì người Ê Đê thường
chuẩn bị hết sức chu đáo, có khi
hàng tháng hoặc mấy tháng trời.
Mỗi gia đình của người Ê Đê có
khoảng 1 đến 3 giàn chiêng trở
lên và được sắp xếp thành từng
bộ.
2.4.

Các dịp sử dụng cồng
chiêng
Đối với gia đình, cồng chiêng được diễn tấu trong các lễ cũng như cũng gieo

trĩa, cúng lúa mới, cũng mừng lúa mới về nhà, cũng cưới hỏi, cúng rước rẻ về nhà
vợ, cúng thổi tai, đặt tên, cũng mừng thọ, đám tang, lễ bỏ mã, cúng dựng nhà mới,
cúng lên ở nhà mới và cúng sữa nhà.
Đối với cộng đồng buôn làng, cồng chiêng được diễn tấu tại nhà chủ bến
nước trong các dịp lễ cúng như cúng bến nước, cúng khi buôn làng có dịch bệnh,
cúng mừng cầu mưa đầu mùa7.
hình 2: Cồng chiêng trong lễ hội
Nguồn: />DamTrau.jpg

Đỗ Hồng Kỳ, Văn Hóa Cổ Truyền ở Tây Nguyên Trong Phát Triển Bền Vững, NXB Từ Điển
Bách Khoa, tr 58 - 59
7

13

CHƯƠNG II. NGHỆ THUẬT CỒNG CHIÊNG Ê ĐÊ
1.

Cơ cấu tổ chức dàn chiêng Ê Đê

Cồng chiêng Tây Nguyên rất đa dạng về chủng loại và công dụng. Về chủng
loại, hầu như có bao nhiêu tộc người bản địa thì có bấy nhiêu loại cồng chiêng tiêu
biểu. Nhưng trên đại thể, có thể chia thành hai loại: các loại cồng chiêng không có
núm.
Số lượng chiêng trong dàn
Một bộ chiêng đầy đủ của người Ê Đê thường có một cái trống và 9 cái
chiêng, gọi là dàn chiêng k,nah. Trong các nghi lễ đời người và nghi lễ nông
nghiệp, người Ê Đê thường sử dụng dàn chiêng này để đánh khi tổ chức lễ, chủ yếu
7 chiếc chiêng chính đó là: M'đuh, Ana di, Khowk, H'luê h'liăng, H'luê khowk điết.
Bố cục dàn chiêng
Hãy hình dung dàn chiêng này như một gia đình mẫu hệ của người Ê Đê cổ
xưa. Gia đình lớn sẽ có bà chủ, chính là H'Gơr. Chiếc Char tượng trưng cho già
làng, còn hai chiếc chiêng M'du và Ana là ông bác và ông chú. Còn 6 chiếc chiêng
kia là những anh em trong gia đình, trong đó Khớc (số 3) là nhạc trưởng, khó đánh
nhất. Tiếng Ê Đê, khớc nghĩa là ngắt, liang nghĩa là theo, còn diêt là nhỏ, M'du
khơc diết y như cô gái út trong gia đình. Khi tấu nhạc, không kể chiếc M'du và
chiếc Ana đối thoại nhau, nguyên tắc là nhóm Khớc dẫn dắt và nhóm liang đi theo,
y như những luật tục thời mẫu hệ vậy. Thành thử, mọi cuộc tấu chiêng của người Ê
Đê chẳng qua chỉ là những câu chuyện qua lại về thế tục và là sự tưởng nhớ đến
thần linh, tổ tiên, thông qua các cuộc đối thoại của 2 nhóm nam-nữ. Hơn mười năm
ở Đắc Lắc, dù tự xem là người có chút vốn liếng về âm nhạc và đã nhiều lần được
14


bà con cho phép thử ngồi vào dãy ghế Kpan tấu chiêng cùng bà con mà tôi chưa

sao đủ tự tin ngồi vào vị trí của chiếc chiêng Khớc, thế rồi sau nhiều ngày suy đi
nghĩ lại, tôi cho rằng cái thiếu chủ yếu của mình chưa phải là vấn đề kỹ năng mà
chính là tâm hồn âm nhạc của người Ê Đê, điều mà nói thì dễ mà làm thì thật khó.
2.

Các yếu tố cần và đủ cho diễn tấu cồng chiêng

Yêu cầu đối với chiêng
Tiêu chuẩn để lựa chon chiêng là độ vang, âm sắc và độ hòa hợp dễ nghe
giữa các chiêng đối đáp tạo giai điệu. Nhiều dân tộc đánh giá một chiếc cồng hoặc
chiêng quý nếu nó “hát” hay, tiếng ngân vang xa hơn nhưng chiếc chiêng khác. Ở
Đắc Lắc, ngoài tiêu chuẩn ấy bà con còn quý nhứng chiếc chiêng làm bằng sắt pha
lẫn các loại quý hiếm như vàng, đồng đen hoặc bạc. Ngoài ra bà con cũng quý
những chiếc chiêng đã “tham gia” nhiều lễ cúng lớn. Trong các chiêng của người Ê
Đê, những chiếc chiêng quý thường là hai chiêng, núm mdu và ana ching.
Số lượng chiêng
Cần chuẩn bị đủ ít nhất là từ 3 đến 4 chiêng, trong đó mỗi chiếc chiêng giữ
một vị trí nhất định. Mặt khác càng có nhiều chiêng thì càng có sự lựa chọn cho
từng giai điệu. Và mỗi chiêng có một dùi riêng dành cho nó, dùi chiêng phải ứng
với chiêng về kích cỡ.
Đủ số người đánh cồng chiêng
Đủ chiêng thì cần thiết phải đủ số người biết đánh chiêng ứng với mỗi
chiêng thì mới có thể diên tấu được. Và chỉ có như vậy thì mới thể hiện được âm
thanh của chiêng đó, biết kết hợp với nhau một cách ăn ý để tạo nên những âm
thanh như mong muốn.
Yêu cầu với người đánh cồng chiêng
Nghệ nhân chỉnh chiêng hay người điều khiển giàn chiêng là nhạc công giỏi,
có khả năng thẩm âm, biết phát hiện và chỉnh sửa thanh âm lạc điệu của từng
15

chiêng để đạt được âm thanh chuẩn của cả giàn chiêng. Nghệ nhân chỉnh chiêng
không chỉ chỉnh âm cho các chiếc chiêng sai âm, mà còn chỉnh âm cho các giàn
chiêng mới. Nghệ nhân chỉnh chiêng được coi là báu vật dân gian sống, bao hàm
tính truyền thống và tính khoa học, không chỉ đơn thuần là một kĩ thuật viên.
Hầu hết nghệ nhân đánh chiêng đều là nam giới, chỉ trừ Ê Đê Bih theo chế
độ mẫu hệ là nữ giới đánh chiêng.
3.

Âm thanh và cách diễn tấu cồng chiêng

Âm thanh
Tiếng cồng chiêng không chỉ là âm thanh nghệ thuật của Ê Đê mà cũng là
âm thanh nghê thuật của Tây Nguyên. Có thể nói còng chiêng là hình thức âm nhạc
vừa độc đáo vừa đặc trưng của Ê Đê và Tây Nguyên.
Nếu có sự quan sát về mặt diễn tấu, chúng ta thấy khi trình diễn, dàn chiêng
Ê Đê tuy không có nhạc trưởng, nhưng vân mang lại hiệu quả âm thanh với chất
lượng cao làm người nghe có cảm giác là đã hoạt động theo một sự chỉ huy đầy uy
lực8.
Tiếng chiêng Ê Đê có âm thanh chắc, khỏe, dồn dập, ngân và vang xa như
khát vọng của chàng Đam San chinh phục Nữ thần Mặt Trời. Trong những nhạc cụ
cổ truyền của người Ê Đê cũng như các dân tộc khác trên dãy Trường Sơn – Tây
Nguyên, dàn chiêng được đồng bào xem trọng hơn cả bởi tiếng chiêng gắn bó với
đời sống con người từ khi chào đời cho đến khi về với tự nhiên. Chiêng Ê Đê mang
đậm tính tiết tấu mặc dù những yếu tố còn lại như giai điệu, hòa thanh... vẫn không
bị lấn át. Tiết tấu chiêng Ê Đê rất nhanh, dồn dập, sôi nổi như thác reo như gió
thổi. Đòi hỏi trình độ diễn tấu của nghệ nhân phải rất điêu luyện mới có thể cùng
hòa tấu được. Âm thanh dàn chiêng knă Ê Đê vang xa và mạnh mẽ, "vút bay qua
xà nhà vang lên tới 9 tầng mây xanh. Lọt qua sàn lan đến bảy tầng vực sâu đất
8

Lê Thị Kim Qúy, đã trích dẫn.
16


đen..." chính là bởi sự va đập, bồi âm từ 9 chiếc chiêng cùng một lúc tấu lên; bởi
dùi đánh chiêng được làm bằng chất liệu gỗ cứng, hoặc tre đực, gõ thẳng vào mặt
phẳng của những chiêng bằng.
Âm nhạc chiêng cồng của người Ê Đê ở Đắc Lắc mang nặng tính suy tưởng
bởi tất cả các sinh hoạt ấy, trong sâu thẳm của mọi thành viên tham dự vẫn là cuộc
gặp gỡ giữa thế giới con người và thế giới thần linh, giữa thế giới người sống và
thế giới người chết, theo quan niệm của đồng bào. Vì thế âm hưởng qua một bài
chiêng Ê Đê thường đưa người nghe về hai cực rất xa nhau về thời gian
Cách diễn tấu
Điểm khác biệt ở cách diễn tấu Cồng Chiêng của người Giarai, Banar,
M’nông… so với diễn tấu Ching Ê Đê là: nghệ nhân xếp thành vòng tròn, luôn di
chuyển, người hơi khom lưng về phía trước, thường kết hợp với múa xoan… Còn
người Ê Đê diễn tấu Cồng Chiêng ngay trong nhà dài, trên ghế K’pan (một loại ghế
dài nằm ở phía Tây trong nhà dài). Chỉ vài trường hợp Ching Ê Đê được đánh
ngoài trời là khi cúng bỏ mả, cúng bến nước, tang lễ… Các Ching núm được đánh
bằng dùi gỗ có bọc vải mềm, Ching Bằng đánh bằng dùi gỗ không bọc gì, các
Chiêng Bằng đều được đánh vào mặt trong của Chiêng, đó cũng là điểm khác biệt
trong cách diễn tấu Cồng Chiêng của người Ê Đê với các tộc người Tây Nguyên
khác9.

9

LINH NGA NIEK ĐAM – Tính Độc Đáo Của Dàn Chiêng Ê Đê, trong cuốn Vùng Văn Hóa Cồng
Chiêng Tây Nguyên, 2004, tr 286 – 287.

17


Nhà dài Ê Đê là nơi tôn nghiêm nhất đối với đời sống tinh thần của mỗi
thành viên trong cộng đồng. Tại đó người ta không thể múa hát đơn hoặc múa hát
đối đáp (nam – nữ), mà chỉ có
thể đánh chiêng, kể “than” và
cúng bái. Cho nên người Ê Đê
không có “ rông chiêng” như
người Gia Rai – Kon Tum. Đối
với người Ê Đê các tính từ dài,
thẳng được chú ý đặc biệt, nên
chiêng Ê Đê ngồi ngồi tấu trên
chiếc Kpan truyền thống, dài
hàng chục mét kê trong gian
khách của những chiếc nhà dài đồ
sộ.
4.

Hình 3: Đánh cồng chiêng trên ghế Kpan
Nguồn: />ImageID=168069

Âm thang điệu thức, khúc thức cồng chiêng

Về mặt âm thang điệu thức
Mỗi giàn chiêng của người Ê Đê có một cấu tạo thang âm khác nhau và từ
đó điệu thức của chúng cũng khác nhau.
Nếu trong dàn chiêng Ê Đê chỉ nghe tách bạch âm thanh của từng chiêng,
chún ta sẽ khó cảm thấy được tính giai điệu của nó. Đôi khi để tạo cho âm thanh
của một chiêng có sự thay đổi, có màu sắc phong phú hơn, thì các nghê sĩ phải

đánh nhún lên xuống. Muốn cảm thụ giai điệu cảu giàn chiêng thì cần chú ý nghe
theo sự liên kết của từng mảng âm thanh, sự kết hợp cùng một lúc nhiều bè chiêng
phối hợp, sẽ tạo nên cảm giác giai điệu đa dạng, phong phú.
Về mặt khúc thức
18


Các bài bản ở dạng lề lối thường có 3 phần gồm phần đầu, phần thân, kết
thúc. Mở đầu chiêng mđú ching thường làm nhiệm vụ như người báo hiệu để làm
dàn nhạc chuẩn bị bắt đầu.
Phần thân là phần chủ yếu trong diễn tấu của dàn chiêng Ê Đê. Trước tiên
knáh di vào đầu một nhịp, sau đó nhóm knáh khơh và knáh liăng đối đáp vài nhịp
là cá bè khác băt đầu nghe nhau để vào. Âm nhạc nghe đều đều, nhưng cũng có lúc
dược biến tấu hoặc thay đổi, đến một độ dài nào đó thì dừng lại. Thông thường bài
chiêng ngắn nhất từ 90 – 180 nhịp, bài dài nhất có thể lên tới một hoặc vài ngàn
nhịp.

CHƯƠNG III. THỰC TRẠNG, NGUYÊN NHÂN VÀ MỘT SỐ GIẢI
PHÁP BẢO TỒN CỒNG CHIÊNG Ê ĐÊ
1. Thực trạng văn hóa cồng chiêng Ê Đê hiện nay
Do sự chi phối của quy luật kinh tế thị trường, do sự ảnh hưởng cảu nề văn
hóa hiện đại, và sựu tuyên truyền, mê hoặc của bọn đội lốt tôn giáo, đã biến cồng
hiêng thành thứ hàng hóa đơn thuần. Lợi dụng cơ hội này, bọn gian thương chuyên
mua bán đồ cổ từ khắp mọi miền đất nước đã kéo đến Tây Nguyên trong đó có Đắc
Lắc để tìm mua cồng chiêng. Chúng đến từng buôn làng gạ gẫm mua bán, đổi chác
bằng hàng hóa để lấy đi hàng trăm bộ cồng chiêng bán ra nước ngoài.
Nguy cơ buôn bán cồng chiêng ở Đắc Lắc đã và đang diễn ra hàng ngày tại
các buôn làng. Nó đã trở thành nạn “chảy máu' cồng chiêng thực sự . Mặc dù các
cơ quan đã nhiều lần bắt giữ, thu hồi, nhưng cồng chiêng vẫn thất thoát , nạn “chảy
máu” vẫn không chấm dứt, thậm chí còn có nguy cơ trầm trọng hơn.

Mất cồng chiêng là mất nền văn hóa cồng chiêng, mất nền văn hóa cồng
chiêng là mất bản sắc văn hóa dân tộc.

19


2. Nguyên nhân dẫn tới mất dần văn hóa cồng chiêng Ê Đê
Một số nguyên nhân chính dẫn tới thực trạng này ở Ê Đê nói riêng và tỉnh
Đắc Lắc nói chung như sau:
Do sự phát triển của đạo tin lành ơ Đắc Lắc ngày càng nhanh và lan rộng, có
tới 70 – 80% buôn làng theo đạo này. Và một số đội lốt tôn giáo đã xúi giục rằng:
ai theo đạo Tin lành thì phải bỏ hết lễ hội, không được dùng cồng chiêng, không
được uống rượu cần. Hơn nữa chúng chia rẽ người theo đạo và không theo đạo để
lôi kéo tín đồ và phá hoại nề văn hóa cồng chiêng của đồng bào nơi đây. Lợi dụng
uộc sống khó khăn, dân trí thấp của đồng bào để làm tổn hại đến tập quán văn hóa.
Trong thời gian gần đây dân tộc Ê Đê, theo cơ chế đổi mới được phát triển
một cách tự giác theo định hướng của đảng. Họ bỏ đi nhà dài, làm nhà riêng, phát
triển kinh tế theo phương thức sản xuất hàng hóa. Nhiều gia đình đã bán những bộ
cồng chiêng của mình để lấy vốn sản xuất.
Trước đây nghệ nhân sử dụng cồng chiêng ở Ê Đê rất nhiều , nhưng ngày
nay còn lại rất ít, số thanh niên sinh ra và lớn lên sau ngày giải phóng hầu như
không biêt đánh chiêng, từ đó sinh hoạt cồng chiêng mờ nhạt dần.
Đặc biệt gần đây sự phát triển của khoa học thông tin: điện ảnh, âm nhạc,
video, sân khấu, từ đó phim ảnh nước ngoài đưa vào một cách ồ ạt, thiếu chọn lọc
đã phần nào ảnh hưởng tới văn hóa trong đó có văn hóa cồng chiêng.
Nhà nước ta đã có những chính sách bảo tồn, song còn mang tính chất chung
chung, không cụ thể và không được triển khai một cách cụ thể, nghiêm túc.
Các công tác kiểm tra, quản lý về hoạt động văn hóa cồng chiêng chua được
triển khai một cách cụ thể. Từ đó việc quản lý cồng chiêng bị bỏ quên.

20


3. Một số giải pháp bảo tồn cồng chiêng Ê Đê
Cần quán triệt những tư tưởng của Đảng ta về quản lý đối với các hoạt động
văn hóa hiện nay. Phải đề cao và đặt vấn đề bảo vệ văn hóa dân tộc lên hàng đầu
và đặc biệt là cồng chiêng Tây Nguyên.
Các cấp ủy, chính quyền thực hiện triển khai một cách có hiệu quả các chị
thị của ủy ban nhân dân tỉnh về việc bảo tồn văn hóa cồng chiêng. Thường xuyên
tổ chức tuyên truyền, giáo dục sâu rộng trong đồng bào, người dân ý thức bảo vệ
văn hóa cồng chiêng, hôi phục các lễ hội dân gian, đồng thời ngăn chặn nạn mua
cồng chiêng từ bên ngoài, xử lý nghiêm ngặt những trường hợp vi phạm, mua bán
cồng chiêng.
Hệ thống lại số còng chiêng và người biết sử dụng cồng chiêng để dễ dàng
quản lý, để giúp đỡ những gia đình ó cồng chiêng gặp khó khăn về đời sống, động
viên mọi người tham gia bảo vệ cồng chiêng.
Đồng thời mộ buôn phải cho dựng ngôi nhà dài truyền thống để tạo không
gian cho sinh hoạt cồng chiêng. Vừa là nơi sinh hoạt vừa là nơi cất giữ cồng
chiêng.
Mở các lớp tập huấn nghiệp vụ về sưu tầm, giữ gìn, bảo tồn văn hóa cồng
chiêng cho cán bộ huyện, xã thôn, buôn. Mời nghệ nhân tài giỏi về truyền dạy sử
dụng cồng chiêng, và nhạc cụ dân gian cho con em các dân tộc, thông qua đó, phát
hiện những năng khiếu, bồi dưỡng tài năng, bồi dưỡng tình yêu âm nhạc, tình yêu
văn hóa cồng chiêng cho thiếu niên ở buôn làng.
Hằng năm tổ chức các hoạt động văn hóa, như ngày hội văn hóa - thể thao
các dân tộc, liên hoan ca múa nhạc dân gian, liên hoan văn hóa cồng chiêng, triển
lãm văn hóa dân tộc, hội thi giọng hát hay các dân tộc, tổ chức các câu lạc bộ văn
hóa dân gian, hay những đêm sinh hoạt văn hóa nhớ về cội nguồn, thông qua dó để

21

khơi lòng tự hào dân tộc, giáo dục ý thức giữ gìn bảo tồn văn hóa cồng chiêng cho
đồng bào.
Ngành Văn hóa-Thông tin thường xuyên phối hợp với các cấp ủy, chính
quyền địa phương, các cơ quan chức năng, triển kai thực hiện có hiệu quả về “tăng
cường quản lí các hoạt động văn hóa và du lịch văn hóa, đẩy mạnh bài trừ một số
tệ nạn xã hội nghiêm trọng”, nhằm triết để bài trừ những sản phẩm văn hóa có nội
dung không lành mạnh làm ảnh hưởng đến nền văn hóa truyền thống của dân tộc.
Tổ chức kiểm tra, kiểm soát, quản lí chặt chẽ và xử lí nghiêm những trường hợp vi
phạm hợp đồng mua bán cồng chiêng, và âm mưu phá hoại nền văn hóa truyền
thống của các dân tộc.
Nên có dự án cụ thể đưa âm nhạc cồng chiên Ê-đê vào đời sống văn hóa, hỗ
trợ dân phục hồi sinh hoạt âm nhạc cồng chiêng. Tổ chức các cuộc liên hoan âm
nhạc cồng chiêng trong từng cụm dân cư hàng năm.
Ngoài ra còn phải cần thiết phát động một cuộc hội thảo tầm cỡ quốc gia,
thu hút các nàh khoa học quan tâm tới cồng chiêng Ê-đê tahm gia xác định rõ các
giá trị, vị trí văn hóa nghệ thuật cồng chieng Ê-đê trong nền văn hóa truyền thống
của dân tộc Việt Nam.Tuy nhiên, chỉ nhận thức đúng ý nghĩa của việ bảo tồn phát
huy cồng chiêng Ê-đê thôi thì chưa đủ, cần phải bằng những hoạt động tích cực, cụ
thể để thực hiện điều đó. Hy vọng rằng, trong tương lai không xa, chúng ta sẽ được
chứng kiến sự phát triển của nghệ thuật cồng chiêng Ê-đê trên khắp các vùng của
người Ê-đê10.

10

Tham khảo từ các sách và mạng Internet về thưc trạng và giải pháp bảo vệ văn hóa cồng chiêng
22

C.

KẾT LUẬN

Cồng chiêng Ê-đê là một hiện tượng văn hóa phức tạp đồng thời chứa nhiều
nét độc đáo. Trong nó chứa đựng tinh tộc người, tính địa phương, tính truyền
thống, tính nghệ thuật.
Đối với người Ê-đê, cồng chiêng là một niềm tự hào của họ. Nghệ thuật
cồng chiêng là một trong những biểu hiện đặc sắc nhất, nổi bật nhất cảu văn hóa Êđê.
Đối với dân tộc Việt Nam, cồng chiêng Ê-đê là một bông hoa mang sắc màu
đặc biệt trong “bức tranh” văn hóa cồng chiêng, đồng thời là một nét bản sắc văn
hóa độc đáo của văn hóa truyền thống, một điểm sáng trong “bức tranh” đa sắc
màu của văn hóa Việt Nam.
Các biểu hiện của văn hóa còng chiêng Ê Đê thật đa dạng. Họ coi cồng
chiêng như một thục thể sống và là tiếng nói đại diện cho gia đình trong cộng đồng
biểu hiện qua tiếng chiêng mà họ thể hiện. Họ sử dụng chiêng trong lao động, sản
suất sinh hoạt đời thường, sử dụng trong các nghi lễ tín ngưỡng, là phương tiện
thông quan với tâm linh.
Nghệ thuật cồng chiêng Ê Đê mang tính thống nhất cao đồng thời thể hiện
tinh điển hình của một hiện tượng văn hóa dân gian.
Cồng chiêng, âm nhạc cồng chiêng, thậm chí có thể gọi văn hóa cồng chiêng
đang được nghành văn hóa, âm nhạc và lãnh đạo các tỉnh Tây Nguyên chú ý, là
phần rất có giá trị trong vốn văn hóa đặc sắc đó của dân tộc.
Cồng chiêng thuộc loại hiện vật văn hóa có giá trị cao, cần có biện pháp giữ
gìn. Cồng chiêng là một nhạc khí phổ biến ở Đông Nam Á. Giới thiệu cồng chiêng,

23


am nhạc cồng chiêng, nghiên cứu cồng chiêng, đều là những hoạt động có sức lôi

kéo các nghệ sĩ và các nhà khoa học các nước trong khu vực, quảng bá ra thế giới.

PHỤ LỤC HÌNH ẢNH

Đánh cồng chiêng trên gế dài và bên cạnh nhà dài truyền
thống(laodong.com.vn)

Cồng chiêng trong những ngày lễ hội (dulichvietnam.com.vn)

Cồng chiêng đang, đã và đang được truyền bá rộng rãi trong và ngài
24
nước, nhằm duy trì và bảo tồn văn hóa truyền thống.( cuocsongviet.com.vn)


TÀI LIỆU THAM KHẢO
1.

Vùng văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên, Viện văn hóa - thông tin Hà

Nội, 2004.
2. Đỗ Hồng Kỳ, Văn hóa cổ truyền Tây Nguyên trong phát triển bền vững, NXB
Từ điển Bách khoa, 2012.
3. Gìn giữ và phát huy những giá trị văn hóa Tây Nguyên, NXB Chính trị quốc
gia, 2005.
4. Lý Tùng Hiếu, Các vùng văn hóa Việt Nam. NXB Đại học quốc gia TPHCM,
2011.
5. Lý Tùng Hiếu, Văn hóa Trường Sơn - Tây Nguyên, TPHCM, 2012.
6. Ngô Văn Doanh-Trương Bi, Nghi lễ-lễ hội của người Chăm và Ê-đê, NXB
Văn hóa dân tộc, 2012.
7.

Nguyễn Tấn Đắc, Văn hóa xã hội và con người Tây Nguyên, NXB Khoa học

xã hội, 2005

8.

Kiều Trung Sơn, Cồng Chiêng Mường, NXB Văn hóa - thông tin và viện văn

hóa, 2011.
9.

cumgar.com/.../Chieng-tre-dac-san-nghe-thuat-cua-dan-toc-Ede-219/

10. sites.google.com/site/yngemnie89/tted/cced
11. www.dch.gov.vn/pages/news/preview.aspx?n=386&c=63
12. dangcongsan.vn/CPV/Modules/News/NewsDetail.aspx?co_id...
13. songnhac.vn/.../3357-chieng-cong-ede-o-dac-lac-hieu-sao-cho-dung.
14.

www.vienncanhue.vn/main/TBKH/TBKH_data/tbkh.../tbkh_3_4.pdf

25