NGHIÊN cứu một số tác ĐỘNG của BIẾN đổi KHÍ hậu và nƣớc BIỂN DÂNG đến cơ cấu sử DỤNG đất NÔNG NGHIỆP VÙNG DUYÊN hải NAM TRUNG bộ và đề XUẤT các GIẢI PHÁP THÍCH ỨNG

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC TỰ NHIÊN
-------------

MAI HẠNH NGUYÊN

NGHIÊN CỨU MỘT SỐ TÁC ĐỘNG CỦA BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU
VÀ NƢỚC BIỂN DÂNG ĐẾN CƠ CẤU SỬ DỤNG ĐẤT NÔNG
NGHIỆP VÙNG DUYÊN HẢI NAM TRUNG BỘ
VÀ ĐỀ XUẤT CÁC GIẢI PHÁP THÍCH ỨNG

Chuyên ngành: Khoa học môi trường
Mã số: 62 44 03 01

(DỰ THẢO)
TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC MÔI TRƢỜNG

HÀ NỘI, 2015

i


Công trình được hoàn thành tại: Trường Đại học Khoa học tự nhiên

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Trần Văn Thụy
TS. Võ Tử Can

Phản biện: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Phản biện: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Phản biện: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Luận án sẽ được bảo vệ trước Hội đồng cấp Đại học Quốc

gia chấm luận án tiến sĩ họp tại . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . vào hồi
giờ
ngày
tháng
năm 20...

Có thể tìm hiểu luận án tại:
- Thư viện Quốc gia Việt Nam
- Trung tâm Thông tin - Thư viện, Đại học Quốc gia Hà Nội

ii


MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Vùng Duyên hải Nam trung Bộ (DHNTB) bao gồm 8 tỉnh,
thành phố trực thuộc Trung ương là: Đà Nẵng, Quảng Nam,
Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên, Khánh Hoà, Ninh Thuận
và Bình Thuận. Diện tích đất nông nghiệp của Vùng chiếm
trên 76% DTTN [6]. Mặc dù, trong những thập kỷ qua đã đạt
được những thành tựu nhất định nhưng vùng DHNTB vẫn là
một trong những vùng có tỷ lệ đói nghèo cao ở Việt Nam.
Cuộc sống nông dân không chỉ nghèo, thu nhập thấp mà còn
rất bấp bênh bởi nhiều vấn đề khó khăn chủ yếu là do điều
kiện tự nhiên, môi trường, đặc biệt là những tác động của
BĐKH, NBD. Trong đó lũ lụt và hạn hán là những loại hình
thiên tai thường xuyên xảy ra ở Việt Nam, là loại hình thiên tai
gây thiệt hại lớn nhất đối với các tỉnh vùng DHNTB.
2. Mục tiêu nghiên cứu

- Đánh giá được biến động cơ cấu sử dụng đất nông nghiệp vùng
Duyên hải Nam trung Bộ do khô hạn, ngập úng trong bối cảnh biến
đổi khí hậu, nước biển dâng.
- Đề xuất được một số giải pháp thích ứng với tác động của
biến đổi khí hậu, nước biển dâng trong quản lý, sử dụng đất
nông nghiệp cho vùng Duyên hải Nam trung Bộ.
3. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn
a) Ý nghĩa khoa học
- Luận án đã đưa ra được phương pháp đánh giá tác động
của BĐKH, NBD đến cơ cấu sử dụng đất nông nghiệp, trong đó
có phương pháp ứng dụng chương trình CROPWAT tính toán
lượng bốc thoát hơi tiềm năng làm cơ sở để tính toán chỉ số khô
1


hạn thăm dò (RDI) phục vụ việc đánh giá mức độ khô hạn, và
phần mềm ArcGIS để xác định diện tích bị ngập úng do tác
động của BĐKH, NBD cho từng loại hình đất nông nghiệp cụ
thể của Vùng DHNTB.
- Luận án đã nghiên cứu, kết hợp được nhiều nguồn tài liệu,
số liệu (tài liệu về khí hậu, thời tiết; bản đồ HTSDĐ nông
nghiệp; bản đồ đất, bản đồ thoái hóa, mô hình số hóa độ cao DEM,...) để đánh giá hiện trạng, dự tính và đưa ra các giải pháp
để thích ứng với tác động của BĐKH, NBD đến cơ cấu sử dụng
đất nông nghiệp (đất bị khô hạn, ngập úng) của Vùng DHNTB.
b) Ý nghĩa thực tiễn
- Kết quả của luận án góp phần bổ sung cơ sở lý luận và thực
tiễn cho việc đánh giá tác động của BĐKH, NBD đến cơ cấu sử
dụng đất nông nghiệp.
- Kết quả nghiên cứu của luận án là căn cứ thực tiễn cho các
nhà hoạch định chính sách, các nhà nghiên cứu nắm rõ được tác

động của BĐKH, NBD đến cơ cấu sử dụng đất nông nghiệp (về
các vấn đề khô hạn, ngập úng) của Vùng DHNTB để từ đó có
những chính sách, kế hoạch hành động.
4. Những đóng góp mới của luận án
- Lần đầu tiên xây dựng được quy trình đánh giá ảnh hưởng
của BĐKH, NBD đến cơ cấu sử dụng đất nông nghiệp cho
phạm vi cấp vùng.
- Xác định được cấu diện tích từng loại hình sử dụng đất
nông nghiệp bị khô hạn, ngập úng trong bối cảnh BĐKH, NBD
trên cơ sở ứng dụng thành công chương trình CROPWAT; tính
chỉ số khô hạn thăm dò (RDI) và công nghệ GIS với sự ứng
dụng phần mềm ArcGIS làm cơ sở cho việc dự tính chuyển đổi
2


cơ cấu sử dụng đất nông nghiệp trong bối cảnh BĐKH của vùng
DHNTB vào các năm 2020, 2030, 2050.
CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU

1.1. Một số khái niệm về vấn đề nghiên cứu
- Khái niệm về khí hậu, biến đổi khí hậu, nước biển dâng
- Khái niệm về đất, đất nông nghiệp, cơ cấu sử dụng đất
nông nghiệp
- Khái niệm về đánh giá tác động do biến đổi khí hậu, nước
biển dâng
1.2. Tình hình nghiên cứu về biến đổi khí hậu, nƣớc biển
dâng và sử dụng đất nông nghiệp trên thế giới
- Nhóm nghiên cứu về hạn hán và các chỉ số khô hạn do tác
động của biến đổi khí hậu
- Nhóm nghiên cứu về đất bị ngập úng

- Nhóm nghiên cứu về các giải pháp
1.3. Biến đổi khí hậu, nƣớc biển dâng tác động đến cơ đất sử
dụng đất nông nghiệp và tình hình nghiên cứu tại Việt Nam
- Biểu hiện của BĐKH, NBD ở Việt Nam.
- Tác động của BĐKH, NBD đến cơ cấu sử dụng đất nông
nghiệp bao gồm: Tác động đến nông nghiệp và cơ cấu đất sản
xuất nông nghiệp; tác động đến lâm nghiệp và cơ cấu đất lâm
nghiệp; tác động đến thủy sản; Tác động đến diêm nghiệp
- Khái quát các tài liệu có liên quan đến khu vực nghiên cứu
1.4. Tổng quan đặc điểm tự nhiên, kinh tế - xã hội, những
yếu tố liên quan tới BĐKH, NBD của vùng nghiên cứu
- Điều kiện tự nhiên
- Thực trạng phát triển kinh tế - xã hội
3


- Khái quát về tình hình quản lý đất đai
Kết luận Chƣơng 1
1. Nghiên cứu tổng quan về sử dụng đất nông nghiệp; BĐKH
và NBD đã làm sáng tỏ một số vấn đề sau:
- Việt Nam là một trong năm nước chịu ảnh hưởng nặng nề
của BĐKH và là một trong 2 nước có diện tích đất nông nghiệp
chịu ảnh hưởng nặng nề nhất của NBD. Những thay đổi về
nhiệt độ, lượng mưa, mực NBD làm cho vấn đề đất bị khô hạn,
ngập úng,... ngày càng gia tăng.
- Trên thế giới và tại Việt Nam, việc ứng dụng chương trình
CROPWAT đã được thực hiện trong các nghiên cứu, nhưng chủ
yếu là để phục vụ tính nhu cầu nước, chế độ tưới cho nông
nghiệp, tính toán năng suất lúa,...; Các ưu điểm của chỉ số khô hạn
thăm dò (RDI) cho thấy RDI là một chỉ số lý tưởng để đánh giá

thăm dò mức độ hạn hán nói chung trên một vùng địa lý rộng lớn;
việc sử dụng phần mềm ArcGIS trong đánh giá ngập úng trên
phạm vi cấp tỉnh, huyện cũng đã được nghiên cứu ứng dụng.
- Một số các nghiên cứu có liên quan đến BĐKH, NBD, đất
bị khô hạn, ngập úng ở địa bàn vùng DHNTB đã được thực
hiện, những nghiên cứu này phần nào làm rõ thực trạng khô
hạn, ngập úng; tác động của BĐKH, NBD đến cơ cấu sử dụng
đất của Vùng với 3 loại đất chính là đất nông nghiệp, đất phi
nông nghiệp và đất chưa sử dụng.
- Vùng DHNTB có điều kiện tự nhiên không thuận lợi. Địa
hình tương đối phức tạp với nhiều đồi núi ngang nhô ra biển chia
cắt dải đồng bằng thành nhiều cánh đồng nhỏ hẹp. Tài nguyên
đất của vùng Duyên hải Nam Trung Bộ bao gồm 12 nhóm đất
chính, đất đai nghèo hữu cơ và các dinh dưỡng cho cây trồng.
4


Việc đầu tư, nâng cấp cơ sở hạ tầng thủy lợi mặc dù đã được
quan tâm nhưng mới chỉ đáp ứng được một phần nhu cầu tưới
cho nông nghiệp của vùng.
2. Các vấn đề trống chưa tác giả nào nghiên cứu:
- Những nghiên cứu về tác động của BĐKH, NBD đến cơ
cấu sử dụng đất không nhiều, chủ yếu ở phạm vi nhỏ (cấp tỉnh,
huyện, xã), chưa có nghiên cứu cho từng loại hình sử dụng đất
nông nghiệp cụ thể ở phạm vi cấp vùng.
- Chưa có quy trình đánh giá tác động của BĐKH, NBD đến
cơ cấu sử dụng đất nông nghiệp cho phạm vi cấp vùng.
CHƢƠNG 2: ĐỐI TƢỢNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

2.1. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu

2.1.1. Đối tượng nghiên cứu
a) Các tác động chính của BĐKH, NBD đến cơ cấu sử dụng
đất nông nghiệp vùng DHNTB được nghiên cứu trong luận án
gồm: đất bị khô hạn (loại hình hạn khí tượng) do BĐKH và
ngập úng do NBD. Việc nghiên cứu những tác động của
BĐKH, NBD đến cơ cấu sử dụng đất nông nghiệp giả thiết sẽ
loại trừ yếu tố phát triển kinh tế - xã hội.
b) Các loại hình đất sử dụng trong nông nghiệp trong ranh
giới không gian của phạm vi nghiên cứu bao gồm: Đất sản xuất
nông nghiệp: Đất trồng cây hàng năm (gồm đất trồng lúa; đất
trồng cây hành năm khác); đất trồng cây lâu năm; đất lâm
nghiệp; đất có mặt nước nuôi trồng thủy sản; đất làm muối; đất
nông nghiệp khác
2.1.2. Phạm vi nghiên cứu
Phạm vi không gian: Vùng DHNTB bao gồm 8 tỉnh,
5


thành phố trực thuộc Trung ương là Đà Nẵng, Quảng Nam,
Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên, Khánh Hoà, Ninh Thuận
và Bình Thuận.
Phạm vi thời gian: Nghiên cứu những biến đổi về điều kiện
khí hậu, biến động, HTSDĐ (từ năm 1980 đến 2013); Dự tính đất
nông nghiệp bị khô hạn và ngập úng do tác động BĐKH, NBD
của Vùng DHNTB cho 3 mốc thời gian là 2020, 2030 và 2050.
2.2. Quy trình đánh giá tác động của biến đổi khí hậu, nƣớc
biển dâng đến cơ cấu sử dụng đất nông nghiệp
Tác động của BĐKH, NBD đến cơ cấu sử dụng đất nông
nghiệp vùng DHNTB được đánh giá ở 2 vấn đề đất bị khô hạn
và ngập úng. Việc nghiên cứu đề tài được thực hiện qua 4 Bước

cơ bản:
- Bước 1: Điều tra, khảo sát, thu thập thông tin, tài liệu.
- Bước 2: Nghiên cứu, phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến cơ
cấu sử dụng đất nông nghiệp dưới tác động của BĐKH, NBD.
- Bước 3: Dự tính tác động của BĐKH, NBD đến cơ cấu sử
dụng đất nông nghiệp.
- Bước 4: Xác định các giải pháp thích ứng với BĐKH, NBD.
2.3. Phƣơng pháp nghiên cứu
Để thực hiện đầy đủ quy trình ở trên, đề tài nghiên cứu đã áp
dụng và kết hợp nhiều phương pháp khác nhau, trong đó chủ
yếu là các phương pháp sau:
- Phương pháp điều tra, thu thập thông tin tài liệu.
- Phương pháp xử lý số liệu, phân tích thống kê.
- Phương pháp đánh giá tác động của biến đổi khí hậu đến
cơ cấu sử dụng đất nông nghiệp.
- Phương pháp chuyên gia
6


- Phương pháp kế thừa
- Quy trình thành lập bản đồ dự tính đất nông nghiệp bị khô
hạn do tác động của biến đổi khí hậu.
- Quy trình thành lập bản đồ dự tính đất nông nghiệp bị ngập
úng do nước biển dâng
Kết luận Chƣơng 2
1. Việc lựa chọn đối tượng là vùng DHNTB để nghiên cứu,
dự tính tác động của BĐKH, NBD đến cơ cấu sử dụng đất nông
nghiệp (vấn đề khô hạn, ngập úng) đảm bảo được giới hạn mục
tiêu, nội dung và tính thực tiễn của đề tài.
2. Việc áp dụng chương trình CROPWAT tính lượng bốc

hơi, chỉ số khô hạn RDI, phương pháp nội suy trung bình trọng
số để xây dựng bản đồ khô hạn do tác động của BĐKH và phần
mềm ArcGIS xây dựng bản đồ ngập úng do NBD cho vùng
DHNTB là tối ưu. Việc lựa chọn được quyết định trên sở sở cân
nhắc, so sánh với các chỉ số khô hạn, phương pháp nội suy
không gian và chương trình, phần mềm khác.
CHƢƠNG 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU

3.1. Những biến đổi về khí hậu, nƣớc biển dâng và cơ cấu sử
dụng đất nông nghiệp của Vùng Duyên hải Nam trung Bộ
- Phân tích những biến đổi về khí hậu, NBD giai đoạn 1980 1989 tại các trạm đo thuộc vùng DHNTB cho thấy nhiệt độ có xu
hướng tăng, nhiệt độ trung bình năm tăng trùng bình là 0,30C,
nhiệt độ các tháng tiêu biểu trong thời kỳ gần đây đều cao hơn
thời kỳ trước; lượng mưa trung bình năm có xu thế tăng với
mức tăng phổ biến 150 - 250 mm/năm, lượng mưa tập trung vào
những tháng mùa mưa; mực nước biển (tại trạm Sơn Trà, tiêu
7


biểu cho vùng biển Trung bộ) có tốc độ xu thế tăng trung bình là
3,88 mm/năm; các yếu tố độ ẩm, số giờ nắng, tốc độ gió tăng
giảm không đồng nhất hoặc có tăng, giảm nhưng mức độ tăng
không nhiều.
- Ngoài những nguyên nhân do công tác quản lý, phát triển
kinh tế - xã hội, các nguyên nhân do điều kiện tự nhiên và tác
động của biến đổi khí hậu cũng có tác động rất nhiều đến sự
thay đổi cơ cấu sử dụng đất. Trong vòng hơn 30 năm qua vấn
đề khô hạn, ngập úng diễn ra khá phổ biến và là 2 nguyên nhân
tự nhiên chính, có ảnh hưởng nhiều nhất đến việc sử dụng đất
nông nghiệp của vùng DHNTB. Hạn hán thường xảy ra vào thời

kỳ lúa Đông Xuân, Hè Thu và vụ Mùa đang làm đòng, trổ bông,
độ dài mùa hạn tăng lên khi nhiệt độ tăng cùng với lượng mưa
giảm và ngược lại. Vấn đề khô hạn, ngập úng có ảnh hưởng
đáng kể đến việc chuyển đổi cơ cấu sử dụng đất và cơ cấu cây
trồng trên địa bàn vùng. Thể hiện rõ nét ở việc chuyển đổi từ
đất trồng CHN (đất trồng lúa và đất trồng CHN khác), là những
loại hình sử dụng đất phụ thuộc nhiều vào nước tưới, sang các
loại hình sử dụng đất khác diễn ra khá nhiều ở những địa bàn
trong Vùng qua các thời kỳ. Cụ thể:
+ Thời kỳ 1980 - 1990, xảy ra 2 năm hạn nặng nhất 1983,
1987 và lũ gây ngập úng trên diện rộng vào năm 1988. Công
trình thủy lợi phục vụ sản xuất nông nghiệp chưa được đầu tư
đồng bộ. Ngoài ra do nhu cầu phát triển kinh tế xã hội, công tác
quản lý ở một số địa phương còn buông lỏng nên diện tích đất
nông nghiệp của Vùng DHNTB có xu hướng giảm. Diện tích
đất nông nghiệp giảm khoảng 230 nghìn ha. Trong đó giảm
mạnh trên đất lâm nghiệp (giảm khoảng 183 nghìn ha), đất sản
8


xuất nông nghiệp (52,8 nghìn ha), các loại đất khác đều tăng
nhưng diện tích tăng không nhiều. Đặc biệt trong thời kỳ này,
diện tích đất trồng CLN tăng mạnh (tăng 33,9 nghìn ha) do việc
chuyển đổi từ CHN và đất lâm nghiệp. Trong đó diện tích cây
trồng có nhu cầu nước cao như lúa đã giảm mạnh từ 327,7
nghìn ha (năm 1980) xuống còn 272,7 nghìn ha (năm 1990),
trong đó diện tích đất trồng lúa bị giảm (giảm hơn 50 nghìn ha)
do chuyển đổi mạnh mẽ diện tích đất trồng lúa nương sang
trồng CHN khác hoặc trồng CLN, trồng rừng sản xuất.
+ Từ năm 1990 đến năm 2010, nhiệt độ có xu hướng tăng

(tăng từ 0,2 - 0,6oC), lượng mưa những tháng mùa mưa cao hơn
so với giai đoạn trước và ngược lại mùa khô lại thấp hơn. Trong
thời kỳ này, xảy ra 5 năm hạn nghiêm trọng (1993, 1998, 2002,
2005, 2010) và trận lũ lịch sử vào năm 1999. Tuy nhiên, do
được đầu tư nhiều nguồn lực phát triển, hạ tầng phục vụ sản
xuất nông nghiệp được cải thiện nên nhiều diện tích đất chưa sử
dụng, diện tích đất nông nghiệp bị bỏ hóa đã được khai thác sử
dụng. Diện tích đất nông nghiệp tăng gần 1.350 nghìn ha, tăng
mạnh nhất từ năm 2000 - 2010 (tăng 850 nghìn ha). Việc
chuyển đổi cơ cấu cây trồng diễn ra mạnh mẽ và thực sự bắt đầu
được quan tâm thực hiện từ năm 2000, đặc biệt là chuyển từ đất
trồng CHN không chủ động được tưới sang các loại đất nông
nghiệp khác. Việc chuyển đổi này là để thích nghi với điều kiện
tự nhiên, BĐKH và cũng sẽ là xu hướng cần tiếp tục được thực
hiện cho những năm sau này.
+ Năm 2013 toàn Vùng có 3.391,7 nghìn ha đất nông
nghiệp, chiếm 76,43% tổng DTTN, diện tích đất nông nghiệp bị
khô hạn của toàn Vùng là 1.160,3 nghìn ha, chiếm 34,21% diện
9


tích đất nông nghiệp của Vùng, diện tích đất nông nghiệp bị
ngập úng là 40,6 nghìn ha chiếm khoảng 1,20% tổng diện tích
đất nông nghiệp của cả Vùng. Đất sản xuất nông nghiệp và đất
lâm nghiệp là những loại đất chịu nhiều tác động nhất của
BĐKH, NBD. Theo báo cáo từ 8 tỉnh thuộc vùng DHNTB, vụ
lúa hè thu năm 2013 có tới 36 nghìn ha đất canh tác không thể
trồng lúa. Thay vào đó, sẽ phải chuyển sang trồng các loại hoa
màu, chịu hạn như ngô, lạc, đậu, vừng...

Hình 3.9: Bản đồ hiện trạng
đất nông nghiệp

Hình 3.13: Bản đồ địa hình

Hình 3.10: Bản đồ hiện trạng
đất nông nghiệp bị khô hạn

Hình 3.11: Bản đồ hiện trạng
đất nông nghiệp bị ngập úng
10


3.2. Dự tính tác động của biến đổi khí hậu, nƣớc biển dâng
(khô hạn, ngập úng) đến cơ cấu diện tích đất nông nghiệp

3.2.1. Dự tính tác động của biến đổi khí hậu, nƣớc biển
dâng (khô hạn, ngập úng) đến diện tích đất nông
nghiệp
- Dự tính vào năm 2020, với dự báo nhiệt độ trung bình năm
tăng từ 0,4 - 0,50C; lượng mưa trung bình năm tăng từ 0,6 1,8%, giảm vào mùa đông và mùa xuân (giảm từ 1,0 - 3,2%),
tăng vào mùa hè và mùa thu (tăng từ 0,3 - 3,6%); mực NBD từ
8 - 9 cm so với thời kỳ 1980 - 1999, diện tích đất nông nghiệp
được dự tính bị khô hạn và ngập úng là 1.406,2 nghìn ha, tăng
khoảng 205,3 nghìn ha so với hiện nay. Tổng diện tích đất nông
nghiệp bị khô hạn của cả Vùng là 1.360,7 nghìn ha, tăng
khoảng 200,4 nghìn ha so với hiện nay; diện tích bị ngập úng là
gần 45,5 nghìn ha, tăng hơn 4,8 nghìn ha so với hiện nay. Cơ
cấu diện tích đất nông nghiệp dự tính phải chuyển đổi mục đích
sử dụng do tác động của BĐKH, NBD chiếm khoảng 6,05% so

với diện tích hiện nay. Trong đó, diện tích đất trồng lúa có khả
năng bị chuyển đổi là 4,1 nghìn ha (tương ứng với tỷ lệ cơ cấu
0,12% so với hiện trạng); đất trồng CHN khác là 53,1 nghìn ha
(tương ứng với tỷ lệ cơ cấu 1,57% so với hiện trạng); đất trồng
CLN 19,2 nghìn ha (tương ứng với tỷ lệ cơ cấu 0,57% so với
hiện trạng); đất lâm nghiệp là 128,3 nghìn ha (tương ứng với tỷ
lệ cơ cấu 3,78% so với hiện trạng); các loại đất khác có diện
tích bị chuyển đổi không nhiều.
- Dự tính vào năm 2030, với dự báo nhiệt độ trung bình năm
tăng từ 0,7 - 0,80C; lượng mưa trung bình năm tăng từ 0,8 2,7%, giảm vào mùa đông và mùa xuân (giảm từ 2,8 - 8,6%),
11


tăng vào mùa hè và mùa thu (tăng từ 0,8 - 9,6%); mực NBD từ
24 - 27 cm so với thời kỳ 1980 - 1999, dự tính diện tích đất
nông nghiệp bị khô hạn và ngập úng khoảng 1.424,8 nghìn ha,
tăng gần 18,6 nghìn ha so với năm 2020. Diện tích đất nông
nghiệp bị khô hạn do BĐKH tăng ít nhất (tăng gần 5,8 nghìn
ha) và diện tích ngập úng do NBD tăng tăng 12,8 nghìn ha.
Trong đó, diện tích đất trồng lúa có khả năng bị chuyển đổi là
11,7 nghìn ha (tương ứng với tỷ lệ cơ cấu 0,35% so với hiện
trạng); đất trồng CHN khác là 58,7 nghìn ha (tương ứng với tỷ
lệ cơ cấu 0,73% so với hiện trạng); đất trồng CLN là 22,1 nghìn
ha(tương ứng với tỷ lệ cơ cấu 0,65% so với hiện trạng); đất lâm
nghiệp là 130,3 nghìn ha (tương ứng với tỷ lệ cơ cấu 3,84% so
với hiện trạng).
- Dự tính vào năm 2050, với dự báo nhiệt độ trung bình năm
tăng từ 1,2 - 1,40C; lượng mưa trung bình năm tăng từ 1,5 1,4%, giảm vào mùa đông và mùa xuân (giảm từ 1,5 - 4,7%),
tăng vào mùa hè và mùa thu (tăng từ 0,4 - 5,3%); mực NBD từ
9 - 13 cm so với thời kỳ 1980 - 1999, dự tính diện tích đất nông

nghiệp bị khô hạn và ngập úng khoảng 1.553,1 nghìn ha , tăng
gần 128,4 nghìn ha so với năm 2030. Trong đó đất nông nghiệp
bị khô hạn do BĐKH tăng khoảng 122,7 nghìn ha, diện tích đất
nông nghiệp bị ngập úng do NBD khoảng 5,7 nghìn ha. Trong
đó, diện tích đất trồng lúa có khả năng bị chuyển đổi là 26,4
nghìn ha (tương ứng với tỷ lệ cơ cấu 0,78% so với hiện trạng);
đất trồng CHN khác là 84,4 nghìn ha (tương ứng với tỷ lệ cơ
cấu 2,49% so với hiện trạng); đất trồng CLN là 44,6 nghìn ha
(tương ứng với tỷ lệ cơ cấu 1,31% so với hiện trạng); đất lâm
nghiệp là 193,8 nghìn ha (tương ứng với tỷ lệ cơ cấu 5,71% so
12


với hiện trạng).
- Trong số diện tích đất nông nghiệp bị khô hạn của Vùng,
đất lâm nghiệp bị khô hạn có diện tích và xu hướng tăng do tác
động của BĐKH nhiều nhất. Đặc biệt là đối với diện tích đất
lâm nghiệp bị khô hạn nặng (có tỷ lệ cơ cấu so với hiện trạng
diện tích đất lâm nghiệp vào năm 2020 là 1,21%; vào năm 2030
là 1,22% và vào năm 2050 là 1,56%) nguy cơ bị bỏ hoang là rất
cao. Nếu chủ động được nước tưới, một số diện tích đất lâm
nghiệp có thể cân nhắc chuyển sang đất trồng cây ăn quả. Diện
tích đất nông nghiệp của Vùng bị ngập úng do NBD chủ yếu
trên đất sản xuất nông nghiệp, trong đó đất trồng CHN chiếm
khoảng 60% diện tích đất nông nghiệp bị ngập úng của cả
Vùng, đây cũng là loại đất được dự tính là có diện tích chịu ảnh
hưởng nhiều nhất khi mực NBD. Trong đất sản xuất nông
nghiệp, diện tích đất trồng lúa bị ngập úng có thể bị bỏ hoang
hoặc chuyển đổi sang NTTS, mục đích phi nông nghiệp; diện
tích đất trồng CHN khác bị ngập úng có thể bị bỏ hoang hoặc

chuyển đổi sang NTTS, mục đích phi nông nghiệp hoặc trồng
lúa. Diện tích đất trồng CLN bị ngập úng có thể chuyển đổi
sang mục đích phi nông nghiệp.
3.3.2. Đánh giá về khả năng chuyển đổi cơ cấu sử dụng
đất nông nghiệp do tác động của biến đổi khí hậu,
nước biển dâng (khô hạn, ngập úng)
Dự tính diện tích đất nông nghiệp bị tác động của BĐKH,
NBD (khô hạn, ngập úng) tăng thêm so với hiện nay gần 205,3
nghìn ha (vào năm 2020); 223,9 nghìn ha (vào năm 2030);
352,2 nghìn ha (vào năm 2050); tương ứng với tỷ lệ cơ cấu đất
nông nghiệp hiện nay dự tính có nguy cơ phải chuyển đổi mục
13


đích sử dụng vào các năm này là 6,05%; 6,06% và 10,38%.
Trong đó:
a) Đất sản xuất nông nghiệp
- Đất trồng CHN:
+ Đất trồng lúa: Dự tính diện tích đất chuyên trồng lúa có xu
hướng giảm do chuyển sang canh tác lúa - màu, hoặc chuyên
màu, cây công nghiệp ngắn ngày hoặc canh tác lúa kết hợp nuôi
trồng thủy sản,… Đất lúa - màu dự tính sẽ tăng do việc đầu tư,
thâm canh tăng vụ trên đất chuyên trồng lúa hoặc chuyển đổi từ
lúa 3 vụ sang 2 vụ lúa, 1 vụ màu,… Diện tích có khả năng bị
chuyển đổi là 4,1 nghìn ha (tương ứng với tỷ lệ cơ cấu 0,12% so
với hiện trạng) vào năm 2020; 11,7 nghìn ha vào năm 2030
(tương ứng với tỷ lệ cơ cấu 0,35% so với hiện trạng) và 26,4
nghìn ha (tương ứng với tỷ lệ cơ cấu 0,78% so với hiện trạng)
vào năm 2050.
+ Đất trồng CHN khác: Diện tích có khả năng bị chuyển đổi

là 53,1 nghìn ha (tương ứng với tỷ lệ cơ cấu 1,57% so với hiện
trạng) vào năm 2020; 58,7 nghìn ha (tương ứng với tỷ lệ cơ cấu
0,73% so với hiện trạng) vào năm 2030 và 84,4 nghìn ha (tương
ứng với tỷ lệ cơ cấu 2,49% so với hiện trạng) vào năm 2050.
- Đất trồng CLN: Diện tích có khả năng bị chuyển đổi vào
năm 2020 là 19,2 nghìn ha (tương ứng với tỷ lệ cơ cấu 0,57%
so với hiện trạng); năm 2030 là 22,1 nghìn ha(tương ứng với
tỷ lệ cơ cấu 0,65% so với hiện trạng) và vào năm 2050 là 44,6
nghìn ha (tương ứng với tỷ lệ cơ cấu 1,31% so với hiện trạng).
b) Đất lâm nghiệp
Trong điều kiện khô hạn, nguy cơ cháy rừng rất cao. Nếu
không chủ động được nước tưới, việc chuyển đổi đất lâm
14


nghiệp sang các mục đích khác là rất khó. Diện tích có khả
năng bị chuyển đổi vào năm 2020 là 128,3 nghìn ha (tương
ứng với tỷ lệ cơ cấu 3,78% so với hiện trạng); năm 2030 là
130,3 nghìn ha (tương ứng với tỷ lệ cơ cấu 3,84% so với hiện
trạng) và vào năm 2050 là 193,8 nghìn ha (tương ứng với tỷ lệ
cơ cấu 5,71% so với hiện trạng).
c) Đất có mặt nước NTTS, đất làm muối, đất nông nghiệp khác
Các loại đất này có diện tích sử dụng chiếm tỷ lệ cơ cấu
không nhiều trong đất nông nghiệp. Trong điều kiện BĐKH,
NBD, diện tích dự tính bị ảnh hưởng của khô hạn và ngập úng của
các loại đất này không nhiều (có tỷ lệ cơ cấu so với hiện trạng vào
năm 2020 là 0,02% và 2030 là 0,03%; vào năm 2050 là 0,10%).

Hình 3.12: Bản đồ dự tính đất
nông nghiệp bị khô hạn do tác

động của BĐKH đến năm 2050

Hình 3.15: Bản đồ dự tính đất
nông nghiệp bị khô hạn và ngập
úng do tác động của BĐKH,
NBD đến năm 2050

Hình 3.14: Bản đồ dự tính đất
nông nghiệp bị ngập úng do tác
động của NBD đến năm 2050

15


Bảng 3.22. Dự tính cơ cấu đất nông nghiệp bị chuyển đổi do tác động BĐKH, NBD (khô hạn, ngập úng) đến năm 2050
Dự tính loại hình chuyển đổi sử dụng đất
TT

Loại hình sử dụng đất

Đất

Đất

trồng

trồng

lúa

CHN

Đất

Đất lâm

Đất có

Dự tính diện tích bị chuyển đổi

Đất

Đất

Chưa

Đất

trồng nghiệp mặt nước

làm

nông

sử

phi

Diện tích

CLN

muối

nghiệp

dụng

nông

(ha)

NTTS

khác

1.1 Đất trồng CHN

Năm 2050

Cơ cấu Diện tích Cơ cấu Diện tích Cơ cấu
(%)

(ha)

(%)

(ha)

(%)

76.442

2,25

92.451

2,73

155.327

4,58

57.253

1,69

70.369

2,07

110.739

3,26

4.114

0,12

11.711

0,35

26.357

0,78

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

53.138

1,57

58.658

1,73

84.382

2,49

x

x

19.189

0,57

22.082

0,65

44.588

1,31

x

128.291

3,78

130.328

3,84

193.787

5,71

x

177

0,01

4 Đất làm muối

x

54

5 Đất nông nghiệp khác

x

Đất trồng CHN khác

x

Năm 2030

nghiệp

khác

1 Đất sản xuất nông nghiệp

Đất trồng lúa

Năm 2020

x

1.2 Đất trồng CLN
2 Đất lâm nghiệp

x
x

x

3 Đất có mặt nước NTTS

x

Tổng diện tích đất
nông nghiệp

16

x

323

0,01

591

0,02

853

0,03

0,02

1.655

0,05

6,60

352.211

10,38

138

304

0,01

205.265

6,05

615

223.854


3.3. Giải pháp thích ứng tác động của biến đổi khí hậu,
nƣớc biển dâng trong quản lý, sử dụng đất nông nghiệp
3.3.1. Căn cứ xác định giải pháp
- Nguyên tắc xác định giải pháp
- Định hướng phát triển nông nghiệp; sử dụng đất nông nghiệp
- Nhận thức và mối quan tâm của chính quyền, cán bộ địa
phương và người dân đối với biến đổi khí hậu
3.3.2. Giải pháp quản lý, sử dụng đất thích ứng với tác
động của biến đổi khí hậu, nước biển dâng
3.4.2.1. Giải pháp chung về quản lý, sử dụng đất đai
- Tăng cường năng lực tổ chức, thể chế, chính sách về quản lý,
sử dụng đất đai trong điều kiện BĐKH
- Định kỳ điều tra, đánh giá mức độ và tác động của BĐKH,
NBD đến đất nông nghiệp.
- Tích hợp yếu tố BĐKH, NBD vào quy hoạch, kế hoạch sử
dụng đất
- Xây dựng, hoàn thiện hệ thống thông tin đất đai, cơ sở dữ liệu

đất đai
- Thanh tra, kiểm tra, giám sát về quản lý, sử dụng đất đai
3.4.2.2. Giải pháp về quản lý, sử dụng đất đối với các loại
hình sử dụng đất chịu tác động của biến đổi khí hậu,
nước biển dâng
Đề xuất các giải pháp cụ thể cho từng loại hình sử dụng đất
nông nghiệp.
3.3.2.3. Giải pháp về công trình và cây trồng đối với đất nông
nghiệp bị khô hạn, ngập úng
a) Đối với đất nông nghiệp bị khô hạn
* Biện pháp công trình:
17


- Đầu tư xây dựng hệ thống hồ đập dự trữ nước, kênh mương
dẫn nước tưới và sử dụng hợp lý các nguồn nước. Hệ thống
thủy lợi được đầu tư, kết nối với nhau thành mạng thủy lợi liên
thông, sẽ bổ sung kịp thời cho những nơi thiếu nước cục bộ.
- Tăng cường công tác quản lý, khai thác đồng bộ và hiệu
quả các công trình thủy lợi đảm bảo chống hạn. Kiên cố hóa hệ
thống kênh mương, xây dựng các công trình thủy lợi, các ao hồ
hồ trữ nước và đạp dâng ở miền núi, kênh thu nước ngầm tầng
nông trên vùng đất cát.
- Khai thác tầng ngầm sâu hợp lý bằng hệ thống các giếng
khoan, giếng khơi.
- Tổ chức nạo vét khơi thông dòng chảy hệ thống kênh
mương thủy lợi, hướng dẫn nông dân áp dụng những phương
pháp tưới phun mưa, nhỏ giọt trong sản xuất để tiết kiệm nguồn
nước; tổ chức đào giếng, ao hồ dự trữ nước sinh hoạt cho người
dân và nước uống cho đàn gia súc…

- Điều tiết hợp lý các hồ chứa lớn; tưới luân phiên giữa các hệ
thống thủy lợi.
- Lắp đặt các hệ thống trạm bơm dã chiến trong trường hợp
những nơi chống hạn cấp bách, nhân rộng công nghệ tưới tiêu
tiết kiệm.
* Biện pháp cây trồng:
- Phát triển lớp phủ thực vật trên đất thông qua việc trồng
rừng và bảo vệ rừng, khai thác sử dụng đất hợp lý, đặc biệt là
vùng đất dốc, rừng đầu nguồn. Tăng cường sử dụng phân hữu
cơ (phân xanh, phân chuồng, phân ủ), sử dụng chất thải nông
nghiệp (rơm, rạ...) che phủ để tăng khả năng giữ ẩm của đất,
hạn chế khả năng bốc hơi nước.
18


- Chuyển dịch cơ cấu cây trồng phù hợp nhằm sử dụng tiết
kiệm, hiệu quả nguồn nước; sử dụng các giống chịu hạn, sinh
trưởng nhanh, đặc biệt là các giống cây bản địa, các cây họ đậu
phù hợp với hệ thống nông nghiệp của Vùng và các tỉnh trong
vùng. Nghiên cứu chọn tuyển những cây giống khỏe chịu khô
hạn như: điều, ca cao, ôliu...; các cây nông nghiệp ngắn ngày:
hành tím, khoai lang, mì (sắn), đậu, mía...; các cây ăn quả đan
xen: thanh long, xoài, mãng cầu xiêm (na); một vài loại rau,
ớt... đều được tuyển chọn đã chịu được hạn. Đối với 2 tỉnh chịu
hạn nặng là Ninh Thuận và Bình Thuận, cần thay lúa bằng
những loại cây chịu hạn, có hiệu quả kinh tế cao hơn.
- Những vùng đất hoàn toàn không có khả năng tưới hoặc
không có nguồn nước chống hạn nên rà soát chuyển đổi sang
cây trồng cạn như cây sắn, đậu các loại, vừng..., hoặc phải
ngừng sản xuất để hạn chế thiệt hại.

- Những vùng thường xuyên bị hạn, không đủ nước tưới
dưỡng qua các năm, đặc biệt với điều kiện hạn như năm nay
phải dừng sản xuất cần rà soát lại quy hoạch, kế hoạch sản xuất
để chuyển đổi sang cây công nghiệp, cây ăn quả dài ngày nhằm
nâng cao hiệu quả sản xuất, đồng thời góp phần tiết kiệm nước
tưới cho các vùng khác.
b) Đối với đất nông nghiệp bị ngập úng
* Biện pháp công trình:
- Đầu tư xây dựng hệ thống kênh mương tiêu nước và điều
hòa nguồn nước ở các khu vực địa hình cao, hạn chế khả năng
ngập úng.
- Bổ sung, nâng cấp hệ thống đê, kè kết hợp đường giao
thông để ngăn lũ, ngăn triều cường.
19


- Xây dựng hệ thống cống dưới đê ngăn lũ, triều cường và
tiêu gạn nước: Tôn nền theo quy hoạch nhằm giảm khối lượng
đắp đê, xây cống; xây dựng các cửa van tự động tại các cửa xả
để ngăn triều cường.
- Xây dựng các trạm bơm tiêu nước tập trung h trợ khi có
mưa lớn trùng với thời gian lũ, triều cường.
* Biện pháp cây trồng:
- Bố trí cơ cấu cây trồng phù hợp, sử dụng các giống lúa
chịu ngập, phát triển mô hình NTTS kết hợp hoặc chuyển hẳn
những khu vực không còn khả năng canh tác sang NTTS. Trồng
bộ giống lúa thích ứng với điều kiện úng ngập (bộ giống chịu
úng: U17, U20, U21 của Viện Cây lương thực, cây thực phẩm).
- Các diện tích trồng cây ăn trái được bao ô theo hệ thống
kênh rạch, tại m i cửa lấy nước đều có cống đóng mở hai chiều.

Mùa mưa lũ, các cống được đóng khi triều lên và mở ra khi
triều xuống. Phần ngập lũ do mưa không có khả năng tự chảy sẽ
được giải quyết bằng bơm.
3.3.2.4. Nâng cao năng lực, nhận thức về tác động của BĐKH
đến cơ cấu sử dụng đất nông nghiệp
Tập trung đào tạo nguồn lực cho các cấp, các địa phương trong
vùng, đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ, trong đó đặc biệt ưu tiên đào tạo
cán bộ tại ch , cán bộ là người dân tộc ít người; tăng cường công
tác tuyên truyền, giáo dục nâng cao nhận thức và trách nhiệm
cho toàn xã hội về BĐKH gắn với việc quản lý, sử dụng đất đai,
đặc biệt chú trọng đến 53,09% dân tộc ít người (Cơ tu, Hrê,
Cor, Ba Na, Êđê, Chăm, Raglây, T.Rin, Tày, Nùng, …);...
3.3.2.5 Đề xuất một số mô hình sử dụng đất nhằm giảm thiểu
và thích ứng với biến đổi khí hậu, nước biển dâng
20


Nghiên cứu, xây dựng, ứng dụng các mô hình sản xuất nông
nghiệp nhằm giảm thiểu và thích ứng với BĐKH, NBD. Các mô
hình được đề xuất cần đảm bảo tính bền vững về kinh tế, xã hội,
môi trường đồng thời giảm thiểu tối đa tác động của BĐKH đối
với sản xuất nông nghiệp.
KẾT LUẬN, KIẾN NGHỊ
1. Kết luận
Qua nghiên cứu một số tác động của BĐKH, NBD đến cơ
cấu sử dụng đất nông nghiệp vùng DHNTB có thể rút ra một số
kết luận sau:
1.1. Quy trình đánh giá ảnh hưởng của BĐKH, NBD đến cơ
cấu sử dụng đất nông nghiệp được áp dụng thực tế tại vùng
DHNTB. Việc xác định diện tích từng loại hình đất nông nghiệp

bị khô hạn, ngập úng trong bối cảnh BĐKH, NBD trên cơ sở
ứng dụng chương trình CROPWAT; tính toán chỉ số khô hạn
thăm dò (RDI) và công nghệ GIS với sự ứng dụng phần mềm
ArcGIS đã được kiểm nghiệm, chứng minh và đánh giá là phù
hợp, có độ chính xác tương đối cao.
1.2. Dự tính diện tích đất nông nghiệp bị khô hạn, ngập úng
của vùng DHNTB vào các năm 2020, 2030, 2050 được tính theo
dự báo tăng nhiệt độ, lượng mưa, NBD trong giả thiết không có
sự tác động của con người như đầu tư cơ sở hạ tầng kênh mương,
thủy lợi, đê điều,... Dự tính tác động của BĐKH, NBD đến cơ
cấu sử dụng đất nông nghiệp vùng DHNTB như sau:
- Vấn đề khô hạn có ảnh hưởng nhiều đến diện tích đất nông
nghiệp, ngập úng được dự tính xảy ra không nhiều. Trong số
diện tích đất bị khô hạn của Vùng, đất lâm nghiệp bị khô hạn có
21


diện tích và xu hướng tăng do tác động của BĐKH nhiều nhất.
Diện tích đất nông nghiệp của Vùng bị ngập úng do NBD chủ
yếu trên đất sản xuất nông nghiệp.
- Dự tính vào năm 2020, diện tích đất nông nghiệp bị khô
hạn và ngập úng là 1.406,2 nghìn ha, diện tích đất nông nghiệp bị
khô hạn là 1.360,7 nghìn ha; diện tích bị ngập úng gần 45,5 nghìn
ha. Trong đó, diện tích đất trồng lúa có khả năng bị chuyển đổi là
4,1 nghìn ha; đất trồng CHN khác là 53,1 nghìn ha; đất trồng
CLN 19,2 nghìn ha; đất lâm nghiệp là 128,3 nghìn ha.
- Dự tính vào năm 2030, diện tích đất nông nghiệp bị khô
hạn và ngập úng khoảng 1.424,8 nghìn ha, diện tích đất nông
nghiệp bị khô hạn là 1.366,5 nghìn ha; diện tích bị ngập úng
gần 58,3 nghìn ha. Trong đó, diện tích đất trồng lúa có khả năng

bị chuyển đổi là 11,7 nghìn ha; đất trồng CHN khác là 58,7
nghìn ha; đất trồng CLN là 22,1 nghìn ha; đất lâm nghiệp là
130,3 nghìn ha.
- Dự tính vào năm 2050, diện tích đất nông nghiệp bị khô
hạn và ngập úng khoảng 1.553,1 nghìn ha, diện tích đất nông
nghiệp bị khô hạn là 1.489,2 nghìn ha; diện tích bị ngập úng
khoảng 63,9 nghìn ha. Trong đó, diện tích đất trồng lúa có khả
năng bị chuyển đổi là 26,4 nghìn ha; đất trồng CHN khác là
84,4 nghìn ha; đất trồng CLN là 44,6 nghìn ha; đất lâm nghiệp
là 193,8 nghìn ha.
1.3. Một số giải pháp về quản lý, sử dụng đất nông nghiệp
và mô hình sử dụng đất được đề xuất cho vùng DHNTB có tính
khả thi, nhằm giảm thiểu và thích ứng với BĐKH, NBD.
2. Kiến nghị
2.1. Đề tài được nghiên cứu từ điều kiện cụ thể của một
22


Vùng địa lý tự nhiên. Từ kết quả nghiên cứu của đề tài, chúng
tôi đề nghị mở rộng áp dụng nội dung, phương pháp tính toán
và xây dựng bản đồ dự tính tác động của BĐKH, NBD đến cơ
cấu sử dụng đất nông nghiệp của các Vùng khác.
2.2. Việc nghiên cứu, đánh giá tác động của BĐKH, NBD
đến cơ cấu sử dụng đất nông nghiệp của nước ta mới ở bước
đầu. Trong khuôn khổ của luận án, mới chỉ nghiên cứu các vấn
đề về khô hạn, ngập úng do ảnh hưởng của BĐKH, NBD.
Chúng tôi đề nghị tiếp tục có những nghiên cứu về vấn đề xói
mòn, xâm nhập mặn,… để có thể có được những đánh giá đầy
đủ hơn.

23