LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC SỬ DỤNG TƯ LIỆU GỐC VỀ NHÂN VẬT TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM (TỪ THẾ KỈ X ĐẾN ĐẦU THẾ KỈ XX) Ở TRƯỜNG THPT CHƯƠNG TRÌNH CHUẨN

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI

ĐỒNG THỊ BAY

SỬ DỤNG TƯ LIỆU GỐC VỀ NHÂN VẬT TRONG DẠY HỌC
LỊCH SỬ VIỆT NAM (TỪ THẾ KỈ X ĐẾN ĐẦU THẾ KỈ XX)
Ở TRƯỜNG THPT - CHƯƠNG TRÌNH CHUẨN

Chuyên ngành: LL&PP Dạy học Lịch sử
Mã số: 60.14.01.11

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Người hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Văn Ninh

Hà Nội - 2015


LỜI CẢM ƠN
Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành và sâu sắc nhất đến thầy giáo
TS. Nguyễn Văn Ninh - người đã tận tình hướng dẫn tôi hoàn thành Luận
văn tốt nghiệp này.
Đồng thời, tôi xin chân thành cảm ơn thầy cô Tổ Lý luận vầ Phương
pháp Dạy học Lịch sử, Khoa Lịch sử , Trường Đại học Sư Phạm Hà Nội đã
dìu dắt, hướng dẫn, tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong suốt quá trình học
tập hoàn thành Luận văn.
Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn đến Thư Viện Quốc gia, Trung tâm lưu trữ
Quốc gia I, Thư viện trường Đại học Sư phạm Hà Nội, Phòng Tư liệu Khoa
Lịch sử, Các giáo viên, HS các trường thực nghiệm, điều tra thực tế ở Hà
Nội, Lạng Sơn, Bắc Giang, Bắc Kạn, Quảng Ninh ... đã giúp đỡ tận tình

trong việc thu thập tài liệu, số liệu phục vụ đề tài.
Lời cuối cùng tôi xin bày tỏ lòng biết ơn tới gia đình, bạn bè đã động
viên giúp đỡ tôi hoàn thiện Luận văn của mình.
Quá trình thực hiện đề tài không tránh khỏi những thiếu sót, tôi mong
nhận được những ý kiến đóng góp của các thầy, cô giáo và các bạn đồng
nghiệp để bản Luận văn hoàn thiện hơn.
Xin chân thành cảm ơn!
Hà Nội, tháng 7 năm 2015
Tác giả

Đồng Thị Bay


BẢNG TỪ VIẾT TẮT
STT
1
2
3
4
5
6
7
8

Cách viết tắt
BHLS
DHLS
GV
HS
Nxb

SGK
THPT
TTGDTX

Nghĩa
Bài học lịch sử
Dạy học lịch sử
Giáo viên
Học sinh
Nhà xuất bản
Sách giáo khoa
Trung học phổ thông
Trung tâm Giáo dục thường xuyên


MỤC LỤC
Địa bàn....................................................................................................................................39
Trường.....................................................................................................................................39
Số lượng điều tra.....................................................................................................................39
HS............................................................................................................................................39
GV............................................................................................................................................39
Hà Nội......................................................................................................................................39
THPT chuyên Hà Nội - Amsterdam...........................................................................................39
33............................................................................................................................................39
3..............................................................................................................................................39
Trường THPT Nguyễn Siêu.......................................................................................................39
30............................................................................................................................................39
3..............................................................................................................................................39
PT Dân lập Hermann Gmeiner.................................................................................................39
60............................................................................................................................................39

2..............................................................................................................................................39
TTGDTX Sơn Tây.......................................................................................................................39
0..............................................................................................................................................39
2..............................................................................................................................................39
Bắc Giang.................................................................................................................................39
THPT Yên Dũng Số 1 – Yên Dũng..............................................................................................39
34............................................................................................................................................39
3..............................................................................................................................................39
THPT Cẩm Lý – Lục Nam..........................................................................................................39
45............................................................................................................................................39
3..............................................................................................................................................39


TTGDTX – Dạy nghề Sơn Động.................................................................................................39
0..............................................................................................................................................39
2..............................................................................................................................................39
Bắc Kạn....................................................................................................................................39
TTGDTX Pác Nặm – Bắc Kạn.....................................................................................................39
0..............................................................................................................................................39
1..............................................................................................................................................39
30............................................................................................................................................39
2..............................................................................................................................................39
Lạng Sơn..................................................................................................................................39
THPT chuyên Chu Văn An.........................................................................................................39
30............................................................................................................................................39
4..............................................................................................................................................39
THPT Đồng Đăng – Cao Lộc......................................................................................................39
38............................................................................................................................................39
3..............................................................................................................................................39
THPT Cao Lộc – Cao Lộc...........................................................................................................39

0..............................................................................................................................................39
3..............................................................................................................................................39
THPT Vân Nham – Hữu Lũng....................................................................................................39
35............................................................................................................................................39
3..............................................................................................................................................39
THPT Tràng Định – Tràng Định.................................................................................................39
70............................................................................................................................................39
3..............................................................................................................................................39
TTGDTX Bắc Sơn – Bắc Sơn......................................................................................................39


0..............................................................................................................................................39
2..............................................................................................................................................39
TTGDTX Tràng Định – Tràng Định.............................................................................................39
35............................................................................................................................................39
2..............................................................................................................................................39
Quảng Ninh..............................................................................................................................39
THPT Chuyên Hạ Long – TP Hạ Long........................................................................................39
38............................................................................................................................................39
4..............................................................................................................................................39
Tổng số....................................................................................................................................39
478..........................................................................................................................................39
45............................................................................................................................................39
(Bài hát Nguyễn Trãi Ngô Nguyễn Trần / Tâm Thơ)..........................................................................88


MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Trong thời đại ngày nay, sự phát triển như vũ bão của khoa học trở thành
một trong những cơ hội và thách thức đặt ra cho tất cả các quốc gia. Việt Nam đang

trên đường đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, đặt ra yêu cầu nguồn
nhân lực chất lượng cao có đủ đức, đủ tài, năng động, sáng tạo để xây dựng và phát
triển đất nước, hội nhập với thế giới. Đó là nhiệm vụ quan trọng hàng đầu đặt ra đối
với nền giáo dục nước ta.
Tuy nhiên, trong thời gian gần đây, giáo dục Việt Nam bộc lộ những vấn đề
bất cập, tỏ ra “hoang mang”, chưa theo kịp được với sự phát triển của nền giáo dục
thế giới cũng như sự phát triển của khoa học và yêu cầu của đất nước. Từ đó đặt ra
vấn đề cần phải có những đổi mới tích cực để nâng cao chất lượng giáo dục.Trước
tình hình mới, Đảng và Nhà Nước ta xác định giáo dục cần tiến hành đổi mới.
Thông qua Nghị quyết số 29 – Hội nghị Trung ương 8 Khóa XI, Đảng đã chỉ ra
nhiệm vụ: “ Đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục đào tạo… Chuyển từ dạy học
chủ yếu trang bị kiến thức sang hình thành năng lực và phẩm chất học sinh”. Sự
chỉ đạo trên mang tính kịp thời, phù hợp với bối cảnh mới có nhiều thay đổi, tiến tới
bắt kịp sự phát triển của giáo dục thế giới. Bộ môn Lịch sử cũng nằm trong yêu cầu
và quy luật đó, cần phải đổi mới.
Mặt khác, chính bản thân bộ môn Lịch sử ở trường phổ thông cũng đang trở
thành một trong những “điểm nóng” của toàn xã hội với những hiện tượng như: HS
không thích học lịch sử, “chán học sử”, “sợ học sử” nặng nề hơn là ghét học sử và
có những hành động phản kháng với bộ môn… Xét về sâu xa điều này sẽ để lại hậu
quả nghiêm trọng mà ngay trên thực tế chúng ta cũng nhận thấy đó là sự thiếu hiểu
biết về lịch sử dân tộc, lịch sử thế giới khiến cho một bộ phận giới trẻ có những thái
độ, hành vi thiếu đúng đắn, mất niềm tin lí tưởng, dễ dàng bị các thế lực thù địch lôi
kéo... Lịch sử vốn là “cô giáo của cuộc sống”, giá trị của nó không ai có thể chối
cãi được. Nhưng hiện nay, bộ môn lịch sử chưa thể hiện được đúng vai trò và chức
năng của mình. Cả xã hội đang đặt câu hỏi cho chất lượng DHLS ở trường phổ
thông. Có nhiều nguyên nhân dẫn đến tình trạng chất lượng môn lịch sử trên, song
1


trực tiếp nhất là từ phía các thầy/cô giáo dạy lịch sử, cụ thể là phương pháp DHLS.

Với phương pháp DHLS hiện nay còn mang tính “áp đặt” theo “lời vàng ý ngọc”
của GV, nặng về những con số, sự kiện, thời gian… đã làm mất đi sự hứng thú đối
với HS, làm cho HS từ không thích đến “chán” và “bài trừ” bộ môn là một điều dễ
hiểu. Vấn đề đặt ra là phải giải bài toán làm thế nào để bộ môn lịch sử thể hiện đúng
chức năng và ưu thế của mình? Làm thế nào để “hấp dẫn HS” vào từng BHLS?
Đặc trưng của tri thức Lịch sử là những tri thức mang tính quá khứ, không
lặp lại, không thể tri giác một cách trực tiếp. Nhiệm vụ đầu tiên và tiên quyết của
môn lịch sử ở trường phổ thông là khôi phục bức tranh quá khứ một cách sinh động,
chân thực đúng như nó đã diễn ra cho HS. Đây là một nhiệm vụ khó khăn của giáo
dục lịch sử. Vì những tri thức lịch sử là những tri thức về quá khứ, đã diễn ra trước
đó, thậm chí có nhiều sự kiện, hiện tượng đã quá xa với hiện tại, để khôi phục nó đã
là một việc làm vô cùng khó khăn đối với khoa học lịch sử mà ở đây là khôi phục
lại bức tranh quá khứ đối với các em HS. Nhiệm vụ đặt ra cho giáo dục lịch sử là
làm thế nào để HS tiếp nhận lịch sử một cách dễ dàng, gần gũi và toàn diện?
Tri thức lịch sử là tất cả những gì của quá khứ đã quá khứ đã qua. Lịch sử là
lịch sử xã hội loài người, gắn với những con người cụ thể, việc làm cụ thể trong
từng giai đoạn, thời kì lịch sử. Do đó, dạy học lịch sử không thể không dạy – học về
nhân vật lịch sử. Dạy học lịch sử với những nhân vật, con người cụ thể chính là một
trong những nội dung gần gũi, dễ “ăn sâu” vào trí óc và tính cảm của HS nhất trong
hệ thống các tri thức lịch sử. Bởi đó chính là những tấm gương sinh động, chân thực
nhất đối với HS. Trong khi đó, cơ sở để khôi phục bức tranh quá khứ một cách chân
xác nhất chính là nguồn tư liệu gốc. Đây là bằng chứng xác thực nhất của lịch sử để
lại. Sử dụng tư liệu gốc về nhân vật trong DHLS là việc GV hướng dẫn, tổ chức cho
HS tự khôi phục hình ảnh nhân vật, sự kiện quá khứ theo con đường của các nhà
khoa học lịch sử. HS trở thành những “nhà khoa học nhí”, nhưng không phải theo
hình thức “thử - sai” mà là theo con đường nhanh nhất mà khoa học lịch sử đã đi.
Biện pháp DHLS trên vừa đáp ứng được đặc trưng của bộ môn lịch sử, vừa phát huy
tính tích cực, chủ động, sáng tạo của HS, sẽ là một trong những hướng đi đáp ứng
được yêu cầu đặt ra của đổi mới phương pháp DHLS ở trường phổ thông hiện nay.
2

Trong chương trình lịch sử THPT, phần Lịch sử Việt Nam từ thế kỉ X đến đầu
thế kỉ XX có vị trí đặc biệt quan trọng. Đây là thời kì hình thành, phát triển và suy
vong của chế độ phong kiến Việt Nam. Lịch sử Việt Nam từ thế kỉ X đến đầu thế kỉ
XX có nội dung phong phú, đa dạng, có vị trí và ảnh hưởng to lớn đối với lịch sử dân
tộc ta. Khôi phục được bức tranh quá khứ thời kì lịch sử trên của dân tộc, đồng thời
hiểu và đánh giá đúng về các nhân vật lịch sử, rút ra những bài học kinh nghiệm… từ
thời kì này là hết sực cần thiết trong dạy học lịch sử ở trường THPT.
Xuất phát từ mục tiêu và thực tiễn dạy học lịch sử và mong muốn được góp
ý kiến cá nhân vào việc đổi mới phương pháp DHLS ở trường THPT, chúng tôi
quyết định lựa chọn đề tài “Sử dụng tư liệu gốc về nhân vật trong dạy học lịch sử
Việt Nam (từ thế kỉ X đến đầu thế kỉ XX) ở trường THPT - Chương trình chuẩn”
làm đề tài luận văn của mình.
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
Vấn đề tư liệu gốc, sử dụng tư liệu gốc và tư liệu gốc về nhân vật trong
DHLS và dạy học lịch sử Việt Nam từ thế kỉ X đến đầu thế kỉ XX, đã được nhiều
nhà khoa học, nhà giáo dục, nhiều học giả, cá nhân quan tâm ở nhiều khía cạnh, góc
độ, phạm vi nghiên cứu khác nhau. Trên cơ sở đó, chúng tôi đã rút ra những vấn đề
luận văn có thể kế thừa, vận dụng một cách sáng tạo, phù hợp để giải quyết nội
dung của vấn đề nghiên cứu. Chúng tôi xin được khái quát các công trình nghiên
cứu về sử liệu học, giáo dục học, giáo dục lịch sử trên thế giới và Việt Nam thành
ba nhóm chính sau:
- Thứ nhất, tài liệu về sử liệu và tư liệu gốc trong khoa học lịch sử
Nhà sử học người Đức E.Bernheim (thế kỉ XIX) với tác phẩm “Sách giáo
khoa về phương pháp sử học” và hai tác giả người Pháp Ch.Langloi và Ch.
Seignobos cuốn “Nhập môn nghiên cứu lịch sử” (Xuất bản năm 1989) đưa ra định
nghĩa về sử liệu trong công tác nghiên cứu lịch sử đồng thời đưa ra các bước phê
phán sử liệu để tìm ra sử liệu gốc hay tư liệu gốc.
M.Tchernomoski - Nhà sử học Liên Xô cũ trong bài viết “Nghiên cứu những

nguồn tư liệu về lịch sử ở Liên Xô” cũng đề cập đến nguyên tắc phân loại các
nguồn tư liệu. Trên cơ sở những phương pháp và những hình thức phản ánh hiện

3


thực, tổng thể những nguồn tư liệu lịch sử, tác giả chia các tư liệu lịch sử thành các
nhóm hoặc loại hình rất riêng biệt: Vật chất, viết, tượng hình và nói. Đây là cơ sở để
chúng tôi tiến hành xác định và phân loại tư liệu gốc. Cũng trong một chuyên khảo
xuất bản năm 1910, Lappa Đanhiepxki đã coi “tư liệu lịch sử là đối tượng của nhận
thức, tư liệu lịch sử là sự phản ánh quá trình phát triển tâm lí con người, đồng thời
nêu lên cấu trúc của tư liệu, khả năng trừu tượng hóa khi nghiên cứu các nguồn sử
liệu [Dẫn theo 30; 202].
Bài viết “primary and secondary sources”

1

của trường Concordia

University Texas lại tiến hành phân loại tài liệu lịch sử thành các cấp. Trong đó chỉ
ra tư liệu gốc chính là các nguồn tin sơ cấp – tư liệu đầu tiên (cấp 1), các tài liệu sau
ghi chép lại, in lại là nguồn thông tin thứ cấp (cấp 2, 3...)
Ở Việt Nam, các nhà sử học Việt Nam cũng đã đề cập tới vấn đề sử liệu, tư
liệu trong các công trình nghiên cứu lịch sử:
Cuốn sách “Sử học Việt Nam trên đường phát triển” (1981) của Viện Sử
học, Nxb Khoa học xã hội đã công bố các nghiên cứu về thành tựu của nền sử học
nước ta. Tác giả Chương Thâu trong bài viết “Về công tác sưu tầm và công bố các
nguồn sử liệu” đã khái quát những thành tựu đạt được trong công tác sử liệu của sử
liệu thành văn đối với sử liệu học và khoa học lịch sử, từ đó tác giả khẳng định giá
trị không thể thiếu của các nguồn sử liệu, trong đó có nguồn tư liệu gốc trong

nghiên cứu và DHLS.
Tác giả Bùi Thiết trong cuốn “Đối thoại sử học” (1983) tiếp cận vấn đề theo
hướng mới, ông cho rằng: “…Những ghi chép của lịch sử của nước ta xuất hiện
trong vòng 1000 năm nay, theo lối biên niên nhưng đó chỉ là lịch sử của các vương
triều, lịch sử của chế độ phong kiến trung ương tập quyền, nhân dân và mọi thứ
sáng tạo không được đem vào sử sách, vả lại lối ghi chép lịch sử biên niên không
phản ánh đầy đủ lịch sử”... “nhiều sự kiện lịch sử cùng thời bị chi phối bởi kẻ cầm
quyền và bị thêu dệt thêm bớt phù hợp với ý đồ của họ” [61; 5]. Ở đây, tác giả quan
tâm đến vấn đề độ chân xác của các tư liệu lịch sử, chỉ ra cần xác minh các sự kiện,
hiện tượng lịch sử có sự phê phán, đối chiếu. Từ đó mở ra cho chúng tôi nhận thức
1

/>
4


để khôi phục lại bức tranh quá khứ cần thiết phải tiếp cận với các sử liệu gốc không
chỉ là các bộ sử thời phong kiến mà còn cần tiếp cận các nguồn khác. Cũng từ đó
đặt ra yêu cầu trong DHLS cần hướng dẫn HS phê phán tri thức trong tư liệu và
phân tích nội dung tư liệu.
Vấn đề sử liệu học cũng được các tác giả Lê Văn Sáu, Trương Hữu Quýnh,
Phan Ngọc Liên quan tâm phản ánh trong một chương ở cuốn “Nhập môn Sử học”
(1987). Trong đó, các tác giả đi sâu vào việc lý giải các vấn đề về sự kiện lịch sử,
các nguồn sử liệu, sử liệu học, tiến hành phân loại các nguồn sử liệu. Tác phẩm đã
cung cấp những cơ sở lý luận cần thiết cho quá trình nghiên cứu đề tài sử dụng
nguồn tư liệu gốc trong DHLS. Cuốn “Một số vấn đề lý luận sử học” (2008) của tác
giả Hà Văn Tấn tiếp tục dành một chương trình bày về Sử liệu học. Trong đó, tác
giả đã nêu lên những vấn đề lý luận quan trọng của sử liệu học như định nghĩa sử
liệu học, phân loại sử liệu, phê phán sử liệu.... Tương tự, PGS. TS Đinh Ngọc Bảo
viết cả một chương về Sử liệu học trong cuốn “Phương Pháp luận sử học” (Phan

Ngọc Liên chủ biên, Nxb Đại học Sư phạm Hà Nội, 2011, sau khi giới thiệu sự ra
đời của sử học, PGS đã đưa ra khái niệm về tư liệu lịch sử, xác định các quy luật
hình thành và phản ánh của tư liệu, phân loại các nguồn tư liệu, tác giả cũng đề
xuất trong công tác sưu tầm, phân loại và chọn lọc tư liệu cần có sự xác minh và
phê phán tư liệu. Đây là tài liệu rất quan trọng để chúng tôi rút ra đặc trưng của
nguồn tư liệu gốc và vận dụng vào đề tài.
Cuốn sách “Văn kiện Đảng trong dạy – học lịch sử” (2006) của tác giả Đỗ
Hồng Thái và Bùi Thị Thu Hà lại mở ra một hướng mới trong việc xác định tư liệu
gốc cho chúng tôi, đó là văn kiện Đảng, Nhà Nước. Các tác giả đã nhấn mạnh:
“Văn kiện lịch sử được coi như là tài liệu gốc, đó là những tư liệu chuẩn xác, góp
phần vào việc xây dựng những biện pháp sư phạm có hiệu quả trong dạy học bộ
môn” [60, 5]. Như vậy, tài liệu văn kiện Đảng được coi là nguồn tư liệu gốc, là một
nguồn cung cấp tri thức lịch sử, là cơ sở quan trọng để HS hiểu các sự kiện, nhân
vật, hiện tượng lịch sử, góp phần rèn luyện kĩ năng hoạt động độc lập, phát triển tư
duy cho HS. chúng tôi nhận thức, văn kiện Nhà nước trong mỗi thời kì lịch sử sẽ có
những hình thức khác nhau. Trong thời kì hiện nay là văn kiện Đảng, Nhà Nước,
5


còn trong thời kì phong kiến các văn kiện lịch sử Nhà nước chính lại các chiếu chỉ
dụ của triều đình, của vua…đó là một nguồn tư liệu gốc có giá trị lớn có thể sử
dụng trong DHLS.
Ngoài ra, vấn đề sử liệu và phân loại sử liệu cũng được nêu trong các bài viết
trên Tạp chí Nghiên cứu lịch sử: Bài viết của Nguyễn Văn Thâm – Phan Đại Doãn
“Mấy vấn đề sử liệu học lịch sử Việt Nam” của tác giả (Số 5/1984); “Về vấn đề
phân loại các nguồn sử liệu của lịch sử Việt Nam (Số 6/1985); “Các nguồn sử liệu
và nhận thức lịch sử” (Số 5/1991)…
- Thứ hai, tài liệu về sử dụng tư liệu gốc và tư liệu gốc về nhân vật trong
DHLS
Các nhà giáo dục học thế giới và Việt Nam đều nhắc tới vấn đề biện pháp

dạy học tích cực hóa người học: Cuốn “Phát huy tính tích cực của học sinh như thế
nào?” (1979) của nhà giáo dục học Liên Xô I.F.Khalamop và cuốn “Phát triển tư
duy học sinh trong dạy học lịch sử” của I.Ia.Lecne (1982) đều nhấn mạnh đến vai
trò của đồ dùng trực quan có tác dụng to lớn trong DHLS. Hai tác giả cũng chỉ ra
các loại đồ dùng trực quan trong dạy học và DHLS trong đó có tư liệu gốc hiện vật,
hình ảnh giúp HS “mắt thấy” thấy về sự kiện, nhân vật, hiện tượng lịch sử diễn ra
như thế nào. Từ đó có biểu tượng phát triển tư duy của các em. Đây là tiền đề để
chúng tôi có thể vận dụng các tư liệu gốc là hình ảnh, hiện vật trong DHLS cho hiệu
quả. Bởi chính những tư liệu gốc là hiện vật, hình ảnh chính là những đồ dùng trực
quan sinh động, gần gũi nhất của lịch sử.
Tác giả Đanilop.A.M, Xcatkin.M.N trong cuốn “Lý luận dạy học ở trường
phổ thông” (1980) lại quan tâm đến việc con đường nhận thức của HS. Ông chỉ ra
tri giác các hiện tượng là cơ sở để tạo biểu tượng và hình thành khái niệm cho HS.
Qua đó, chúng ta có thể liên hệ với bộ môn lịch sử, chúng ta thấy việc tri giác của
HS là tri giác về quá khứ, tri giác ở đây phải dựa trên sự tri giác tư liệu, tài liệu lịch
sử, mà chân xác hơn cả là tri giác tư liệu gốc. Do đó, trong DHLS, cần thiết phải để
HS tri giác đối với tư liệu gốc, có như vậy mới thực hiện các bước tiếp theo trên con
đường nhận thức lịch sử của các em.

6


Tác giả A.A. Vaghin trong cuốn “Phương pháp giảng dạy lịch sử ở trường
phổ thông” (1972) cũng đã khẳng định vai trò quan trọng của nguồn tài liệu lịch sử
trong DHLS ở trường phổ thông và việc nghiên cứu, học tập các nhân vật lịch sử. Về
tài liệu lịch sử, tác giả cho rằng việc lĩnh hội tài liệu là điều cần thiết làm cho HS có
quan điểm đúng đắn về lịch sử. Ông nhấn mạnh đến ý nghĩa, vai trò và phương pháp
sử dụng các loại tài liệu lịch sử trong DHLS. Về nhân vật lịch sử, “việc làm sáng tỏ
trong khóa trình lịch sử ở trường THPT vấn đề vai trò của quần chúng nhân dân và
các nhà hoạt động lịch sử lại có một ý nghĩa giáo dục và giáo dưỡng to lớn, dẫn dắt

HS đến quan điểm Mác xít về lịch sử” [71; 15]. “GV phải dẫn dắt HS tới việc đánh
giá đúng đắn vai trò của những sự kiện lịch sử, những nhà hoạt động lịch sử xuất
chúng (nhân vật lịch sử tiêu biểu)” [71; 145]. Tác giả cũng đưa ra những biện pháp
để nêu vai trò của quần chúng nhân dân và đánh giá vai trò của các nhân vật lịch sử.
Tuy nhiên, tác giả chưa đề cập một cách hệ thống việc sử dụng tư liệu gốc về nhân
vật trong DHLS, mới chỉ dừng ở gợi ý các phương pháp DHLS.
N.G. Đairi trong cuốn “Chuẩn bị giờ học lịch sử như thế nào?”(1978) đã đề
cập đến những vấn đề quan trọng của dạy học bộ môn đó là “giờ học lịch sử”, coi
đó là một trong những phương thức quan trọng nhằm nâng cao chất lượng bộ môn
theo hướng đổi mới lý luận DHLS ở Xô Viết. Theo tác giả, những yêu cầu quan
trọng nhất của một bài học lịch sử là: “Vận dụng nguồn tri thức, những hình thức
hoạt động nội khóa phù hợp với mục đích của giờ học và nguyên tắc dạy học; bản
thân mục đích này phải tính đến việc vận dụng các nguồn tài liệu muôn hình muôn
vẻ và các hình thức hoạt động nội khóa đa dạng trong toàn bộ hệ thống giờ học…
Trang bị cho giờ học tất cả những phương tiện dạy học cần thiết; sử dụng tài liệu
trực quan như là nguồn nhận thức, sử dụng những phương tiện kỹ thuật...”[15; 7].
Với yêu cầu đó, tác giả đã khẳng định muốn giờ học lịch sử đạt hiệu quả cao đòi hỏi
GV phải biết khai thác, sử dụng các nguồn sử liệu khác nhau trong nhiều hình thức
thức dạy học khác nhau của bài nội khóa, trong đó có vấn đề sử dụng đồ dùng trực
quan và tư liệu lịch sử. Như vậy, vấn đề trên sẽ có giá trị lý luận rất lớn cho đề tài
luận văn trong việc khai thác và sử dụng tư liệu gốc về nhân vật vào trong DHLS.

7


Năm 2011, Nxb Giáo dục Việt Nam đã tiến hành giới thiệu Bộ sách 6 tập về
“Đổi mới phương pháp dạy học” của tổ chức Association for Supervision and
Curriculum Development (ASCD) Hoa Kỳ. Bộ sách bao gồm các cuốn Nghệ thuật
và khoa học dạy học – tác giả Robert J. Marzano; Những phẩm chất của người giáo
viên hiệu quả – tác giả James H. Stronge; Tám đổi mới để trở thành người giáo viên

giỏi – tác giả Giselle O. Martin-Kniep; Quản lí lớp học hiệu quả – tác giả Robert J.
Marzano, Jana S.Marzano & Debra J. Pickering; Đa trí tuệ trong lớp học – tác giả
Thomas Armstrong, Các phương pháp dạy học hiệu quả, tác giả Robert J. Marzano,
Debra J. Pickering, Jane E. Pollock.... Bộ sách chỉ ra mục tiêu của một nền giáo
dục tiên tiến là tạo ra được nguồn nhân lực chất lượng cao có khả năng đóng góp,
thúc đẩy sự phát triển cho quốc gia trên nhiều lĩnh vực. Để làm được điều đó, nhà
trường phải là nơi mang đến cho người học niềm say mê học tập, khát khao được
vươn tới những tri thức mới với một niềm tin mãnh liệt rằng mình có thể thực hiện
được khát vọng đó. Trong đó, người thầy chính là yếu tố quyết định nhất. Người
thầy phải là người biết hướng dẫn, với người học phát hiện vấn đề, đặt ra các giả
thuyết và so sánh để đánh giá các giả thuyết đó, biết chia sẻ những vui buồn trong
quá trình cùng kiến tạo tri thức. Từ đó chọn ra một giả thuyết thích hợp, sử dụng
những kiến thức và hiểu biết tổng hợp từ nhiều môn học để đưa ra một giải pháp
mới cho vấn đề đã biết và cuối cùng biết kiểm nghiệm, đánh giá giải pháp đó. Nội
dung của bộ sách mở ra những gợi ý mới trong đổi mới phương pháp dạy học ở
từng bộ môn. Bộ môn lịch sử dựa trên đặc trưng riêng có thể vận dụng sáng tạo,
linh hoạt các phương pháp đó để đạt được hiệu quả cao nhất. Đó cũng là những gợi
ý quý báu để tác giả luận văn có thể vận dụng để khai thác tư liệu gốc, tư liệu gốc
về nhân vật trong DHLS để đạt hiệu quả cao, đáp ứng được yêu cầu của đổi mới
giáo dục hiện nay.
Vấn đề cũng được các nhà giáo dục và giáo dục lịch sử Việt Nam chú ý. Các
nhà giáo dục học Việt Nam cũng đã đưa ra những yêu cầu trong dạy học và xu hướng
phát triển của phương pháp dạy học. Đó là cơ sở để thúc đẩy việc vận dụng các
phương pháp dạy học tích cực trong khi thực hiện biện pháp luận văn đề xuất như:

8


Các tác giả Hà Thế Ngữ, Đặng Vũ Hoạt trong cuốn “Giáo dục học” tập 1
(1987) đã trình bày nhiều vấn đề có tính lý luận của dạy học nói chung. Trong đó,

nguyên tắc về sự thống nhất giữa tính khoa học và tính giáo dục, sự thống nhất biện
chứng giữa tính trực quan và tính khái quát trong quá trình dạy học. Đây là những
nguyên tắc cơ bản để chúng tôi vận dụng khi sử dụng các nguồn tư liệu gốc trong
DHLS nhằm nâng cao chất lượng bài học, tăng sự hứng thú cho HS trong học tập
lịch sử.
Tác giả Thái Duy Tuyên trong “Phương pháp dạy học truyền thống và đổi
mới” (2010) đã nêu lên yêu cầu tất yếu phải đổi mới phương pháp dạy học, kế thừa
và phát huy những giá trị truyền thống kết hợp với lí luận dạy học tiên tiến để từng
bước nâng cao chất lượng dạy học. Tác giả chỉ ra cho ta thấy tầm quan trọng của
đổi mới phương pháp, hình thức tổ chức dạy học nhằm giúp HS lĩnh hội được kiến
thức của môn học, giúp HS hiểu sâu và nhớ lâu kiến thức bài học.
Giáo trình “Giáo dục học” tập 1 (2014) của tác giả Bùi Thị Tuyết Oanh
được biên soạn trên cơ sở kế thừa, tiếp nối các công trình nghiên cứu trước đó, đồng
thời cập nhật những biến đổi của đời sống xã hội với xu thế phát triển của giáo dục
thế giới nhằm đáp ứng nhu cầu đổi mới giáo dục và đào tạo GV trong giai đoạn hiện
nay. Những vấn đề này có ý nghĩa quan trọng trong quá trình hoàn thành luận văn,
giúp chúng tôi vận dụng những hướng đổi mới trong phương pháp, hình thức tổ
chức dạy học, phương tiện dạy học để đề xuất những hình thức tổ chức dạy học và
biện pháp sư phạm phù hợp với đề tài nghiên cứu.
Các nhà giáo dục trong nước đều đề cao và khẳng định việc đổi mới phương
pháp có ý nghĩa quyết định đến chất lượng dạy học. Trong đó, nhấn mạnh đến sự đa
dạng trong hình thức tổ chức và biện pháp sư phạm để phủ hợp với mục tiêu giáo
dục của nước ta hiện nay – đào tạo ra những con người phát triển toàn diện, phục vụ
sự nghiệp công nghiệp hóa hiện đại hóa đất nước và hội nhập quốc tế. Những điều
đó định hướng cho tác giả luận văn thấy được sự cần thiết của đổi mới phương pháp
dạy học, tích cực, chủ động, sáng tạo hơn nữa trong việc vận dụng các phương pháp
dạy học tích cực trong DHLS, nhất việc sử dụng tư liệu gốc về nhân vật trong dạy
học cho phù hợp với yêu cầu và xu thế mới của thời đại.
9

Cuốn “Phương pháp dạy học lịch sử” của tác giả Phan Ngọc Liên, Trần Văn
Trị (1992) tiếp tục đề cập đến vấn đề khai thác và sử dụng các nguồn tài liệu trong
DHLS, đặc biệt là nguồn tư liệu gốc. Các tác giả nhấn mạnh vai trò của các nguồn
tài liệu trong DH: giúp HS có thêm cơ sở để nắm vững bản chất các sự kiện, hiện
tượng lịch sử, hình thành khái niệm, hiểu được quy luật, bài học lịch sử, từ đó góp
phần nâng cao chất lượng dạy học bộ môn. Các tác giả phân chia tài liệu tham khảo
thành nhiều loại, trong đó tư liệu gốc là các văn kiện, tư liệu liên quan trực tiếp đến
sự kiện vào thời điểm xảy ra sự kiện và dùng để minh họa, dẫn chứng cho các sự
kiện đang trình bày. Các tác giả cũng chỉ ra việc rèn luyện kĩ năng đánh giá sự kiện,
nhân vật, hiện tượng lịch sử là một nhiệm vụ của môn Lịch sử ở trường phổ
thông:“phải rèn luyện tư duy khoa học, thông qua sự phân tích, tổng hợp, so sánh,
khái quát, nhận xét, đánh giá các sự kiện lịch sử và nhân vật lịch sử cụ thể, qua đó
rèn luyện trí thông minh và óc sáng tạo cho HS” [31; 22].
Năm 1996, tác giả Trần Viết Thụ đã đưa ra khái niệm về tài liệu gốc và khẳng
định vai trò quan trọng của việc sử dụng tài liệu gốc trong DHLS là giúp học sinh tái
hiện hình ảnh của quá khứ một cách chân thực, khách quan, đồng thời gây hứng thứ,
tạo cảm hứng học tập cho các em trong bài viết “Về việc sử dụng các tài liệu gốc
trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông” in trong tập san của Hội khoa học Lịch sử
Việt Nam. Khái niệm tác giả đưa ra và nội dung bài viết là một nguồn tài liệu quan
trọng làm cơ sở lý luận trong việc triển khai đề tài luận văn của chúng tôi.
Trong giáo trình “Phương pháp dạy học lịch sử”, của Phan Ngọc Liên - Trần
Văn Trị (chủ biên) xuất bản các năm 1976 (Tập I), năm 1980 (Tập II), tái bản vào
các năm 1998, 1999, 2000, 2001 đã đề cập đến việc sử dụng tài liệu tham khảo: là
một nguồn cung cấp tri thức quan trọng cho học sinh, là một bằng chứng hiển
nhiên, hùng hồn, sinh động về một thời đại lịch sử, một nước, một sự kiện, một
nhân vật nhất định. Tài liệu lịch sử giúp cho học sinh cụ thể hóa kiến thức thu nhận
được, tạo một biểu tượng chân thực, rõ ràng, sinh động và làm cho kiến thức của
các em được phong phú, sâu sắc hơn. Đặc biệt là cuốn “Phương pháp dạy học lịch
sử” (Tập I, II; NXB ĐHSP Hà Nội, 2002) do GS. TS. Phan Ngọc Liên (chủ biên),

tái bản và có sửa chữa năm 2009 đã hoàn chỉnh hơn vấn đề sử dụng sách giáo khoa,
10


tài liệu tham khảo về các nhân vật và phát huy tính tích cực của HS trong DHLS.
Các tác giả đã lưu ý tới khai thác và sử dụng tư liệu gốc trong DHLS là điều hết sức
cần thiết. Do đặc trưng của việc học tập lịch sử, các loại tài liệu tham khảo, học tập
khác (ngoài SGK) góp phần nhất định vào việc khôi phục, tái hiện hình ảnh quá
khứ. Các loại tài liệu này là căn cứ khoa học, bằng chứng về tính chính xác, tính cụ
thể, phong phú của các sự kiện lịch sử mà HS cần thu nhận; nó giúp các em khắc
phục “hiện đại hóa” lịch sử hoặc hư cấu sai sự thật. Các tác giả dành Chương X của
cuốn sách tập trung vào vấn đề “các con đường, biện pháp sư phạm để thực hiện hệ
thống phương pháp dạy học lịch sử ở trường phổ thông”, trong đó, việc sử dụng các
tài liệu khi dạy học là một trong những nội dung quan trọng. Các tác giả đã phân
loại tài liệu lịch sử thành văn thành nhiều loại, trong đó nhấn mạnh “Tài liệu lịch sử
gốc bao gồm các văn kiện, tài liệu có liên quan trực tiếp đến sự kiện, ra đời vào
thời điểm xảy ra các sự kiện, như các văn tự cổ, các điều ước, hiệp ước, tuyên
ngôn...Loại tài liệu này dùng để dẫn chứng, minh họa cho các sự kiện đang trình
bày” [28; 66]. Cùng với đó, các tác giả cũng đề ra một biện pháp sử dụng các tài
liệu trong DHLS như: dùng để cụ thể hóa các hiện tượng, sự kiện lịch sử đang học;
để giải thích một sự kiện lịch sử; để chứng minh cho một luận điểm khoa học; sử
dụng trong ôn tập, kiểm tra, bài tập, hoạt động ngoại khóa.
Tiếp tục trong việc đổi mới phương pháp dạy học, Giáo sư Nguyễn Thị Côi
trước khi đề xuất những biện pháp nâng cao hiệu quả BHLS đã đưa ra yêu cầu đối
với việc đánh giá sự kiện, hiện tượng lịch sử, phải đảm bảo những nguyên tắc của
phương pháp luận sử học trong cuốn “Các con đường nâng cao hiệu quả DHLS ở
trường phổ thông” (2006). Theo chúng tôi, cơ sở để khôi phục, nhận xét, đánh giá
đó chính là tư liệu gốc. Việc sử dụng tư liệu gốc (về nhân vật) vào DHLS góp phần
nâng cao hiệu quả BHLS ở trường phổ thông. Qua những biện pháp tác giả đề xuất,
chúng tôi thấy được những yêu cầu đối với bài học lịch sử hiệu quả, thấy được khai

thác các nguồn tư liệu cần phải hướng đến phát huy tính tích cực, chủ động của
người học.
Bài viết “Kinh nghiệm thực hành giờ học lịch sử của Kato Kimiaki ở trường
phổ thông Nhật Bản”của hai tác giả Nguyễn Thị Côi và Nguyễn Quốc Vương (Tạp
11


chí nghiên cứu Giáo dục, Số 290 năm 2012), sau khi nêu qua niệm về “giờ học lịch
sử bằng tư duy phê phán” của nhà giáo dục Nhật Bản Kato Kimiaki, hai tác giả đưa
ra ví dụ tiến hành kiểu giờ học này và đã đi đến rút ra một số kinh nghiệm tiến hành
giờ học ở trường phổ thông Việt Nam. Đó là, “Trong quá trình tiến hành giờ học
GV phải coi trọng và phát huy tính chủ thể của HS. Trong giờ học GV phải làm cho
HS cảm nhận được sự thú vị hấp dẫn của việc học tập lịch sử. GV phải có năng lực
tổ chức hướng dẫn cho HS tiến hành các hoạt động nhận thức một cách tích cực…
[12]. Một trong những biện pháp là sử dụng tư liệu gốc trong giờ học. Tiếp tục với
những đề xuất đổi mới phương pháp DHLS có sự học tập kinh nghiệm từ Nhật Bản,
tác giả Nguyễn Quốc Vương trong bài viết Thử phát triển “nhận thức lịch sử khoa
học” và phẩm chất công dân” cho HS lớp 8 qua thực tiễn DHLS ở trường THCS và
THPT Nguyễn Tất Thành (Kỷ yếu Hội thảo khoa học cán bộ trẻ (4/2013), Khoa
Lịch sử, ĐHSP Hà Nội) một lần nữa chỉ rõ rằng sự cần thiết và khả năng của sử
dụng tư liệu gốc trong DHLS để phát triển “nhận thức khoa học lịch sử” cho HS.
Gần đây, cuốn “Phương pháp dạy học môn lịch sử ở trường trung học phổ
thông” (2014) của tác giả Vũ Quang Hiển, Hoàng Thanh Tú đã trình bày chi tiết các
nhóm phương pháp DHLS. Ở nhóm phương pháp nhận thức lịch sử, các tác giả đã đề
cập đến vấn đề sử dụng nguồn tài liệu tham khảo trong DHLS, trong đó có tư liệu
gốc, và khẳng định: “Các loại tài liệu tham khảo góp phần nhất định vào việc khôi
phục, tái hiện hình ảnh quá khứ. Các loại tài liệu này là căn cứ khoa học, bằng
chứng về tính chính xác, tính cụ thể, phong phú của sự kiện lịch sử mà HS cần thu
nhận. Là nguồn kiến thức quan trọng, tài liệu tham khảo cần được thẩm định, phân
tích nội dung, lựa chọn những phần chính xác, phù hợp với trình độ và yêu cầu học

tập của HS” [18; 84].
Ngoài ra, còn có các bài viết trên các Tạp chí về vấn đề sử dụng tài liệu tham
khảo hoặc dạy học về nhân vật lịch sử như: Hoàng Đình Chiến với “Việc sử dụng
tài liệu tham khảo trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông hiện nay”, Tạp chí
Nghiên cứu Lịch sử số 3/1992; GS. Phan Ngọc Liên – Nguyễn Thị Côi với “Những
vấn đề trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông hiện nay”, Tạp chí Nghiên cứu
lịch sử số 4/1991; Th.s. Nguyễn Văn Đằng (Trường Cao đẳng Sư phạm Hà Nội) với
12


“Phương pháp kể chuyện lịch sử trong dạy học lịch sử ở THCS”, Tạp chí Nghiên
cứu Giáo dục, tháng 5/2000, đã nêu lên ý nghĩa của kể chuyện trong dạy học lịch sử
lịch sử, những yêu cầu, phương pháp kể chuyện lịch sử; “Tạo biểu tượng các anh
hùng dân tộc trong dạy học lịch sử Việt Nam”, Tạp chí Nghiên cứu Giáo dục, số
6/1994; Võ Xuân Đàn – Đặng Văn Hồ với “Tạo biểu tượng các anh hùng dân tộc
trong dạy học lịch sử Việt Nam”, Tạp chí Nghiên cứu Giáo dục, số 6/1994, đưa ra
những nguyên tắc chung về giảng dạy, học tập các nhân vật lịch sử, cách tạo biểu
tượng về các nhân vật lịch sử; “Muốn đánh giá một số nhân vật lịch sử”, Tập san
Nghiên cứu Lịch sử, số 23/1961: Muốn đánh giá nhân vật lịch sử phải đặt nhân vật
đấy trong hoàn cảnh lịch sử lúc bấy giờ ... Qua các bài viết trên, mỗi tác giải đều đi
sâu vào một vấn đề khác nhau của phương pháp dạy học lịch sử, song đều khẳng
định vai trò quan trọng của sử dụng tài liệu tham khảo trong việc nâng cao chất
lượng DHLS và việc dạy học nhân vật lịch sử.
Bên cạnh đó có các luận án Tiến sĩ, luận văn Thạc sĩ, khóa luận Tốt nghiệp
của sinh viên cũng đề cập tới vấn đề sử dụng tài liệu lịch sử, tư liệu gốc trong
DHLS như: Luận án Tiến sĩ Nguyễn Văn Phong với luận án “Dạy học các nhân vật
lịch sử trong chương trình lịch sử Việt Nam 1858 – 1930 ở trường THPT” (2006);
“Sử dụng nguồn sử liệu địa phương trong DHLS Việt Nam giai đoạn 1954 – 1975 ở
trường THPT tỉnh Đồng Tháp” của Phạm Xuân Vũ; Luận văn thạc sĩ “Sử dụng tài
liệu lịch sử theo hướng phát huy tính tích cực cả HS trong DHLS Việt Nam từ 1945

đến 1954” của Nguyễn Thị Xuân Khang (2010) ; Luận Văn của tác giả Nguyễn
Thùy Linh “Sử dụng tài liệu về tiểu sử nhân vật theo hướng phát huy tính tích cực
của học sinh trong dạy học lịch sử Việt Nam giai đoạn 1945 - 1954, lớp 12 THPT
(chương trình chuẩn)” (2013); Luận văn thạc sĩ “Sử dụng tư liệu gốc phần lịch sử
thế giới (thế kỷ XVI – giữa thế kỷ XIX) để biên soạn sách giáo khoa lịch sử trung
học cơ sở sau năm 2015” của Nguyễn Thị Xuyến, 2014; Các Khóa luận Tốt nghiệp
của Sinh viên Ma Thị Thanh Bình với đề tài Phát triển năng lực tự học với tài liệu
tham khảo cho HS trong dạy học chương “Các cuộc cách mạng tư sản (từ giữa thế
kỉ XVI đến cuối thế kỉ XVIII)” lớp 10 THPT (chương trình chuẩn)” (2012); của
sinh viên Đoàn Thị Hằng với đề tài “Sử dụng tài liệu lịch sử theo hướng phát huy
13


tính tích cực của học sinh trong dạy học lịch sử Việt Nam lớp 11 THPT (chương
trình chuẩn)”(2012); của chính tác giả với đề tài “Sử dụng tư liệu gốc nhằm phát
triển năng lực đánh giá cho HS khi dạy học bài “Cách mạng tư sản Pháp cuối thế
kỉ XVIII”, lớp 10 (Chương trình chuẩn)” (2013); của sinh viên Nguyễn Thị Mai
“Khai thác và sử dụng tư liệu gốc trong dạy học lịch sử Việt Nam (1858 – cuối thế
kỉ XIX) lớp 11 THPT (Chương trình chuẩn) (2013); của sinh viên Phương Thị Dung
với đề tài “Sử dụng câu chuyện về nhân vật trong dạy học Lịch sử Việt Nam (thế kỉ
XVI - XVIII), lớp 10 THPT- Chương trình chuẩn” (2013); của sinh viên Phan Thị
Thu Hương với đề tài “Sử dụng tư liệu gốc trong dạy học lịch sử Trung Quốc ở
trường trung học phổ thông (chương trình chuẩn)” (2015)…
- Thứ ba, tài liệu về tư liệu gốc về nhân vật trong DHLS Việt Nam từ thế
kỉ X đến đầu thế kỉ XX ở trường THPT:
Nguồn tư liệu gốc về nhân vật lịch sử trong giai đoạn lịch sử Việt Nam từ thế
kỉ X đến đầu thế kỉ XX rất phong phú, đa dạng trong đó phải kể đến: là hệ thống
các bộ sử trong thời kì phong kiến ở trong nước: Đại Việt Sử kí toàn thư, Đại Nam
Thực lục, Khâm Định Việt Sử thông giám cương mục, Hoàng Lê Nhất thống trí….
Ngoài các bộ sử dưới các triều đại phong kiến Việt Nam, chúng ta còn có thể

khai thác các tư liệu gốc trong các bộ sử của Trung Quốc: Minh thực lục, Thanh
Thực lục, An Nam Chí Lược (Lê Tắc một người đầu hàng quân Nguyên Viết về An
Nam); các ghi chép của Thực dân Pháp về những nhân vật Việt Nam…
Điểm lưu ý các bộ sử được viết dưới thời phong kiến, chịu sự chi phối của
quan điểm phong kiến, từng đối tượng được phản ánh, do đó khi xem xét độ chân
thật của nội dung lịch sử phản ánh cần có sự phê phán tư liệu. Việc sử dụng trong
DHLS, GV cần chú ý giúp HS phê phán tư liệu.
Hệ thống các tư liệu gốc về nhân vật lịch sử trong giai đoạn thế kỉ X đến đầu
thế kỉ XX còn có hệ thống các văn bia, các sắc phong, chỉ dụ, gia phả… các văn bản
được các nhà nghiên cứu dịch lại tại các điểm di tích lưu giữ các tư liệu…
Hai là, các tập tư liệu phục vụ cho giảng dạy lịch sử do tập thể các thầy cô khoa
Lịch sử trường Đại học Sư phạm Hà Nội sưu tầm, tuyển chọn và dịch. Tập sách “Tư
liệu lịch sử” các lớp từ lớp 6 đến lớp 12 do Nxb Giáo dục Việt Nam xuất bản…

14


Các tập sách trên là một nguồn tư liệu phong phú phục vụ cho DHLS phần
Lịch sử Việt Nam từ thế kỉ X đến đầu thế kỉ XX. Tuy nhiên, các các cuốn sách này
chỉ mang tính chất cung cấp tư liệu, trong đó có một số tư liệu gốc, nhưng chưa
được đầy đủ và chưa có định hướng khai thác các tư liệu đó. Đây là nguồn tư liệu
quý giá, phục vụ đắc lực cho công tác sưu tầm, khai thác và sử dụng cho luận văn.
Nhìn chung, các bài viết, công trình nghiên cứu trên đều khẳng định vai trò
của tài liệu, tư liệu, đặc biệt là tư liệu lịch sử gốc, hoặc về nhân vật lịch sử và các
biện pháp sư phạm phát huy tính tích cực, học tập của HS trong DHLS… Thông
qua đó cũng cho thấy tính cấp thiết của việc sử dụng tư liệu lịch sử gốc trong
DHLS. Các tác giả đều khẳng định tư liệu lịch sử gốc là nguồn thông tin quan trọng
giúp bài giảng thêm phong phú, HS có biểu tượng cụ thể, có hứng thú học tập và có
tác dụng giáo dục, phát triển rất lớn. Trong các tác phẩm, bài viết trên, các tác giả
cũng đã đưa ra một số phương pháp để sử dụng tài liệu tham khảo nói chung và tài

liệu gốc nói riêng vào trong DHLS. Song, việc vận dụng các PPDH với sự hỗ trợ
của tư liệu lịch sử gốc trong DHLS, đặc biệt là với nội dung lịch sử Việt Nam từ thế
kỉ X đến đầu thế kỉ XX vẫn chưa được chú ý khai thác. Những công trình, tác
phẩm, bài viết trên mới chỉ đề cập tới một khía cạnh nào đó của vấn đề mà đề tài
đề cập. Song những tác phẩm, công trình, bài viết trên chính trên đã bước đầu gợi
mở vấn đề luận văn ở những khía cạnh, phạm vi khác nhau, nó có giá trị khoa học
rất lớn, là nguồn tài liệu quan trọng để chúng tôi tham khảo, vận dụng cơ sở lý luận
vào DHLS nói chung và vận dụng vào trọng tâm của luận văn nói riêng. Dựa trên
những công trình, tác phẩm, bài viết trên chúng tôi kế thừa, vận dụng một để giải
quyết nội dung sử dụng tư liệu gốc về nhân vật để dạy học Lịch sử Việt Nam từ thế
kỉ X đến đầu thế kỉ XX ở trường THPT – Chương trình chuẩn.
3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu của đề tài
Đối tượng: Sử dụng tư liệu lịch sử gốc về nhân vật để dạy học lịch sử
Phạm vi nghiên cứu: Đề tài tập trung đi sâu vào biện pháp sử dụng tư liệu
lịch sử gốc về nhân vật để dạy học lịch sử Việt Nam từ thế kỉ X đến đầu thế kỉ XX
(tức từ năm 938 đến năm 1918) – Chương trình chuẩn.

15


4. Mục đích và nhiệm vụ của đề tài
Mục đích:
Trên cơ sở nghiên cứu lý luận dạy học và thực tiễn của việc DHLS lịch sử ở
trường THPT, đề tài tập trung khẳng định tầm quan trọng của việc sử dụng tư liệu
gốc nói chung và tư liệu gốc về nhân vật nói riêng trong DHLS để góp phần nâng
cao hiệu quả bài học và nâng cao chất lượng DHLS ở trường THPT qua dạy học
phần Lịch sử Việt Nam từ thế kỉ X đến đầu thế kỉ XX ở trường THPT (Chương
trình chuẩn).
Nhiệm vụ:
- Tìm hiểu cơ sở lý luận có liên quan đến vấn đề sử dụng tư liệu gốc và tư

liệu gốc về nhân vật theo hướng phát huy tính tích cực học tập của HS, phát triển
năng lực cho HS.
- Khảo sát, điều tra thực trạng việc sử dụng tư liệu gốc và việc sử dụng tư
liệu lịch sử gốc về nhân vật trong DHLS phần Lịch sử Việt Nam từ thế kỉ X đến đầu
thế kỉ XX ở trường THPT
- Tìm hiểu chương trình, cấu trúc SGK lịch sử THPT (chương trình chuẩn
của Việt Nam)
- Sưu tầm tư liệu gốc về nhân vật nội dung lịch sử Việt Nam từ thế kỉ X đến
đầu thế kỉ XX THPT – Chương trình chuẩn.
- Thực nghiệm sư phạm và đánh giá kết quả của những biện pháp sư phạm
đề ra. Trên cơ sở đó rút ra kết luận liên quan đến đến đề tài.
5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu
Phương pháp luận
Cơ sở phương pháp luận là: Lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ
Chí Minh và đường lối của Đảng ta về giáo dục - đào tạo.
Phương pháp nghiên cứu
- Nghiên cứu các tài liệu giáo dục học, các tài liệu lịch sử liên quan đến tư liệu
gốc về nhân vật lịch sử Việt Nam từ nguồn gốc đến đầu thế kỉ XX (938 – 1918).
- Điều tra thực tiễn và quan sát: thông qua phương pháp quan sát, điều tra,
thăm dò GV và HS nhằm khảo sát, đánh giá thực trạng.
- Thực nghiệm sư phạm: Sau đó, kiểm tra, đánh giá chất lượng dạy học.
16


6. Giả thiết khoa học
Nếu lựa chọn và khai thác tốt các tư liệu gốc về tiểu sử nhân vật để DHLS
Việt Nam từ thế kỉ X đến đầu thế kỉ XX ở trường THPT - Chương trình chuẩn và đề
ra biện pháp sử dụng thích hợp sẽ góp phần phát triển năng lực và huy tính tích cực
của HS, góp phần nâng cao hiệu quả BHLS và chất lượng của bộ môn.
7. Ý nghĩa của đề tài

- Khẳng định vai trò, ý nghĩa của việc khai thác và sử dụng tư liệu gốc và tư
liệu gốc về nhân vật trong DHLS để nâng cao hiệu quả BHLS ở trường THPT.
- Phản ánh thực tiễn của việc sử dụng tư liệu gốc và tư liệu gốc về nhân vật
trong dạy học ở trường THPT.
- Đề xuất một số biện pháp sử dụng tư liệu gốc về nhân vật theo hướng dạy
học tích cực, phát triển năng lực cho HS để nâng cao hiệu quả BHLS ở trường
THPT khi dạy học phần Lịch sử Việt Nam từ thế kỉ X đến đầu thế kỉ XX - THPT
(chương trình chuẩn).
8. Đóng góp của đề tài
- Đề tài khẳng định rõ vai trò, ý nghĩa của việc sử dụng tư liệu gốc và tư liệu
gốc về nhân vật theo hướng phát triển năng lực, phát huy tính tích cực của HS trong
DHLS nói chung và dạy học lịch sử Việt Nam từ thế kỉ X đến đầu thế kỉ XX nói riêng.
- Đề tài góp phần đánh giá đúng thực tiễn DHLS ở trường phổ thông về nhận
thức và biện pháp sử dụng tư liệu gốc, tư liệu gốc về nhân vật trong DHLS ở một số
trường phổ thông.
- Đề tài đi sâu tìm hiểu nội dung kiến thức lịch sử, cụ thể hóa các sự kiện lịch
sử thông qua tiểu sử về nhân vật, từ đó đề xuất một số biện pháp sư phạm để sử
dụng tư liệu gốc về nhân vật theo hướng phát triển năng lực, phát huy tính tích cực
của học sinh trong dạy học lịch sử Việt Nam từ thế kỉ X đến đầu thế kỉ XX.
9. Bố cục của luận văn
Ngoài Phần Mở đầu, Kết luận, Mục lục, Phụ lục, Tài liệu tham khảo, luận
văn bao gồm 2 chương:
Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của việc sử dụng tư liệu gốc về nhân
vật trong dạy học ở trường THPT
Chương 2: Các biện pháp sử dụng tư liệu gốc về nhân vật để dạy học Lịch
sử Việt Nam từ thế kỉ X đến đầu thế kỉ XX ở trường THPT – Chương trình chuẩn
17


NỘI DUNG

CHƯƠNG 1
CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC SỬ DỤNG TƯ LIỆU GỐC VỀ
NHÂN VẬT TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG THPT
1.1. Cơ sở lí luận của việc sử dụng tư liệu gốc về nhân vật trong DHLS ở
trường THPT
1.1.1. Một số quan niệm
1.1.1.1. Về tư liệu gốc
Trong nghiên cứu và học tập lịch sử tài liệu, tư liệu và tư liệu gốc đóng vai
trò quan trọng làm nên các công trình nghiên cứu lịch sử và sự tồn tại của Khoa học
Lịch sử. Những khái niệm tài liệu, tư liệu, tư liệu gốc thường xuyên được nhắc đến
nhưng hay bị nhầm lẫn với nhau. Bởi tài liệu bao gồm cả tư liệu, trong tư liệu lại có
tư liệu gốc. Mặt khác, bản thân các nhà nghiên cứu vấn chưa đưa ra một định nghĩa
thống nhất. Xét về mặt nghiên cứu, tài liệu, tư liệu, tư liệu gốc có những giá trị và
độ tin cậy khác nhau. Việc phân biệt các khái niệm đó sẽ góp phần xác định được
tính khách quan của sự kiện, hiện tượng, nhân vật lịch sử được phản ánh trong các
công trình nghiên cứu lịch sử.
Theo từ điển tiếng Việt: “Tài liệu là văn bản giúp cho tìm hiểu một vấn đề gì:
tài liệu học tập, tài liệu tham khảo; tư liệu là tài liệu phục vụ cho việc nghiên cứu”
[73; 884]. Cách định nghĩa trên tài liệu được hiểu là tất cả các văn bản thành văn, còn
tư liệu là các văn bản phục vụ cho việc nghiên cứu. xét từ góc độ của khoa học Lịch
sử cách định nghĩa trên bó hẹp tài liệu trong một loại tài liệu thành văn mà bỏ qua các
loại tài liệu khác như tài liệu hiện vật và các loại tài liệu trực quan, tài liệu dân gian.
Ở đây, chúng ta cần nhìn nhận tài liệu ở một phạm vi rộng hơn. Tài liệu lịch sử là tất
cả các sách, báo, các công trình nghiên cứu, các hiện vật về lịch sử quá khứ của xã
hội loài người để phục vụ cho công tác học tập và nghiên cứu lịch sử.
Trong tài liệu lịch sử bao gồm cả tư liệu lịch sử. Tư liệu lịch sử có vai trò đặc
biệt quan trọng, nó là “tế bào” cấu tạo nên sự tồn tại của Khoa học lịch sử và các
công trình nghiên cứu Lịch sử. Tư liệu lịch sử chứa đựng các sự kiện tư liệu giúp
chúng ta nhận thức lịch sử một cách chính xác, khách quan và toàn diện hiện thực
lịch sử đã xảy ra trong quá khứ.

18


Vấn đề tư liệu lịch sử là gì? Câu hỏi cho tới hiện nay vẫn chưa có một câu trả
lời thống nhất.
Thế kỉ XIX, nhà sử học Đức E.Bernheim trong cuốn “Sách giáo khoa về
phương pháp sử học”, cho rằng “Sử học là những kết quả của hành động con
người, những kết quả này hoặc từ một ý đồ có trước, hoặc từ bản thân tồn tại của
chúng, đặc biệt có ích cho sự nhận thức và kiểm tra các sự kiện lịch sử” [53; 132].
Như vậy tác giả coi sử liệu hay tư liệu lịch sử là tất cả mọi kết quả do hoạt động của
con người tạo ra.
Cuối thế kỉ XIX, hai nhà sử học Pháp Ch.Langlois và Ch.Seignobos trong
cuốn “Nhập môn nghiên cứu lịch sử” (bản tiếp cận xuất bản năm 1989) cũng cho
rằng: “Sử liệu là những dấu vết do tư tưởng và hành động của con người từ quá
khứ để lại” [Dẫn theo 53; 133].
Ở Mĩ2, các nhà khoa học phân các tư liệu lịch sử thành các cấp khác nhau: sơ cấp
– Nguồn thông tin đầu tiên (cấp 1), thứ cấp – các ngồn thông tin sau (cấp 2,3,4,…). Theo
đó, tư liệu sơ cấp (cấp 1) sẽ tương đương với tư liệu gốc, tư liệu đầu tiên, duy nhất ra đời
sớm nhất. Các tư liệu thứ cấp sau là các tư liệu ghi lại, chụp lại…
Dựa trên hai định nghĩa trên của các nhà sử học của E.Bermheim và
Ch.Langlois, Ch.Seignobos, Giáo sư Hà Văn Tấn đã đưa ra nhận định của mình một
cách đầy đủ hơn về sử liệu “là toàn bộ những thông tin về quá khứ và những gì các
thông tin đó truyền đạt. Nói cách khác sử liệu gồm cả thông tin và kênh thông tin”
[53; 134]. Thông qua các nguyên tắc chung xác định bản gốc của sử liệu, tác giả chỉ
ra “trong nghiên cứu sử học, sử liệu gốc có một vị trí, vai trò hết sức quan trọng, nó
là cơ sở để khôi phục lại bức tranh quá khứ chân thật của lịch sử”
Từ việc phân tích các khái niệm sự kiện tư liệu, sự kiện hiện thực, sự kiện tri
thức và những quan niệm đi trước, các tác giả trong cuốn Phương pháp luận sử học
(Phan Ngọc Liên chủ biên), Nxb Đại học Sư phạm Hà Nội (2003) đã đi đến thống

nhất “tư liệu lịch sử là những di tích của quá khứ, xuất hiện như sản phẩm của
quan hệ xã hội nhất định, mang trong mình nó những dấu vết của quan hệ ấy, phản
2

ttps://www.concordia.edu/sitefiles/w3/Library/Primary%20versus%20Secondary%20Sources.pdf

19