Ebook kênh hình trong dạy học lịch sử ở trường trung học phổ thông (tập 1 lịch sử việt nam) phần 2

Phàn thù hai

VIÉT NAM TU 1858 DEN 1945
Nhà N g u y è n dùde t h à n h làp sau khi dà d à n à p p h o n g
t r à o kh(ii n g h ì a nòng d à n T à y Sem. làm ehu ea nu(ie. Càc vua
dàu nhà N g u y è n dà ra sue xày d ù n g . e u n g eò nèn t h ò n g t r i .
hjio ve (die dò p h o n g kièn d a n g k h u n g h o a n g . suy vong. T i o n g
h(Jn nùa t h è ky tòn tai dùdi trièu N g u \ è n , xà hòi X'ièt N a m
hall n h ù k h ò n g p h à t t r i è n . m à u t h u à n xà hòi n g à \ c^àng sàu
sàe. eu(*)e d à u t r a n h eua n h à n d a n c h ò n g trièu dinh n g a \ e a n g
h u n g nò m a n h me.
L()i d u n g su s u \ yèu eua n h a niuie jìhong kièn \'i('t N a m .
ihuC d à n P h a p xàm liioe nu()e t a . \'i(^e m à t micie kh(")nu jìhai
tàt \ è u . song t r i è u d i n h H u è p h a i chiù t r a e h n h i e m

trong

vi("'e làm suy \ è u nu()e t a . d à n t(ji vièe m à t micie.
IMìàn l a e h su \\ò{

N a m tu 1908 dèn 19 10 rat j^hoim p h u ,

no p h a n a n h eu(*)e d à u t r a n h a n h d ù n g . ben hi eua n h à n d a n
ta ehóng x à m

IUCH-

và dò ho e u a t h ù e d à n Phajì^dè bao ve dàt

nu'(ie và g i à n h dòe là|) tu' do. ( \ i ò e d à u t i ' a n h g i à n h duoe t h à n g
loi khi l);ing ('(')ng s a n \'ièl N a m . elo N g u \ è n Ai (^UIK - Ho

C h i Minlì t h à n h làp. l à n h dao. \Mèe xàe d i n h eon d ù ò n g eùu
nu()e d u n g la e<")ng lao to lon d à u tièn e u a Ho ( ' h i M m h dòi
V(ii d à n tòe. d n a tcii su' t h à n h làp D a n g . Càc phonu ti'ào d à u
Iranlì eua nh;in d.in ta. diicM su lành d a o cua
loi .VII ( h a n h

COML;

DMOL!

dà d u a

c-ua ('ach luaou ihaiiii Tarn 1 H 1 ".> K'-l <|Lia
1 .s 1


la n h à n d à n ta i!à d a p t a n >u th(*)ng t n CUA dò IIU(K' P h a p và
(ju;ìn p h i c t

X h à t . g i à i ì h du(H* d(*>e h i p . x à y d i ) n g nu*(k^ Viòt

N a m D à n c h u (^">ng h o a .
Nói (kmi: k h o a t c i n h h c h su' n à v du(H^ IKH- d h'ip T à m dòng
l.niì (1 lI r n n u p h à n nà\*. ( h u n g t(M gi(ii t h i ò u eà(* t à i h ò u trafe (juan
t h u n n i : (Uinu (diung c h o ca h a i c;ij). soììg so hi'u v mot so (h(Miì
khi su ( h i n g (dìo mòi hitp
I \ IKT \ . \ M T r
\):\\

i s ò s \)\:\

]S9d

la m a i (tnan hch ^u tu k h i thu'c d à n IMì;ip x à m \\Uk*

\'i''T N a n i dt'iì khi p h o n u tra*» (\\n

NiKing t h à t

hai.

1. H a i A'iòt N a m d ò i d i ò n v(Vi n j i u y <*<> x a i ì i l u o e " Irinli
1- i\ \ f ani m u u \ a kc h o a c h \ ; i m hi()e ( i i a thuC (han phu'Ung
T.ix nn] c h i i n u \ a t h u c d.in T h a p noi l a c n g (ha V(M v u n g Dong
X a m A, I r o n g do co \ ' i c t
\ i va\
\am

luo(

Nam.

fmiìi: Ulani! d a \ . m a o VI«MÌ md (hiu h a n g a m mUii
( ua t huC d a n

pluionu

Fax (h)i V(ò k h u vUc Dòn^

N a m A () d;i\ t a n -u d u n u h a n (h» t r o n g S;ICIÌ gi;io khoa vò

"Dón^ là l)ón^ Xam chdu A truYìV nan
ban tfìuc dàn phuOyi^
lày".
IVan do mtii thif'U k h u wic

xdrn

dia lv caia D ò n g . D(Hìg Nam

ch;ui A. h a o unm mot \ u n u l o n g hJn n h u N h a t
(^i'>t

///Vn cua tU

l'>;in. T r u n g

Ali DM. M i c n Dion ( n a \ la M i a n m a ) . Xiòm ( n a \ hi T h a i

L . m ì . Ma Lai ( M a l a i x i a ) , Mn'ai (('a m p u c h i a ), L a o . \'iòt

Nam,

X m u a p ' '. L h i l i p p i n . 1 nd- > n ' - i a , 1 >i u n a \ .
1 )a \ i i k ha \ ic k hnicj * \\\ << » \ i I n dei |\ (jici n t roiui (1. adi
s>


lang n(*)'i giùa phù(Jng Dóng và phùOng Tày) ma eòn là noi eò

nén vàn hoà lau dòi, phong phù. m(it vùng dòng dàn. tài
nguyèn dòi dào. ('àe dàn toc ó khu vùe này tu làu dà là n h ù n g
qu(K' già dóc la[), dat dèn t r i n h dò vàn minh eao, ehù khòng
phài là noi dàn eù lae hàu ma thùc dàn phùOng Tày tu n h à n
"eò SÙ mènh dèn khai hoà" hc). Ngùck' lai su thòng tri eùa
thùe dàn f)hù(mg Tà\- dà là trò ngai lòn eho su phàt trièn
hó\) (\xìy luàt eiia nhàn dàn khu vùe này.
Ve màt tu nhièn. nhin vào bàn dò. hoe sinh nhàn thày
rang. nàm ó eàe dói khi hàu nong nèn Dòng và Dòng Nam
chàu A n(nig, mUa nhiòu, rat t h u à n ha (ho eày eòi phàt
Ilàu hot (à(* nvidc trong khu vUe dòn tròng liia là eày
thUe (dìi'nh hòn c:\nh c'<\c hoa màu ngò, khoai, san, và
("ày ("òng nghiòp dàe san nlìif sao su. dùa, (*à phò. (^hc.
là. ho tiòu, mi'a v.v... Bd\ vày. tu hiu ("à(" niidc Dòng va

tnòn.
la(Jng
nhiing
thucuDòng

Nam A dà \rd t h a n h mot khu vu(" q u a n tiong e(') y nghìa (hiòn
\\Uic e;i vò kinlì tò hin q u à n sii.
Wuiic vào mìa dàu thò ky XLX, (dio do phong kiòn (i hàu
h(*^t eà(* midc này dòu làm vào tinh t r a n g khung hoang sàu
»

sAe. eàe lành
nòng dàn sdn^
mò. Nhàn ccS
lùOe eàe nùcie

f

^

(diiia phong kiòn eàt ed, nòng nghiòp suy dòi,
CKS cd^^ và vùng day kh(ìi nghia ngày càng nianh
\\o\ này. hon X\{ han phUiing Tày tiòn h à n h xàm
Dòng và Dòng Nam A de làm thu(3e dia.

Trèn bàn dò. tèn càe nu'(V dùcic ghi rò vói dùòng bièn giòi
co ky hi("'u bang eàe dùòng ehàm gach (•.-*-f-«.w-); n h ù n g nù(3e
thu(")e .Anh dóóc kv h\òx\ bang ehù (A): n h ù n g nùf-fe thu()e Phàp
e() kv h\òx\ ( h u (IM; nluìim nucik- thucK- Ha Lan ky hièu ehù
(11); nlìùnu luicie thu(">e Tà\' Han Nha kv hièu ehù (T); n h ù n e
1 U ')


nùò<^ thiKK- Ho Dào N h a ky hièu c h ù (B).
Nhin vào b à n dò e h ù n g ta t h à y r à n g . An D(") hi Anh thòn
tinh gàn hcH; I n d o n è s i a hit vào t a y Uà Lan; l'hilippin thuiV
Tàv Han N h a ; Mièn DÌ(M1. Ma Lai. X i n g a p o thiuK- Anh; Vièt
N a m . C à m p u e h i a và Lào t h u ( y P h à p . T r u n g (^IKSC e ù n g hi uy
hièp n à n g . sau ehièn t r a n h N h a P h i è n (18:^9-18 12) phài eàt
HùOng C à n g eho Anh và mO n h i è u hai e a n g eho bon tu' hàn
Tày ,\u vào hoat dcuig. N h à t Hàn e ù n g b; bue hàeh mò cita
thòng thùong.
T r o n g khu vite n à v ehi co Xièm (Thai Lan) dxióc eoi là
nucie 'Wòc làp" nhUng dà phai ky h à n g loat hic^p xióc nhùon^'
ho \ó\ Anh. Ph.ip. Ha Lan và My.

Nhu v a \ . dc'iì CUÒI t h e k\ XIX. cac nude Don^' và Dòn^
Nam .\ d.i làn hicHan dò nav dUcban phu(. \ a m .\ (ii;io vièn ec) t h è ve to b a n dò lòi d u n g m à u de

DÒIÌ^
JÌIIMII

bièt tren ban do n h ù n g v u n g (nUcJe) bj bon t h u c clan \;iiiì htcic
(nhu chi clan trong SCK)

Co t h è ve b a n dò càm trèn haiiji

ròi bùcine d à n hoc sinh òn t à p . n h a e lai n h ù n g kien thùc dà
hoc ó p h à n hch su càn d:\\ t h è gich. va rùt ra kel luàn: Cac
nùoc Dong và Dòng N a m \ làn lùot bj beai thùc- d à n |)hùOn^
T à \ xàm lUck'. Vièt N a m n à m vào t r u n g t à m khu vùe dò nèn
c ù n g d ù n g trùcie ngu\- ccJ xàm lUcJc cua chiing.
Khi sU d u n g , gi;io vièn néu càu h«ii gcii \nó " N g u v è n nhàn
cua nlìùim (HOC xam lucu do la ^i'*"; "Tai ^ao dòn giùa thè kv
Xl.X. khu vuc Dóni: sa
ISl

D'IOL!

. \ a m ,\ lai Ire) t h . i n h mièng nic')i


ngon c h o hon t u b.in phùOng T à y t r a n h n h a u xau xe".*" v.v...

Th(*ì g i a n d a n h ( h o m u e n à y k h ò n g n h i è u non v\òc gi(ii
thièu càe nucie D ò n g và Dòng N a m .\ ehi n è u sO lù(k\ N è n
d à n h thoi g i a n dò t r i n h bav ky hon ve \'i(;t N a m . vi d a y là
\

r

y

r

p h à n kièn t h ù e c^uan t r o n g . hoc s i n h càn n à m v ù n g .
2. V e " C u ò c k h à n g c h i è n c ù a n h à n d à n V i è t N a m (ó'
Dà N à n g rói ( i i a D i n h ) e h ó n g t h u c d à n P h à p x à m luoc".
gi;io vièn su d u n g càe b a n do s a u :
- B à n d o 'Thiéh

trur^ng

Già

Dinh"

(1860-1861).

Hi thàt bai t r è n ehièn tiucing Da Nàng. tb.iniz 1^ 18.")9 hèn
quàn Phà|> - T à \ Han Nha phai iiit p h à n I<)n ciu.in xuòng t a u
di vào N a m . mei màt t r a n mHan do t i o n g sàch giao khoa mièu ta chic'u t r u ò n g (iia
Dinh n à m 18()()-18(>1 \c)i m()t he tlnHm chitMi luv. dòn hot

p h ò n g t h u kièn eò e u a N ^ u \ è n Tri PhucUig. T r e n h a n do.
Dai dòn c u a N ^ u x ò n Tw P h u O n ^ (d;u h a n (h)anh) o lanu (Mìi
!h)à d\\iH' kv hiòu h à n ^ <> \u**>nii den ( B
hiòu h à n u

nhùna

vonu t Ì-OÌÌ n h o co

) cac i\dn nhi* kv

1 chà m vuòìm

q u a n h ( ^ 3 * ) ^ nhùn^^ du'ònu e à p k h u c (iTTl—n,) noi tu
này sanii dòn kia ha <^hiòn \u\

Siiuvcn

xiini:
dòn

T Ì I ITiuoni^ t h aiìh ( ò a

Dinh du(
'• "^ ' ^^'<

d()n^ cjuàn (aia dich duoc t h ò hicn h à n u nhìniii \*'n^ c'unL! n h o
( ^ ^ ); min lòn di^n { - ^ ^

> chi nya t à n COUL' < iia (ìich: min

tòn t r à n i : chi n^a rut hn cua -juàn ta ( <=0^ ). ^ÒÌÌ^ (ÌUOC kv
hiòu h à n ^ nhim*^ c h à m u u h n h o ( r r x : ^ ) ; nhiiim d u o n o v;ìch
sonii soìiLi i^^—^)

chi l a c h Thi N u h c \ a i';ìch T à u Un: hinh

chiì nhàl i:a( h ( hcM ( ^ ^ ^ » 1^ ( h(i Lon
Khi tìinh ha\ '"linh

l i o i h *'hh'aì -^u l i e o c h c n

t i u * M i i j {\\:\


Dmh

(1SÒH 1S(;.^) ". o i a o

h i (Mi c h i c l i
thani:

Sii: " S a u

kin

nn«ai

Ì:\AC

clnt'an

hà\

duiH*

thuàt

thanh

\);\\

lait \;"\\ d u n u nìiU lìv* lh(")ni:

L:;*ÌP

\)on

C h i Wx"*,} hàm dA\

^ ì . v u k h i va h i o n u i h u C n h a m
hai m n i,i\

va t a \

ihòn

( na

Dmh.

lìì'Mii:. x u n u q u a n h co h . n n
D o t i . ?ìì'»t chitMì U i \ c h a \
t hhii hi\

( ha\

dai \ r

< !( \ 1 f u i u;i u c i c

\ ; i '\:\\

han iMatìh. tàp t ì u n ^

\;\\

hi\

Dòn

"\)A\

Chi

hao. ìào chonu

C h n L

lh>a

ÌOIÌL:

hao ho(\ T u

Dai

D(Uì t ra I. t h a n h h i \ . h a o ho k«M t h a n h mot

WM

* ho. nhuiiL! chi

mi

t r i c h h i ì \{\iu

i{\.\

eh» In Ci» t h u

nvMii e h m

kloiiL! \ : i \

ID» \ :\\

k' in

\ .i\

duoc ( im

i h i o c cat

Dmh o

m.n khac. nha!

cu.i c l n i i ì i : . '

IÌ*>

ncn

^iii

ll'>n m i . i . . \ i o i \ r n T i i Thutìii^

(hcli c h u

k h ' i i m c h u d'Mm t i c n coni^»

( h c h U'-n H i M i i n ,M i r . i n (hanh l o n n io \ a \

phm

mcnh

( h i ! \ t ' j ì h i a S a i ( i o n ( ( i i a D m h ) , lìiot

1.1 d u o u L : IM h i ' n la l i n o n i : ti*q> wm

t i c u tlh't

Sai (lon

(|uàn

p h i a ( ' h o L o u n h u h n c a i ì h t a \ (MÌÌ kàv

ph< >ni' t u \ (MI k h . i i h a t
l:i\

d(">n hàv k i c n

hac. k h o n u c h o (^hunu i h n i h t'Hìi: ì a " .

S a u d o u i a o vitMì m i ò u l a

\c

\ a tiiòne

màt ( i;nì ( i i a D i n h . Tht^) clìiòn t h u à t lai. ò n ^ huy

(tonu hic l u d i m

m II

ta

^-ISCìi). N i : u > c n T Ì I r h u » m i : du»>c d i c u d o n ; ^ t ì i D à N à n j :

vào ( h i h u \

co

VIÒÌÌ

ra.

( h c f ì . h i c d;'ui Uic h h ) i ì u c o n m u n u ( k h o ; n ì u

1000

(juanc hht

k h o i ì L ! th»** d a n h m a u . i h a n u m a u n» n c h u n ; ^ k h o i i ^ :

lìì*» n h u i ì u

( uv>c t ; n i

phoiìu tu\chun la\

d;i\

c^uo

i s n n . \ i i : i oi;ii . n i \ r i

vic(

«ai i n

(hinu

t h u \r\

dòn

hot.

tuan licu.

tha»"* m a

Ia|)

tu\cn

(ài(H nani

tì*an^ vao T i u n ^

d . i n T h a p l a .-ile d(»n q u a n \a(» m a t t i à n ( i i a D m h . "

dn n h u n- 1 m h t e '

.s(

|(> x ; ì \

\-)!i
\ '• ( u< M t a n cDijtj ( I l , , j | . h

I* »' d a u

ni;,

Ili n i h h't.it d o n i ! (lo t h a m

.Nai. t o chu<

(^u
[.(n

L'cc ' \ M-n l u n n c t h u a t l h*M> ha fi

- h u \ .-ii - a u

11'' - i n e j (Mie.- |.|),, ( hi

" S a n t : n u a v IM *J I .^ii P e h u n ^ '
lh..i

Ti..iej

khi

d,\\ \).\\

cu.i


chung tu cac chùa bàn s a n g (ndi eò n h ù n g ky hièu vòng eung)
th'i mot dòi q u a n khac d a n h vòng ra sau ehièn tuyèn cùa ta.
Tran d a n h dièn ra àc lièt trong hai ngày (2 1. 25-2-1861).
(^uàn trièu dinh chòng dò kich lièt nhUng khòng dòi phc) nói
sue manh hoà \xic cùa dich. Cuòi cùng. dòn Chi' Hoà hi giae
chièm. ehièn luy hi vò, Nguyèn Tri F^hUòng hi thUcing. c^uan
quàn phài rùt chay ve Bièn Hoà. Tin thàt thu Dai Dòn lam
chàn dòng ea trièu dinh và làm (ho (\x\àn sì (j iiìAt t r a n hèt
sue hoang mang. Thì^a t h a n g . quàn Ph;ip d;inh ròng ra nhièu
n(Vình Long. Dàu nam I8(ì2. toàn Ix) ha tình mièn Dòng Nam
Ky (Ciia Dinh. Dinh Tit(ing. Hièn Hoà) và mc)t tmh mien Tày
là Vình Cong dà hi giàe (hièm. Ngày ò-f;-1 H(ì2. trièu d m h Huè
ky dièu ù(je, eàt ha tinh mièn Dòng va dao Con Con dàng cho
Phàp. kèm th(M) nhièu nhiiOng bò nàng nò khàe ve ehmh tri.
kinh tè. (juàn su'. Day là mot vàn kièn bàn niKJc cua vua
quan trièu Nguyèn eho giàe Chàp".
Vi(\- mièu ta kèt hòP vci'i tucUig thuàt nhu tièn khòng
nhùng (lenì lai n h ù n g hinh à n h rò nc^t ve (diièn tiii'oiig (ìia
Dinh ma eòn gay dxióc h ù n g thù dòi \ó\ hoc sinh.

- Bàn dò "Thuc

dàn

Phàp

chiém

sàu tinh

Nam

Ky".

dièn tà (|u;i trinh sàu tình Nam Ky bj thùe tlàn Phàp chièni
d()ng. Ba tình mièn Dòng ((iia Dinh. Dinh TifOng. Bièn Hoà)
dùòc thè hi(^n bang n h ù n g dùòng ke soc t h ù a mau t r à n g , h i
nhà Nguyèn eàt nhitòng cho P h à p theo dièu xióc 1S62. Ba
tinh mièn Tày (Vình Cong, .An Ciang. Ha Tièn) dù(Je kv hièu
hàng n h ù n g kò soc ehèo den day, hi Phàp ehièm nàm 18(i7;
càe tình t h à n h (lucie kv hièu bàn a nhùnu cham den tron:
dù(1 KT


b à n e n h ù n g gach n g a n g dàv. Cà s à u t i n h dèxi lot vào tay
P h a p mot eaeh n h a n h c h o n g và de d à n g do su bac nhir(i<\ yèu
hen cua bè lù vua q u a n t r i è u N g u y è n . De g i ù p hoc sinh hình
(limi: duOe q u a t r i n h thiie d à n Phàji x à m e h i è m s a u tinh này

nhu t h è nào. giào vièn eàn t r i n h bay sii kièn e h i n h theo hàn
dò diuM' ve to. C à n ^ i u p hoc sinh \dc d m h dia dìcni t u a sau
linh N a m K\ va (lua t r i n h thilc d à n P h à p tìcn h à n h xàm hùJc
hai nn*'ii D(')ntz và T à v Naìii Kv.
+ ThuC d;m P h a p ( hnun ha tinlì niicn D(")n,iz N a m Kv: Sau
kin ( hit lìì (hi(<( ( n a D m h . (juàn P h à p d à n h von^i ra nhìcu ndi.
D m nam 1S(;:J. t(»an h(*) ha t m h micn Dòn}^ N a m Ky ((ha
Dmh Dmh Tunnu. Pn n Hoà) (ha hi t^iàc c h ì c m NV'ày à (v
l^'^'J. tri'U ihnh llu*"^ kv d\c\\ \ùU\ eàt ha t m h nàv cun\i (tao
(''•n Lon ' l i n i : » ho IMiap (dìnuìi xon^' ha t m h iiìicn D(")n^, thUc
d m P h i ! t lni( hnai t icp ;nn m u u (dinan n(">t ha t m h m\cu
T.l\

con

l:i I

^ Thu( i\.\n P h a p chicm ha t m h IÌÌKMÌ T à \ Naiìì Kv; Ti'U(i<'
khi no .--uim \;nn i hitan. t h u c (hm IMìap d;ì nhn'ai hni dUa ihU
i r a n u Mon d'U t n c u d m h j^iao nop ha t m h cho ( luin^, nhiing
kh'UìLz duoc.
S.iiìu ni^av 'jn (^ lS(i7. hà\ c(J tìacu (tmh Mu(*^ vàn hi' iiìàt
uim h» imhìa (ju.m nnon Don^ ch<")nu Ph;ip. (pian ^lac kro t(ii
dan. tr.in \VU'U- t h a n h \ ' ì n h Lon^c P h a n T h a n h (li;in dai (hcn
ch^ t n c u d i n h . co t i o n ^ lì'a(*h ^lu ha t m h mn'ai T à y . khi('*p sd
tìU(ù tau to. -^unu Idn. dà n(')p t h à n h \ ' ì n h l^on;^ cho chiin^'.
S IU i\n IMìan T h a n l ì ('nan con tlic^o Ini (h'» ntdn ( u a Ph;ip r;i
I*'n!ì chn c:i( (|uan cà m d.m hai t iiìh An ( liant' va Ha Ti cu
lam i h - '
V V

D' ' dn ( tn f ron<j vonu' > UL'ax (I u *j?(> (hai '^ 1 (e 1

H<Ì7).


thùe d à n P h à p d à n u ó t g o n b a t ì n h m i è n T à y m a k h ó n g p h à i
nò mot t i è n g s ù n g .
N h ù vày, cà s à u t ì n h N a m Ky, n à m \H61.

dà lot v à o t a y

thùc d à n P h à p n h ù t h è ' d a y !
G i à o vièn co t h è vò to b a n dò r a m(3t tò giày lón rói d ù n g
màu s à c de p h à n bièt b a t ì n h m i è n Dóng và ba t ì n h m i è n
Tày N a m Ky. R a n h gidi s à u t i n h e ù n g c à n ve ró t r è n b a n dò.
Khi SÙ d u n g , giào vièn k è t hOp vi(^e tù(mg t h u à t vói p h à n
tich. n è u m(')t so c à u boi g(à n\ó e h o hoc s i n h t r a l(ji: "\'i s a o
thùc d à n Ph;'ii) d à n h (^hièm N a m Ky'.'" "Tai s a o (luan q u à n
trièu d i n h n h à N g u y è n hi t h à t bai t r è n e h i è n trùcjng ( l i a Dinh
và de Ph;ip d à n h c h i è m r(")ng ra c.-ic t m h mièn Dcum ( D m h
TùOng. Bièn Hoà)'.'". "Vi le gi t r i è u N g u \ è n ky Hièp in te n à m
18(ì2. eàt ba t ì n h m i è n Dóng d à n g c h o Phap'*". "Khi (}uàn
ITìà[) t à n còn^i chicaiì ìK^t ha t i n h mii'^n T à \ con h n . i h à i do
(aia (juan (juàn tri("ai d i n h (dai di(^n là P h a n T h a n h ( n a n ) l a
sa(K^*'. "Ti'ach n h ì t a n caia IMian T h a n h ( n a n tì'onii VKU* d('* m à t
ha tiìih lìiK^Mi T à y nhii th("^ nao\^". (^ua su" p h à n lich, ho(^ s m h
thày vd "(pian (pian tìa("ai N^uyi^ai ('ha\ dai", di ("HI n a \ the"*
hi('Mi su iUm h(Mì, h a c iìhu'()c (aia tìa("ai d i n h p h o n ^ ki("m
NVUV("MÌ, tì'oim liic n h à n d à n t a l\cn h a n h (aK")c kh;nii; c h u a i

rat a n h d u n ^ (dì(*>ns ?^iàc njj;oai x à m .
(Tìuy^Mì s a n ^ p h à n "(\un^ k h à n ^ chit'ui ch(*)nji P h a p x à m
lu(U^ (Ila n h à n chìn N a m Ky". triau vi(*ui dun^

ban dò

'Whùng

trung tàm khói nghìa chong Phap 6'sàu tinh \am Ky".
Ni^av tu khi thuC daiì P h a p dàt (dian \cn dàt N a m K\,
n h à n (l;"\n s a u t m h N a m K\ d;ì a n h dùnij (tUnu \cn ch(»n2 t h u c
(km P h a p x à m ìmu- o k h à p moi nni và kh(')ni! Uic na(» nk^()t.
1 SM


P a n dò t r o n g sàeh giào khoa dièn t.ì n h ù n g t r u n g tàm
khdi nghìa ehóng P h a p cua nh;'ui d à n 0 s a u t m h Nam Ky.
Tièu bièu cho long dàn ba tinh mièn D ó n g là CIK'H' khdi nghìa
T r ù d n g D m h o eàn eù Co Cóng ( h u y è n T à n Hoà - Cia Dmh);
khdi ìiizhÌM cua \ ' ó Duy DucUig o Dóng T h a p Mudi: kluà nghìa
cua Trucùìiz ( ^ u \ è n (eon Trucmg D i n h ) ó T à y Ninh.. Tièu hièu
cho ba t m h mièn Tày N a m Kv là eàe t r u n g t à m : Ha Tri (Ben
Tre) cua hai a n h (>m P h a n T a m - P h a n Ngù; eàn eù Wòn
Chcìiiiz (Ila Tièn) caia N g u x è n Tru ni: TruC. .
N'iiùim t r u n g t à m khcà ngiiìa ehóng P h a p du(t r e n ban do, con iuc")t se") dja d a n h k h a c e() lièn q u a n (lucie ehu
thich th«'o s("> t h ù tu. c h a n g h.in so 1 là Ha Dièm. scV 2 là Tàn
Phiioc. X) ;; la Chi) Ciao. .^(") 1 la D m h Tu'cUig (Mv Tho)...^ t inh
1\ cua cac t m h ducic kv hieu b a n g mc)l ch.im den.
D'' lii'ii <|ua dal elude cao va d(Mn lai h u n g thu elio h(H'

.•-mh. mao vKMi kc"«t hdp ,su dimL; ban dc) vcii t r i n h ba\- tu' lièu
d«' ui<*i thieu mot cach cu t h e . co h m h a n h nhUng t r u n g tàm
khcii nuhia chon^ P h a p ci ba t m h mièn Dóng.
+ Nga\ tu khi t h u c d a n P h a p xàm p h a m (iia Dinh (1809).
<•'"• doi cpiàn nónu dàn do c.ic nhà n h o vèu nUcxuat hicn rat

IÌIÌK'U.

ho;it dóng m a n h làm (dio giac vó euiifi

khon don. N^hìa (pian N g u v è n T r u n g T r ù e da dcVt ch;iv tau
lùperauL' ( l i \ \ o n m tren song Nhàt Tao. tièu dièt gon s(V dich
tren tau ( 1 ( )-CJI-1 S(; ] i Dac bièt tu sau khi l l i è p óóc \HiVZ. hàt
c h à p lenh bài b m h cua trièu d m h . n h i è u

CUCK-

khói nghìa l(in^

nho dà bunu nò. nhièu t r u n g t à m k h a n g chH''n dUck- hinh
t h a n l ì . ticu bit'U nhàt la c;ni cu (lo Cónu ( h u \ è n T à n Hoà.
CI la D m h ) cua Tiaionu D m h
01


Dia bàn hoat dóng cùa nghìa quàn là eà m(5t vùng dàt
róng tìi ven song Soài Rap cho dèn d ò Cóng, My Tho. Tàn
An và sàt canh Già Dinh - ChcJ Lón, n h ù n g Gò Cóng là càn
cu chinh. () n h ù n g nc^i hièm yèu dèu eò dàt dòn luy c a n h giù

de chàn dùcJng tièn còng eùa giàc. Nghìa quàn ngày dèm luyèn
tàp, m u a s à m vù khi', ti'ch t r ù lùcJng t h ù c , c h u à n bi chièn
dau làu d a i . Dùói su ehi h u y eùa Trù(Jng D i n h . n h ù n g
hoat dóng cùa n g h ì a q u à n làm eho Phàj) rat lo n g a i ,
nhièu vi tri' c h i è m (l(')ng ó mièn Dóng bi t à n eòng. n h i è u
phào t h u y è n di lai t r è n song hi d;inh ehim. nhièu dù(jng
giao t h ó n g hi eàt d ù t .
De dòi [)h() v(à tinh hinh. (diùng phai xin thèm vi("'n binh.
rói meli cuòc tàn cóng h'in vào eàn eù Còo Cóng (2-lH(ì.'^). Nghìa
quàn a n h d ù n g (diièn dàu suòt 'ò ngày Iièn. rói rùt kh(')i eàn
eù de bao toàn lue lù(Jng. Trù(ing Dinh ( ù n g nghìa quàn ra
sue xày d ù n g càn cu mói ó vùng Tàn Phù(k\ ven song Soài
Rap, dia thè rat hièm yèu. Vi co ta\ sai dàn dùòng. ngày
20-8-18(U, giàc P h à p lot vào eàn eù. TrU(mg Duih (àing nghìa
quàn chièn dàu vó cùng a n h dùng. Hi t i ù n g dan. gay xù(song, óng dà r ù t gùOm tu s^k de kh()i sa vào tay giàc. Nàm
do, òng vùa tròn CI tuoi.
Sau khi Trùóng Dinh hy sinh, m()t so nghìa quàn rùt lèn
càn cu Dòng T h à p Mùòi do V^ò Duy DùOng chi huy (dà\ là
trung t à m k h à n g chièn Idn t h ù hai sau càn eù Gò (^óng); n\ò\.
so khàc theo Trùdng (Juyèn là con trai cùa Trùdng Dinh lèn
làp càn cu d vìing Tày Ninh, phói hcJp vói ngùòi Khd Me và
ngùdi ThùdngiXày dùng cd sd k h à n g ehièn làu dai.
Cu(H' k h à n g ehièn ehóng P h à p eua n h à n dàn ba tinh mièn
Dòng dèn dà\' tam thoi làng xuóng. Nói tièp n h à n dàn ba
IS^l


t m h mièn Dóng. tu n à m

1S(>7. n h à n d à n b a t i n h m i è n Tày

lai a n h d ù n g g i ù d n g c a o n g o n eò k h a n g e h i è n ( b ó n g t h ù c dàn
P h a p x à m Inde .
+ N h ù n g t r u n g t à m k h d i n g h ì a e h ó n g P h à p d b a t i n h mièn
T à v . ( l i a o v i c n huàint! d à n hoc s m h , t i m t r e n h a n d ò nhiing

ndi nò ra khòi nehìa.
T i ò u hiòu n h à t
Vhi\n

lain

ha ( à c cuòi* kh(ii n.^hìa cùi\

hai anh

vm

P h a n N^Ci (con t r a i T h a n T h a n h ( I i a n ) vói t r u n g

t à m Ha t n (Wcn Tvc),

h o a t d ò n e m a n h t r o n u mot vun*: ròng

l(àì (lo( th(M) SÒFÌL: ( \ I U Louii. (jua (a(* t i n h \ ' ì n h L o n ^ . S a Dtv,
T r a \ ' i n h . t I'OIÌL! - n à m
D a c hict

1 .'^riT-1 Sf^**^.

cu(")c kh(ti i m h ì a c u a N^UNÒn T i a i n i : TrUc - ngifdi

a n h h u n i : noni! d-in \(ii c h i c n con;^ X h à t T a o ( 10 I 2-1 S(Ì1 ), co
c a n cu c h i n h o 11. UÌ ( ' h o i m (Ha T K M Ì ) . d a vU(M h i ò n . dò ho,
ihx\]) n h ' t n m tifii (h»M d o n KKMI ( l i a n i : *'ua dich (('> IS(>7).
X ^ o a i ra con c(» ('U(")c kh()i n u h ì a L o n ^ T Ì I ( M \ T h o ) nani
I STO c u a \ L ! U \ eli 11 un 11 u:in.
(^ua t r m h h a \ t h o o h a n do. m a o VK'IÌ hu(fnj^ d . m hoc sinh
n h a n \* t. | )honu t i a o ch<')n^ IMiap c u a n h à n (hni nìiòn Nam
(ha\ l*^rì tu m i c n Don.u

s a u do lan ron;^ ra t o a n m i ò n . khicn

c h o kc t h u k h i c p >i). (\\ò]

c u n u . do t r i ò u d i n h e»» t i n h ho rdi,

t i m c a c h n u a n c a n . t l i a m «hi t i c p l a \ c h o IMiap (hui a p phong
t i a o . cac cuòc khdi lìuhìa lan hi((t hi t h à t h a i . NhUri}.' phong
t i a o chi t;im thdi l;ini^ xuonj^ c h ò khòn^^ ho I): (hip t.il. Diing
nlìu Idi \L!u\'»"n Ttiiivj Ti uv dà kh;'in^' k h a i t u \ ò n h*"» t rU(ik' kc
thu

"l>aM L:IO nuuoi

ì.w

ni!Uoi \':i in d a n h T;i\ "

n h o h("*t r o nu(k- N a m

i h i in^U liei


3. De hoc sinh t h à y rò siJ suy yéu, bac nhUdc cùa triéu
dinh Hué trong viéc chòng P h à p và cuòi cùng nhiidng bó, dàu
hàng, giào vién d ù n g tài liéu trUc q u a n , trong do co h ì n h v e
"Quàn ào và vù khi cùa quàn linh nhà
Nguyèn".
Day là bue t r a n h ve hai ngiiòi linh bó binh trong t r a n g
phuc q u à n ào gon g a n g và vù khi t h ò sd càm tay. Ho là hình
ành cùa tinh t r a n g binh liic hét sue nghòo nàn, lac hau cùa
quàn dòi nhà Nguyèn nùa sau t h è ky XIX. (^ua bue t r a n h .
giào vièn p h à n tich eho hoc sinh t h à y rò dièu dò.
(jiào vièn c(') t h è mièu tà cu t h è nhxi sau: "Ho màc q u à n
ào vài, chàn di dàt, dàu d()i non ghèp bang eàe t h a n h tre và
qu(H m()t l(}p s(Jn ta. Ngi/di linh ben trai dco gUdm. tay eàm
giào nhon. NgU(à linh ben phài eàm dào dai. e;'in bang tre,
ben eanh là m()t ehièe dào ngàn e(^ tra mùi hinh bùp da".
PhU(jng p h à p ehù yèu là mièu tà kèt hcJp vói phàn ti'ch
de làm cho hoc sinh thày ró tinh t r a n g binh \xie hèt sue yèu
k(Mii. lae hàu kièu t r u n g eó cùa q u à n linh trièu Nguyèn. Tu
su mièu tà và p h à n tieh do. giào vièn dàn h(K' sinh tdi kèt
luàn: M()t d()i q u à n vdi t r a n g bi thó sd nhii thè khóng thè
hoàn t h à n h dxióc nhi(^m vu bào ve dàt niidc trUck' sU xàm \xióc
cùa ke thù.
4. Sau khi ehièm xong Nam Ky, thiic d à n P h à p md r(5ng
xàm \xixSe trong eà nifde. Cwòc k h à n g chièn chòng P h à p dièn
ra manh me ó Hae Ky. Ciào vièn su dung bàn dò "Chièn

Iruòng fio NÓI nàm ISY.) rò 1SS2" dò giùp hc)c sinh hièu rò
dièu nà\'.
Bdn do "Chién

truong

Ha Nói nàm

IS7.3 và 18H2" 1-u

\<"ni (hèn t;i nl.iing \ i lii \ a \ i;i eae l i à n d;inh \ón n h u ; Th ii.n
n KM

19:^


Ha Nói. t r a n Càu C i à v làn thii n h à t n à m \S1:\
(liày làn t h ù hai n a m

và t r a n (Vui

18S;^

T r è n b a n do. t h a n h Ha Nói dxióc kv hièu b a n g ó vu(*)ng
to. (làu còmi ( I -I- I ) ndi x a \ ra t i à n d a n h hin. eàe (iia danh
k h a c eo lièn q u a n t(ii su kièn du()c ghi ngay t r è n so dò: mùi
tèn ubo ( ^ ) ehi eae hiùing di: Sdn T a y . Ha Dóng. N a m Duih.
Ngoai ra l i è n b.in dò eon ve mot so d u d n g (pióe lò quan
t r o n g . Ho T a y . Ho T r u e B a c h . Ho H o a n Kièm và S o n g Hong.
t^òn^^ Duóim.

VV' chièn

tiiioììii

nhufiL' noi dumi

Ho Sni nòm

IS7,'K

giao vièn làm nói hàt

>.iu (kèt h()p vdi su d u n g b a n dò).*

-^ Nam 1S7.'». I(ii duni: viòc t i i ò u (tinh Huò yòu (\àu nhà
càm ip*^'*'^ IMì;ip ph.ìi nuuoi ra K;ic dò uiai (juyòt "vu Duy
r u \ " . t h u c (hin Thap (ha tilc toc (li (hn niò (han (juàn ì'a (iành
chh'ìtì hac Kv hin t hu nh.it
S;in^ n ^ a \ 9-1 1 IST.'V ( l a c n i ò (^òi tòi hàu thi^ \d\ Tòng d(V
Ha Noi la NVuyòn T n IMìif(<nu (h>i ph;n nòp t h a n h Ih cii
tuvòt. m(< s;in^ n^^ì\ 1^0-1 1-1S7M. (ohaiiò ra h'uìh nò siin^ dành
chiòm t h a n h Ha Nói. N ^ u \ ò n T Ì I PhU(a n h dùn^^ chiòn (làu. n h i ^ ì ^ kliòn;^ hao V('' (hidc t h a n h . Chicni
xonu t h a n h Ha Nói, (|uàn I^ha|) n h a n h ch(')n}^' d a n h (diiòin càc
t m h t h a n h Wvinn \vn.
Hai DUdng. Ninh IVinh, N a m Dmh
V.v ... T h à y hic \iUUv^ raia chun^i d Ha Nói mòng và yòu, (juan
và d à n ta dà xiòt chat vong vày x u « g q u a n h Ha Nói. (làcnio
dila (]uàn vò (aJu viòn.
-^ S;in^ n*4aN' 1^1 11^-1 H7;>, ( i a ( n i ò ( h i h u \ d o a n (juàn tìi

nói t h à n h ticn h'ui hU(hm Sdn T à v Khi dòn C à u (Iiàv thi
1)1 (juàn ta do Hoanj^ T;i \ ' i ò m (dìi h u \ phoi hdp vc'h (juàn
HM


LUu Vình Phùe (dang chuàn bi tàn còng dieh d ngoai vi Ha
Nói) chàn d à n h . Cuóc giao chién dièn ra ^c lièt. Gàcniè và
nhiéu binh si P h à p bi giét ehèt tai t r a n , so con lai thào chay
ve thành.
Tran Càu Ciày (làn thù nhàt) làm cho quàn Phàp d Ha
Nói và càe tình rat hoàng so. muòn bc) thành chay. Bon thilc
dàn hièu chién d Nam Ky cùng hot hoàng. Con quàn ta d
càc ndi vò cùng phàn khdi. san sàng xòng lèn quèt sach
quàn giàe. NhUng trièu dinh Huè hèn nhàt. bò Id thdi ed.
ra l(}nh rùt quàn lèn Són Tày de tao khóng khi' t h u à n Idi
cho cu()c thU(Jng thuyèt vói Phàp. Kèt qua là mot hièp xióc
dxióc ky kèt giùa trièu dinh Huè vói Phàp ngày 103-187 4
tai Sài Con vói nhùng dièu khoàn rat eò hai cho ta (giào
vièn trinh bay theo S(iK nhùng nói dung eua hic'p ude).
Ve ehièn tri/òng Ha Nói nàm ISS2. giào vièn cho hoc sinh
nàm dxióc nhùng n(3Ì dung ed ban. và t n n h bay theo ban dò:
+ Vói dièu xióc 1874. Phàp dà chièm diióe Nam Ky. nhitng
chùng chUa chièm difdc toàn ho Vièt Nam. nhàt là Bàe Ky
dang là mièng mói ngon cùa chùng.
+ Nàm 1882, vièn ed trièu dinh Huè "vi pham" dièu xióc
1874 (vàn tièp tue giao thièp vói Trung Quóe. ngàn trd ngUòi
Phàp di lai buon bàn trèn song Hong, càm và gièt dao). Rivie
dUde lènh mang 400 quàn cùng 2 phào thuyèn ra dành chièm
Bàc Ky làn thù hai.
Ciào vièn tifdng thuàt nhit sau:

"Vùa dàt chàn d^^'n Ha Noi (4-1882). Rivie dà gi(3 trò khièu
khi'eh. d(')i d(')ng i}uàn trong thành và phà huy eàe cóng sit
phòng thù trèn màt thành. Md sàng ngà>- 25-1. RÌVK^ gùi tói
19Ò


h à u thii che Tòng dòi- Ha Nói la H o à n g Dièu. dói iKip thành.
H a n t r a Idi t h u (^hUa h è t . y dà ra lènh nò s ù n g d à n h thành.
(^uan q u à n ta kièn quyèt e h ó n g lai. CIKH' e h i è n d à u d a n g dièn
ra àe lièt thi bóng n h i è n k h o thu(V d a n t r o n g t h à n h b(V chày
lam eho q u a n q u à n H o à n g Dièu d a o d()ng. h à n g ngù rói loan.
T h ù a ed do. q u à n P h a p dot n h à p e h i è m t h à n h . Dai quàn tan
rà. H o à n g Dièu e h a y vào h à n h e u n g . t h à o di bièu gùi trièu
dinh rói d ù n g k h a n lua t u à n tièt t r o n g vudn Vò Mièu (dUcJi
( h à n (\)t Co ngay nay) nèu eao t i n h t h à n yèn nU(Tk-. mot King
,^óng ehèt vdi t h a n h .
Sau khi ehitMii xong t h à n h Ha Nói (làn t h ù hai), (juàn
P h a p ìììH rong d a n h ehièni n h i è u tinh t h à n h v ù n g dóng bang.
(b'U t h a n l ì Nani D m h ibi duiii: lai. Ti'inie do. vào t h a n ^ 31 S8"'. IMì.ip (I.I clìitMii v u n g Ilio t h a n l l ó n u C a i và (^u.ing Y('n
d a n u bi tu ban .\nli (Ioni ngo. H a n h (l()ng n g a n g ngiàie cua
lvi\i<' lam cliM (pian d à n t.i vó e ù n g cani giàn \ ' o n g vày cùa
(pi.ìii (l;in ta mot lan n u a lai \\c{ chat (pianh Ha Nói. (^.u(1.1(1 ( j u . i n t.i t u S O M T ; Ì \
Ve c u l i

nuil\

(ho

ll.l

-Mo >;in<: n u a \
•")()() t e l i , co da\
Ia\.
\ orni

(o;i\

((ju;i c à u

hdn

lièn len

IUKÌII^

Sdn

lOOni. tbu<')c \A Dich

iiLMN n . i \ ) t h i ( p i . i n t.i d o lioanu.; T;i \ i e n i c h i h i i \ ph()i
nhau

*•;) d:ii h.ic

Lini

kich

\'ìnli

h^t

>uot

Phuc
:ii;i\

IK) -un;.:
oio d n n n

Hai
h('»

Ix'n

<'hi h i i \

(l.in

tran

C^uan m a c ch»''t

i i h i c u . nlìiiii!^ t('-ii -<'in^ --ot k i n h

\M <}.)\ n h ; u i fh;io ch;i\-

in;uiL' - jiMtiL' n h u

Ht

\(')1.

\);\r t r o l u e . t u n()i t h a n h

v.i hi tluniiiL: ì:il

dav'

l l l e p (111 d o i . K i v i e p h ; u Ini

1 M.",-] s s : ! . R i v i e c h i h i i \ d o a n ( p i a n kho-iiiL'

Klii (h'ii C a u

h()p \()i q u ; i n
(Imh

keo ve u\

hoaii)^'. bei

l v i \ i c d.i p h a i Ix'i

M» n.iiu \ c i ii(<(c,( iac iii.> .l.i |,| ^.n-f eh,'-! pdi


Hàn dò này khòng n h ù n g diidc su dung khi trinh bay mue:
"ThUe dàn P h à p d à n h chièm Ha N(')i và càc tinh dóng bang
làn thù n h à t " ma con dùng de t r ì n h bay "Nhàn dàn mièn Bàc

sói nói k h a n g chièn (1873-1874): "ThUe dàn Phàp xàm litcle
Bàc Ky lan t h ù hai (1882-188 4)"; "Nhàn dàn Bàe ky tièp tue
khàng ehièn chòng xàm \xióe Phàp".
Khi su dung, giào vièn kèt hdp ehàt che giùa vièe ehi bàn
dò \(\\ wòe tUdng t h u à t . Dièu dò khóng ehi tièt kièm dit(k*
thdi gian, tao bièu tUdng lieh su ma con giùp eae em hoc t à p
t(')'t h(Jn.
Trong eu(')e chièn dàu ò Ha Nói. nói lèn h m h anh Hoang
Dièu. giiio vièn su dung t r a n h ehàn dung "FT)ang Du'u" (trinh
bay trong sàeh giao khoa).
- Chàn dung Hoàng Diéu dxióc chxip lai tìt ành eua Bao
tàng Càch mang. Ciào vièn t n n h bay ve Hoang DK'U trong
bài mièu tà sau: "Ong e(') V(')e d;ing to khoe. khuòn màt day
dan. dói mat to và den toàt lèn ve eii(mg nghi Mù. ào ma
óng mac là t r a n g phue cua vièn (pian th('à nha Nguxèn.
Hoàng Dii^u sinh ra tiong m(')t già dinh nha Nho (> (^uang
Nam- Nàm 2(i tuoi, óng dàu Phó Bang và dxióc bò làm q u a n .
giù nhièu nhi(^m vu khàe n h a u d eàe tình mièn T i u n g . mièn
Bàe và kinh dò Huè. Nàm 1880. óng difde eù làm tòng dòe
Uà Ninh (Ha N(")i. Ninh Binh). dà tieh eitc chuàn lu phong
thu ehóng àm mxixx d à n h t h à n h eua giae Phàp. Ngàv 2.")- 11882. Phàp nò sùng tàn eòng Ha N(Si làn t h ù hai. Hoàng Du^u
dà di'elì th;"in lèn mat t h à n h ehi huy chièn dàu. Do co n(Ji
phàn. kho thuóc siing hi ehà\' làm eho q u a n quàn dao dóng.
hàng ngù roi loan. Ph;ip t r a n diùn- vào ulianh. Thè cung. óng
da là\ mau \ \ò{ \ò\ di bièu mn inèii dinh va dunu khan that
1 UT


co tu tu Ucn c a n h càv l)cii Vò Micu (dùd\ chàìi Còt ('(i n^àv
nav) tic yiiì tìon klu tict. Titani: di hióu dà n h à c den NVu.Nvn

Tri IMìuoìì^ nhu nìot l à m uut^iì^^ s a n ^ (*h()i cui\ n^ildi tU(iiiù t l i a n h :
"Lnim ('(") trun.L: t h e vòii

L(UÌ,L:

thành,

Xin di th(Mì hutHìiZ hon T Ì I PlìUdiii: du'(ii dàt."
Kiìi uMani: inuc "ThuV il;\n IMiap xàm hi(hai ISS'J-lSSl". d:\c bict la khi tudiii: t h u à t cuiV (diicin thanh
Ha N()i cua thuV d à n P h a p . iziao vicn vcu (\àu hoc sinh ijuan
>af hiìc a n h ti'onu saidì LTiao klioa. kct hdp inicu ta mot vài
ìK't h m h daìiìi hcn niz^ài. m(">t so noi ticu hieu ve t i r u sU và
nlìunu hn;it d(")nL; elioni; mac cua ònu Dièu do sé tao nèn hieu
tuMim s(")!i^' doni: \<' Mnaiìu l)i«*u \ a uàx' duOc \ u c cam manlì
me I rolli: hmi: hot .--mh
I. Thu*( d.Hi IMìaj) nuioii n h a n h elione kèt ihiic xàm \\iik'
\ lot X a m . nli;in hic Tu DuV m;it. tn«*u d m h r«")i n ^ i . chun^^
d a n h vao k m h t h a n h

llu«'

() d;i\ tliuC (hm T h a p ^a|) sUc

khaiiL! cu cua n h a n d;m \ a nliuiiu nuu(iiiin Iteti su (iun^

sir dò ''Kinh

thành

Huc

(ISS5)''

S() d("» n a \ ihèn ta \ i l ì é dia thè kmli t h a n h H u è (ISSà).
(n;io vit'iì tuonu tliuàt thoo xj dò: " N h m vao s(( do. c h u n ^ ta
t h a \ lò. kmlì t h a n h Hue (kv hièu han^i h m h vu(')n^ k(^ socco
k h u \ c t mot L;OC ' ^ ^ ^ * n.ini n*4a\ hèn h<( >on}4 HU(m^i, trèn
dutMii: di ra (^uaii)^ tri \ a vao Da Nanj^ Th(M) su cu ^hi lai
'//

/ / ( ' ( / M V Pitu

j^hi>n:l
liffi^

hi
.l,in

Hi

ili.a

\('i.

qii in

\

\ in

'// Ui n.>n

ni II lini

ph.in

/,//// ijn\in

1H>

/).'/

hiU

n-Jh
li.-

nii»!

plìiif

iln

tedili

n^'
hi>n

'^i'- , h iuh

h'ir^

J"<

(

. /N/\
/'

III

llifit
\"f

inrn

dinh

klm/r^

\ / ' < / / / w / / hcn
lhc.>
\,ift\'

tmf

iliint

tìluu

Di

hi > i h,i\

tiin\i

stf \^i
.hu
\ n

li

I nnh
\,tl

hm

lnnlì
t hin
v'/*/

lift
ln>n
•/'/'

f h H 11/


thi "Kinh t h à n h Hue dU(Je xàv ditng n h ù n g nani 1«()5-1820,
là mot t h à n h vuóng, mói bè l^.ókm. m()t mat giàp song Ha(mg,
ba màt c(') hào sàu. tUóng t h a n h xày bang gaeh;,dà eao lOm,
trèn màt t h à n h e(') dù t r a m dai bàe. Trong t h à n h eó dxi van
binh linh".
C ngay sàt nàch kinh t h à n h Huè (ve phia dóng) là dòn
Mang Cà (kv hi(:'u bang mot ó vuóng nho màu den (B) là nOi
dfing (pian (aia Ph;ìp. 'Vxi nOi dong (pian này. giac Phàp eó
thè kièm soàt dvidc moi hoat (tòn^^ cua lU(* lUcJnu chòn^ P h à p
ben tron^ t h à n h .
Toà Khàm su (kv hièu hàn^^ ò vuòn^ nho màu tì'àn^ (CU)
nàm n^ay hèn ho nam sòn^ HU(Jn(J. dai dièn cho ( ' h m h |)hu ITiap (kièu nhU Dai su quàn).
Nam vào vi tia nhU vày. kinh t h à n h Huè dùn^
'

'

l

i

'

\riU]c sU
'

uy hièp tràn^ tì'on cua ke thù. TI'U(H* sit uy hièp do, phài chònj^
I^hàp tron.u tiaèu dmh do Tòn Thàt Thuyèt càm dàu dà quyèt
dinh phàn còn^^ tai kinh thành de ijiành thè (*hu dòn^".
Sci dò nàv khóng ehi dxiik- su d u n g dò gi(Ji thièu vi tri',
dia thè cua kinh t h a n h Huè ma eon diKje dùng dò til()ng t h u à t
ciUK- phàn cóng eua jìhai ehu ehièn tai kmh t h a n h Huè (7bS^ó). Wù vày. khi su dung. giào vièn eàn hLt(;ìng dàn hoc
sinh quan sat ky. rói kèt h(ip mièu ta và titóng t h u à t n h à m
dUng lèn trit('ie màt hoc sinh n h ù n g hinh a n h song dòng ve
eiUH- phàn eòng:
"Kang sàng ngà\' móng 0-7-ISSÒ. Tón Thàt Thuyèt ra lènh
eho ipiàn linh nò sung tàn cóng hai eàn eù ehièm dóng cua
ìi\àc tal k m b t h a n h Huè là toa Khàm su va dòn Mang Cà.
Sau mot loai (l;»i bac (bau bauLi cai h elio dau qua mièng nong
199


1

1

sìing. dot bùi n h ù i (dio dièin sinh nò day d;in g a n g bay xa
e h ù n g l - 2 k m ) . n g h ì a binh ta dìing s ù n g k q ' . d a o . màc... xóii^
t r a n , t à n cóng dich. I^i d a n h bàt ngò. die h hot h o à n g . rói loan.
chi ra sue eó t h ù ehó s à n g . Khi s ù n g bàt d à u nò (i Mang Ci
thi ben kia song HilOng. Tón T h à t Le e ù n g ra lènh t à n cóng
toà K h à m su P h à p . (^uàn eùa \JÒ ehièm eae t r a i b n h ehun^
q u a n h . Cac eó dai bae diùic hi màt e h u y è n b a n g t h u \ è n (jiia
song HiiOng dàt cpianh toà K h à m sii. n h à t loai n h a d a n . (^uàn
P h a p 1)1 t à n cóng bàt ngO. h o a n g h o t . c h a v t a n loan. nu)t
so co t h u t r o n g toa K h à m s u bi tièu d i è t . Dòn s a n g . boa ìxic

ta vèu d à n , dieh tó chuC p h a n cóng lai. t ì à n vào chièni
t h a n h H u è C h i i n g la siù aióp boe v à n g b;ie. ( h à u b a u troii^;
e u n u duMi. t h a n g l a \ dot p h à n h a cua va l a n sai thiKMin
d à n vó ( ì i n g t h;ini khòc
Troim e a n h hòn c h i è n . Tón T h à t T h u \ e l da n h a n h elienu
va bi mài dUa \ ua llaiu .\Vhi. me. vi) ( h i n h \ a V() i h ù cua
vua Tu Due r(n khoi k m b i h a n h . ra c u i (u T a o Sii ((^iiany
tri) dò t ì n h e h u v è n kh;iim ( h i è n làu dai. Su \ lec bai ngO àv
dà làm eho thUe d à n Pha)) vó cìmg bòi loi."
liài t à p : \ ' e s(( dò. t r i n h b a \ c;i(h bó t r i (ìia (pian la vii
dièn bièn

sU kièn ó k m h t h a n h HIK', l l u i n ^ 7-ISSÒ.

"Chàn dung

vua Hàm

Nghi"

Vua H à m Nghi tèn t h à t la C n g Lieh (la eni ruòt eua vua
Kièn P h ù e ) . lèn ngói lu( 1 1 tuoi. dUO<' ba (pian van vó dóii^,'
t i n h . toàn d à n cóng n h à n . O n g la mot vi vua t r e tuoi, (pia
e à m , e ó y c h i ehóng Ph;ip. lièu bièu eho I m h t h à n dyn- làp tU
cUOng eua d à n t(K'
('bàli d u n ^ vua Haiii N'ubi I m n ^ ,s;i( h u i » " khoa du(K ( hup


lai tu à n h cùa Bào t à n g Càch m a n g . Nhìn trong à n h . c h ù n g
ta thày, vua H à m Nghi trong t r a n g phuc rat giàn di, gc)n

gang, dàu q u à n k h a n den. màc ào tho nhU t h u ò n g dàn. nhiing
sU kién trì, t i n h t ì n h k h à n g khài và long qua càm thi khóng
thè cho dàu nói.
Sau khi kinh t h à n h Huè lot vào tay giàe Phàp, óng dà
cùng Tón T h à t T h u y è t vUót diidng triiòng ra càn eù Tàn Sd
ó mién tày (^uàng Trj de tình ( h u y è n k h à n g ehièn làu dai.
Vào ngày l.'^T-lHHó, vua Hàm Nghi ha Chièu Càn viidng. kèu
gt)i toàn dàn giùp vua d à n h P h à p {\ó\ kèu goi do Tón Thàt
Thuyèt thào). HifcJng ùng Chièu Càn vU()ng. k h à p nià tu
Trung tói Bàc, dàu dàu cùng day lèn phong trào khói nghìa
chòng Phàp. Phong t r à o Càn vUdng bùng nò.
Nhàn t h à y dia t h è T à n Sd chat h(^p. càe dièu kic^n dò duy
trì eu(X' chièn dàu bi h a n che. dich lai truy kieh dèn tàn n(U.
thàng 10-1885. Tón T h à t Thuyèt phài dUa vua Hàm Nghi rdi
khòi càn eù T à n Sd, chay ra .sdn phòng l*hù Cia (HU(mg Khè
- Ha Tình), diia vào r ù n g nùi hai tinh Quàng Binh. Ha Tình.
xàv diing can cxi k h à n g chièn làu dai.
It làu sau, giàc dò bièt. cho q u à n lùng sue tdi n(n vua
lành. Dàu t h à n g 11-1888. thiic dàn Phàji mua ehu()e dii(3c
Triidng Q u a n g Ngqc (mot ngiiòi hàu càn cùa Hàm Nghi). Y
dà dàn diidng cho P h à p dot n h à p càn eù, bàt song vua Hàm
Nghi. Triióc lùc bi b à t . Hàm Nghi diia giidm cho tèn Ngpc và
bào "Mày cu gièt ta di con hdn là bàt ta giao cho bon P h à p "
Triióc khi khài cùa vi vua tré tuoi yèu micie, tèn Ngc)c eùi
dàu xàu ho. B(ui Phàf> ra sue du dò. mua ehu(ie nhiing nhà
vua hièn ngantr cii tuvèt moi cam dò eùa eiàc. Cuòi (ìmtz.
chùnsr dà dàv vua Hàm Nghi sang .Angièri (thuóc dia eua
){\\

IMiap () Bàc Phi). Luc bav K'UI H a m N^hi meli 17 tuoi.
\ h u m z hoat d ò n e cdu mU'^c và t a m lòn^ q u a c a m r ù a nhà
vua dà de lai cho lu h su mot t à m ^U(( h à n duni! H à m W h i d\UW sii d u n i : khi d a v mue "Phong
t r a o ( ' à n vud'ni: hunii nò và lan ròni:" tron.u hai "Phonp trào
chòni: I^hap ti-oni: n h i m i : n à m (uòi t h è kv XIX" De khàc sàu
duik h m h a n h ( ua òni: va ^dy xiic ( a m m a n h me tron^ Iòng
li(»c s i n h . mao vièn kc\ h(t|> vièi* cho hoi' s m h \(MÌI a n h trong
sach iziao khoa V(ii LIKH t h i è u vài ni'^t tièu hièu ve tièu sU, làp
fruoiii!. (juan dnMii ti'nh (\a(di th(')n.L' ipia nhiìnii hoat dòng
cuu nu<><- cu;i oni: 1 u do ^lao du(* cÀc cm lòn^ k m h vèu và
t u ha' ) \ e ( MIL:

S(} dò 'Xòng suphiìng

thu lia

Dinh'^

(<»m^ ^u plì'Mìu thu l>a Dinh la mot t i o n ^ nhiing can cU
clinuL! P h a p kicn co. tnai hicu cho phon*^ t r à o (\àa vdcJn^ d
tinlì Ih a n h fi oa do P h a m P a n h . Dinh C o n ^ Tr/m*; chi huy,
\ a \ (hniL! ('o the toi d\\\ nhu mot ph;io dai rat loi liai ve màt
( a n cu \\A D m h duo< xav d u n ^ t i è n dia h a n ba làn^ My
Kh»'. ThuoiiLi Tho. Mau T h m h t h u ò c h u v r n \ ^ a S\;i riianlì llo;i li) t a\ >ò ve phia b;ic. ^ l ù a mot vìin^ dòng
chièm tiCmi: m è n h mònu. làv iòi Tu t h a n ^ (>, nèu k h ò n ^ npàn
nu(*< >òn\i (sònjj dao tu Ninh Pinh dòn T h a n h Hoà), thi cành
(tonu hi n^àp. Pa D m h tr(t t h a n h mot hon (!;io ch<) V(J, d(Jn d(V

^iiìa mot bièn nU(ic mcnh monu. di lai phai d u n ^ t h u y è n nan.
Yyon bau do. vonu n^oai cunir >(^n\i d a o tu N m h P)inh den T h a n i i Hoa licp do |;i con di/cJng
(lì in lì (il vao b;i la IIL:. bon t TOOL' la ruonu hia d\Uk kv hièu


giòng nhxi càc n h à n h lua; sau eùng là luy tre day dàc hao
quanh ha làng My Khè. Thit(Jng Tho. Màu Thinh dxióc ky
hiéu h à n g nhiing dUòng gap khue; khu ngàp nxióc dxióc ky
hièu hàng n h ù n g gaeh ngang; eàe eòng sxi ehièn dàu dxióc thè
hièn hàng n h ù n g t a m giàe màu den; làng xcim ditc)e ky hi('U
bang n h ù n g vèt màu den (Xem ehù thieh hàn dò trong sàeh
giào khoa)Nèu dùng ngoài nhin vào eàn eù Ha Dinh. ngifòi ta ehi
thày mot r à n g tre xanh um tùm soi hóng xuóng dóng nUde.
Nhifng sau r à n g ivv dò. eàn eù Ba Dinh eòn dxiik- hao hoe hdi
m(}t t h à n h dàt kièn eò. Trèn màt t h à n h xèp hàng ngàn sot
rdm tr()n hùn. eòi nhùng kh(^ ho lam lò chàu mai và vi tri (juan
sàt. Phi'a hèn ngoài ehàn t h à n h là hào sàu. co eàm ehóng tre.
Ben trong t h à n h . eàe eòng sU và hàm ehièn dàu eùng dxi(k- ho
tri' rat Idi hai. Cà ha dòn hinh dèu eó giao thóng hào dàn ra
càe eòng su (diièn dàu và làm diióng tièp tè (^ho nghTa quàn
(\\eh xày d ù n g eàn eù Ba Dinh dàm hào eho nghìa (juàn
^

V

f

r

r

/

tàe ehièn linh hoat và dòng. thòi han che dèn mùe ihàp nhàt
SÙ tòn thàt eùa nghìa q u à n .
Khi giàng ve eu()e kh(^i nghìa Ba Dinh. giào vièn su d u n g
bàn dò này de mièu tà và p h à n tich eho hoc sinh t h à \ rò vi
tri', dia t h è và càch xày dung eòng su phòng t h ù \óì hai. dóng
thòi dùa vào dò dò tuòng t h u à t dièn bièn cu()e khdi nghìa.
(ìiào vièn eó thè tUòng t h u à t nhxi sau: "Nàm 1886 và 1887.
quàn dich dà ha làn tàn eòng vào Ba Dinh. Vói tinh t h à n
quyèt ehièn. hdn ÒOO nghìa quàn Ba Dinh dà ehièn dàu lièn
tue và he uàv ea '2 ddt tàn còmi eua dieh. Bon eàm quvèn
Phàp xón xao. lo ngai.
'Z{):\


Ngày (ì-1-1887. Bd-rù-xó dà huy d()ng k h o à n g 2ò()() quàn
chia làm :\ min d à n h vào càn cu vòù svi yèm trd cua phao
binh TrUcii^ sU khànsz evi quyèt lièt cùa n ^ h ì a q u à n . quàn
I^hàp bi ( h à n lai irUdc h à n ^ rào tn* x u n ^ (luanh c à n cu. Pùc
nav. ( h m h phu P h à p yèu ( à u ph;n s(im ( h à m dot chièn dich
d a n h ( h i è m I^a Dinh. \'i vàv. H()-rit-\ò quyèt d i n h còn^i pha
càn (li bàniz moi ^la. Dò t h u c hi(Mi mue dich do. thifc^ dàn
P h a p tièn h à n h bao vày n h à m làm can liK^n^ thilc, vù khi
( ua niihìa (pian, ròi d à n h mot don q i i \ è t (tinh. (Tuin<: cho xày
duiiL; hai p h o n ^ t u y è n kièn (^ò. T u y è n n^oai vi doc ihco bude
-^onu (tao nh;ìm n ^ à n (diàn cò\c cuòc t à n còn\x tìi n^oài vào.
TuNcn tì'onLi dunti làm b a n d a p t à n còn.u và sièt (diàt dàn

von;^ v;i\. T n a i cac tu\(Mi, due bict la tuvèn tron^. (tich xàv c^ìc
don fièri tièic (lìmi: <'ac sot ivo duri^ nim va bìin xèp eliòne lèn
nhau lam bo tU()ni:. () n*^ nyiOc -^au, dich xà\ du'n^ còn^ su trèn
bo noi h(»ac dun<4 t liuvcn nho, \ a lan boe th(»p nói ben nhau
b;m!^ nhuiiu \n(»t vonu v;"i\ X^oài ra, dich c(')n Lii;m*i nhièu dàv tli('*p ^ai trèn
plìon^ tuNoiì va lìKM' vao do nluìn^ chuong dòn^ b.io dòn^.
(\\(H' và\ h a m n ^ h ì a (pian làu ii^Mv lam ( h o Ph;ip ^àp
kho k h a n , nhàt la du luàn d P h a p \ è u càu phai ^nài (pivèt.
Nua\ lò-l 1SS7, dich (^uvèt (bnh t à n còn^ ddi ba. (Tiun^'chia
lam •» dao d;mh vào càn ed. M(( m a n là c;ic t r a n ph;i() kich
\(Miì ho cho corni b m h dào ^lao thòn^i hào. fiào dào (tèn dàu
bo b m h ticn don dò). NhUn^ c a n ^ vao sàu thi h a n ^ CCK* tre và
bi\ tr(» (la\' durili s ù n ^ siìn^' i)hia trU(')c da c h a n ddnn chiinp
lai \*a i!iiì bi màt hàu nhU tuvèt doi cho ben troupe L u n ^ tiiiiH.
diclì ( p u o i d m h dòi hU(ÌnL' t à n cònu. (MiuriL' d(M toan lUc di'
pha mot mari^ chion lu\ pfiia Tlinonu Tlif). ròi d u n ^ vói róng


phun dàu xói xà vào, sau d(') dai hàe rót dan lòa tdi tàp. Trong
giày làt m a l t h à n h hóe ehày, Ba Dinh tnJ t h à n h m()t hièn lùa
và quàn P h à p lièu m a n g xòng vào.
0 ben trong, nghìa q u à n vàn ngoan ea(jng giO vilng vi tri
rùa minh. DiJa vào còng sxi vùng ehàe. ho hinh tình ddi dich
dem gàn nidi bàn. Trong euòe ehièn àe lièt nhxi vày. a n h em
dóng vièn n h a u giCf vùng tinh t h à n ehièn dàu.
Song, q u à n P h à p ehièm Uu thè tuyèt dói ve quàn .so và
vù khi' dà làm tinh hinh ehuyèn hièn ngày eàng hàt \ó\ eho
nghìa q u à n (ehi rièng ngay 20-1-1887. chiing dà han tói
10.()()() qua dai hàe vào vi tri') Can eiì Ba Dinh hoàn toàn hi

eó hip. kè hoaeh phoi hdp tàe ehièn vó\ hèn ngoài khóng thile
hièn di^(ngày eàng nguy ngàp. cuòi eung nhiing ngil(à lành dao (juyèt
dinh mó nxòi eon diùUig man rut khoi Ba Dinh dò lèn Ma
Cao. Lu'(vào ta\ (}uàn Pluip.
Dèm ' J ! ( ) - 1 - 1 S S 7 . nghìa quàn ehia làm hai d()i. mot dói gòni
nhung ngù(à klux^ manh do Dinh Cóng T r a n g và Nguxèn Khè
chi huy. cam tu mó eon diuing mau theo hLl(hig Tày Bae vU(n
song dào lèn Ma Cao. Ldi dung dèm tói. Nguyèn Khè eho
quàn hàt ngó t à p ki'ch dich dò thu hut hoa lue ve phi'a minh
va chièn dàu dùng cam den luii ihci cuòi eung. N h à n lue djeh
phai dói ph(') V(à (luan N m i \ è n Khè \ à quàn T r a n Xuàn Soan
l'ham Bauli dan dói quan thu hai (nhùng ngiùJi vèu sxic) hi mat
rul (jua canh dong hun là\' phia nam ra khoi cAn ( u an toan.
('u(>c m i lui uan d;i va lìuiu luCOUL;.

\i;a\

2 \ 1 1 ^S «

dicli

(hiem

ilu")c

I>'i

Diiih.

I iuu'

(i.tii