Bi kịch trong văn học việt nam hiện đại

BI KỊCH TRONG VĂN HỌC VIỆT NAM HIỆN ĐẠI
(Qua một số tác phẩm tiêu biểu)

Chuyên ngành: Lí luận văn học
Mã số: 62 22 32 01
Họ và tên nghiên cứu sinh: PHẠM THỊ CHIÊN
Họ và tên ngƣời hƣớng dẫn:
Miên

PGS.TS Tôn Thảo

Cơ sở đào tạo: Học viện Khoa học Xã hội


LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi,
các số liệu và kết quả trong Luận án là trung thực và chƣa từng đƣợc công bố
nơi khác
Tác giả luận án

Phạm Thị Chiên

1


MỤC LỤC
Trang phụ bìa ..................................................................................................... i
Lời cam đoan ...................................................................................................... ii
Mục lục .............................................................................................................. iii
MỞ ĐẦU.........................................................................................................................1
1. Lý do chọn đề tài .........................................................................................................1

2. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ............................................................................2
3. Mục đích nghiên cứu ..................................................................................................3
4. Cơ sở lý thuyết và phƣơng pháp nghiên cứu............................................................3
5. Những đóng góp mới của luận án .............................................................................4
6. Cấu trúc luận án...........................................................................................................5
CHƢƠNG 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU

BI KỊCH

TRONG VĂN HỌC VIỆT NAM HIỆN ĐẠI .........................................................6
1.1. Bàn về sự tồn tại của thể loại bi kịch trong văn học Việt Nam ...........................6
1.1.1. Xu hƣớng phủ nhận sự tồn tại của thể loại bi kịch ............................................6
1.1.2. Xu hƣớng thừa nhận sự tồn tại của thể loại bi kịch ..........................................7
1.2. Các ý kiến luận bàn về tác phẩm Kim Tiền của Vi Huyền Đắc ..........................9
1.3. Các ý kiến luận bàn về tác phẩm Yêu Ly của Lƣu Quang Thuận ......................14
1.4. Các ý kiến luận bàn về tác phẩm Vũ Nhƣ Tô của Nguyễn Huy Tƣởng.................15
1.5. Các ý kiến luận bàn về tác phẩm Hồn Trƣơng Ba, da hàng thịt của Lƣu
Quang Vũ .......................................................................................................................18
1.6. Tiểu kết ..................................................................................................................22
CHƢƠNG 2. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ THUYẾT LIÊN QUAN ĐẾN BI KỊCH.
KHÁI QUÁT VỀ BI KỊCH TRONG VĂN HỌC VIỆT NAM HIỆN ĐẠI ........24
2.1. Giới thuyết về bi kịch ............................................................................................24
2.1.1. Quan niệm về bi kịch qua các thời kỳ từ cổ đại đến thế kỷ XX......................24
2.2.2. Bi kịch trong tƣơng quan với chính kịch và hài kịch .......................................37
2.1.3. Khái niệm bi kịch................................................................................................47
2.2. Khái quát về bi kịch trong văn học Việt Nam hiện đại .......................................55
2.2.1. Lƣợc sử quá trình hình thành và phát triển văn học kịch................................55
2.2.2. Các tác phẩm bi kịch tiêu biểu trong văn học Việt Nam hiện đại...................58

2.3. Tiểu kết ....................................................................................................................75
CHƢƠNG 3. VẤN ĐỀ XUNG ĐỘT QUA CÁC TÁC PHẨM BI KỊCH
TRONG VĂN HỌC VIỆT NAM HIỆN ĐẠI .......................................................76
3.1. Khái niệm xung đột bi kịch....................................................................................76
3.2. Các kiểu xung đột ...................................................................................................81
3.2.1. Xung đột giữa tính cách và hoàn cảnh...............................................................81
3.2.2. Xung đột giữa cái đẹp và cái thiện ....................................................................85
3.2.3. Xung đột giữa sự sống và cái chết .....................................................................87
3.2.4. Xung đột giữa tiền bạc, giàu có và đạo đức, hạnh phúc ..................................91
3.3. Cách giải quyết xung đột........................................................................................93
3.3.1. Giải quyết xung đột kịch do tác động bên ngoài ..............................................93
3.3.2. Giải quyết xung đột do sự vận động nội tại của hành động kịch ....................96
3.3.3. Giải quyết xung đột do sự tự ý thức của nhân vật ............................................98
3.4. Tiểu kết .................................................................................................................. 101
CHƢƠNG 4. NHÂN VẬT VÀ SỰ THANH LỌC QUA CÁC TÁC PHẨM
BI KỊCH TRONG VĂN HỌC VIỆT NAM HIỆN ĐẠI .................................... 103
4.1. Khái niệm nhân vật bi kịch .................................................................................. 103
4.2. Các kiểu nhân vật bi kịch trong một số tác phẩm kịch tiêu biểu của văn học
Việt Nam hiện đại ........................................................................................................ 104
4.2.1. Kiểu nhân vật cao cả mang lỗi lầm bi kịch ..................................................... 104
4.2.2. Kiểu nhân vật bi kịch không đƣợc là chính mình........................................... 108
4.2.3. Kiểu nhân vật đam mê mù quáng .................................................................... 112
4.2.4. Kiểu nhân vật chấp nhận hi sinh, đối nghịch hóa các giá trị ......................... 120
4.2.5. Con ngƣời bình dân trong thể loại bi kịch ....................................................... 123
4.3. Vấn đề thanh lọc qua các tác phẩm bi kịch trong văn học Việt Nam hiện đại .... 129
4.3.1. Khái niệm về sự thanh lọc ................................................................................ 129
4.3.2. Biểu hiện của cảm xúc sợ hãi và xót thƣơng, sự thanh lọc và giác ngộ qua
các tác phẩm bi kịch trong văn học Việt Nam hiện đại ........................................... 137
4.4. Tiểu kết .................................................................................................................. 144
KẾT LUẬN ................................................................................................................. 146

TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................... 151


MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
1.1.Vào đầu thế kỷ XX, kịch nói xuất hiện đƣợc xem là sản phẩm mới
của lịch sử văn học, khẳng định mạnh mẽ ảnh hƣởng của văn hóa phƣơng Tây
vào nƣớc ta. Kịch tỏ ra có ƣu thế đặc biệt, thích ứng kịp với cuộc sống đang
thay đổi, với xã hội Việt Nam đang hội nhập ngày càng sâu rộng với thế giới.
Với kịch nói, văn học nghệ thuật nƣớc ta có thêm một thể loại mới, hòa nhập
tích cực vào tiến trình văn học hiện đại của thế giới.
Kịch nói là sản phẩm của nền văn minh đô thị, tác phẩm kịch do lớp trí
thức Tây học và tiểu tƣ sản sáng tác để đáp ứng nhu cầu tinh thần, tâm lí, thị
hiếu của tầng lớp thị dân. Kịch nói từ thú chơi tài tử của những trí thức tân
học, dần dần trở thành một bộ môn kịch nghệ thu hút cả những nghệ sĩ, những
nhà văn có tên tuổi, chiếm số đông khán giả thành thị, tạo lập một phong trào
làm thay đổi hẳn tập quán thƣởng thức, mang đến cho đời sống đô thị một
sinh hoạt văn hóa nghệ thuật mới.Vì vậy, ngoài giá trị tạo nên một thể loại
mới, kịch đã tạo nên một lớp nhà văn, nghệ sỹ và công chúng mới có thẩm mĩ
của xu hƣớng Âu hóa.
Một thế kỷ hình thành và phát triển, thể loại kịch đã thực hiện nhiệm vụ
lịch sử giao cho trong việc tiên phong thể hiện thực tiễn xã hội đa dạng và
phức tạp, miêu tả đƣợc những mâu thuẫn của đời sống xã hội và cảm thức con
ngƣời hiện đại trong từng thời kì.
1.2. Về bi kịch, từ thời cổ đại, thể loại này đã đƣợc nghiên cứu khá sâu
và có tầm ảnh hƣởng cho tới tận ngày nay (tiêu biểu là Aristote). Về sau,
nhiều học giả nổi tiếng (Gorasi, Shakespeare, Lessing, Rousseau …) đã có
những bàn luận sâu sắc về kịch nói chung, bi kịch nói riêng ở nhiều góc độ
khác nhau. Ở Việt Nam, bi kịch là thể loại quan trọng cần nhiều tâm huyết
nghiên cứu để tìm ra những đặc điểm chung mang tính thời đại cũng nhƣ

những đặc trƣng mang tính dân tộc của thể loại văn học đặc thù này. Tuy vậy,
thể loại bi kịch trong văn học Việt Nam còn khá mới mẻ và trong một thời

1


gian dài bị chìm lắng hoặc quên lãng cả trong nghiên cứu cũng nhƣ sáng tác.
Thành tựu của bi kịch Việt Nam vẫn còn khiêm tốn so với các thể loại khác
hoặc ngay với các chủng loại khác của kịch. Những vấn đề lý thuyết bi kịch,
bản chất và thi pháp của thể loại bi kịch tuy đã đƣợc đề cập và bàn luận ít
nhiều nhƣng vẫn còn nhiều vấn đề còn bỏ ngỏ, cần phải tìm hiểu, nghiên cứu
một cách chuyên sâu hơn.
1.3. Với những tiền đề lí luận và thực tiễn trên, Luận án mong muốn góp
phần tìm hiểu bi kịch, nhằm minh định các đặc trƣng của thể loại, làm rõ thêm
những giá trị về nội dung, nghệ thuật của bi kịch. Từ đó, khẳng định sự tồn tại
của thể loại bi kịch nhƣ một thể loại trong nền văn học Việt Nam hiện đại với
những đặc điểm về xung đột bi kịch, về nhân vật, về biểu hiện của sự thanh
lọc trong cấu trúc hình tƣợng nhân vật và hiệu ứng thanh lọc trong nhận thức
của khán giả trong quá trình tiếp nhận tác phẩm. Những kết quả đạt đƣợc của
luận án sẽ góp phần làm cơ sở lý luận cho việc nghiên cứu bi kịch cũng nhƣ
cung cấp những cứ liệu thực tiễn cho việc giảng dạy học tập về kịch nói
chung và bi kịch nói riêng trong nhà trƣờng.
2. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
2.1. Đối tượng
Đối tƣợng của đề tài là nghiên cứu bi kịch từ góc độ thi pháp thể loại qua
khảo sát các tác phẩm kịch trong văn học Việt Nam hiện đại. Các tác phẩm bi
kịch thuộc văn học nƣớc ngoài, kịch bản sân khấu truyền thống Việt Nam nhƣ
tuồng, chèo, cải lƣơng…không thuộc đối tƣợng nghiên cứu trong đề tài này.
2.2. Phạm vi:
Kịch là một loại hình nghệ thuật tổng hợp. Kịch vừa để biểu diễn đồng

thời vừa để đọc. Sân khấu là không gian sinh tồn của một vở diễn. Tuy vậy,
trong giới hạn của đề tài, chúng tôi chỉ nghiên cứu tác phẩm kịch ở phƣơng
diện kịch bản văn học.
Một thế kỷ bi kịch ra đời và trƣởng thành có nhiều tác phẩm, tác giả góp
phần làm nên diện mạo nền văn học kịch, nhƣng do đối tƣợng và phạm vi của

2


luận án, chúng tôi chỉ khảo sát những tác phẩm bi kịch tiêu biểu, cụ thể là: Kim
tiền (Vi Huyền Đắc), Yêu Ly (Lƣu Quang Thuận), Vũ Nhƣ Tô (Nguyễn Huy
Tƣởng), Hồn Trƣơng Ba, da hàng thịt (Lƣu Quang Vũ). Ngoài ra, nhằm làm
sáng rõ hơn các đặc trƣng của bi kịch trong văn học Việt Nam, luận án mở rộng
diện khảo sát các tác phẩm có chứa đựng yếu tố bi kịch trong một số vở kịch
Con nai đen, Rừng trúc, Cái bóng trên tƣờng, Ngƣời đàn bà hóa đá, Trƣơng
Chi của Nguyễn Đình Thi, Quỷ ở với ngƣời của Nguyễn Huy Thiệp...
3. Mục đích nghiên cứu
Luận án nhằm đạt những mục đích sau đây:
3.1. Bƣớc đầu khái quát đƣợc tiến trình phát triển bi kịch Việt Nam thế
kỷ XX, qua việc tìm hiểu đánh giá một số tác phẩm tiêu biểu.
3.2. Rút ra đƣợc hệ thống nhận định, đánh giá về bi kịch trong văn học Việt
Nam thế kỷ XX trên các yếu tố cơ bản: Xung đột, nhân vật và sự thanh lọc.
3.3. Tìm hiểu vấn đề bi kịch trong văn học Việt Nam nhằm minh định
các đặc trƣng của thể loại, làm rõ thêm những giá trị về nội dung, nghệ thuật
của các tác phẩm bi kịch tiêu biểu trong văn học hiện đại...
4. Cơ sở lý thuyết và phƣơng pháp nghiên cứu
4.1. Cơ sở lý thuyết
a) Về cơ sở lý thuyết, luận án vận dụng lý thuyết Thi pháp học thể loại.
Đặc trƣng thể loại bi kịch đƣợc xác định gồm: Xung đột bi kịch, nhân vật bi
kịch, hành động bi kịch, ngôn ngữ bi kịch…trong sự khu biệt với hài kịch và

chính kịch.
b) Về giả thuyết nghiên cứu, với đề tài Bi kịch trong văn học Việt Nam
hiện đại, Luận án nhằm giải đáp những vấn đề sau:
- Trong văn học Việt Nam có tồn tại những tác phẩm bi kịch hội đủ các
đặc trƣng để trở thành một thể loại hay chỉ là tác phẩm kịch có yếu tố cái bi?
- Nếu văn học Việt Nam có thể loại bi kịch thì bi kịch mang những đặc
trƣng gì?

3


- Thể loại bi kịch trong văn học Việt Nam có gì độc đáo, mang bản sắc
riêng?
4.2. Phương pháp nghiên cứu
Về mặt phƣơng pháp luận, để thực hiện đề tài, chúng tôi thiên về hƣớng
tiếp cận từ góc độ thi pháp để làm rõ đặc trƣng thể loại, đó là xung đột bi
kịch, nhân vật bi kịch và sự thanh lọc. Để triển khai đề tài này, chúng tôi sử
dụng các phƣơng pháp nghiên cứu sau:
- Phƣơng pháp thống kê phân loại: Phƣơng pháp này là để có đƣợc các dẫn
liệu có tính thuyết phục cao qua việc khảo sát thống kê và sắp xếp các dẫn liệu,
tổng hợp thành những luận điểm lớn, tạo cơ sở đáng tin cậy cho việc nghiên cứu.
- Phƣơng pháp so sánh: Phƣơng pháp này nhằm làm rõ sự giống nhau
và khác nhau giữa các tác phẩm bi kịch từ đó khái quát đƣợc những đóng góp
và hạn chế của mỗi vở bi kịch.
- Phƣơng pháp phân tích - tổng hợp: Phƣơng pháp này để đánh giá các
hiện tƣợng và rút ra các nhận định trên một số phƣơng diện: xung đột bi kịch,
nhân vật bi kịch và sự thanh lọc.
- Phƣơng pháp hệ thống: Phƣơng pháp này nhằm chỉ ra các đặc điểm
của xung đột bi kịch, nhân vật bi kịch và sự thanh lọc là những yếu tố trong
mối quan hệ với hệ thống các yếu tố khác của thể loại bi kịch trong văn học

Việt Nam hiện đại.
Ngoài ra, luận án còn vận dụng phƣơng pháp tiếp cận liên nghành (Mỹ
học, Văn hóa học, Sân khấu học) và các thủ pháp nghiên cứu (miêu tả, diễn
dịch, quy nạp)....để làm rõ đặc trƣng thi pháp thể loại bi kịch.
5. Những đóng góp mới của luận án
Trên phƣơng diện lí luận, từ trƣớc đến nay tình hình nghiên cứu vấn đề
bi kịch mới chỉ dừng lại ở việc dịch thuật các tài liệu nƣớc ngoài phục vụ cho
nghiên cứu giảng dạy, mà chƣa có công trình lí luận riêng biệt và hoàn thiện
về vấn đề này. Luận án là công trình chuyên biệt đầu tiên nghiên cứu về bi
kịch trong văn học Việt Nam hiện đại.

4


Luận án có những đóng góp mới nhƣ sau:
- Bƣớc đầu, qua cứ liệu thực tiễn, chỉ ra sự tồn tại, sự thể hiện của bi
kịch trong các tác phẩm kịch; qua đó, về mặt lí luận, góp phần khẳng định:
trong văn học Việt Nam hiện đại, những tác phẩm thể hiện yếu tố bi kịch khá
đa dạng và mới mẻ, có những tác phẩm tiêu biểu đã hội đủ các điều kiện để
tạo nên thể loại bi kịch.
- Nghiên cứu đặc điểm xung đột bi kịch ở các phƣơng diện: Các kiểu
xung đột bi kịch, cách giải quyết xung đột trong thể loại bi kịch; đặc điểm
nhân vật bi kịch, phân loại các kiểu nhân vật.
- Mặt khác, đề tài đã chứng minh đƣợc vấn đề tính dân chủ trong một
thể loại xem trọng tính giai tầng ở phƣơng diện nhân vật; làm rõ vấn đề về
con ngƣời bình dân trong các tác phẩm bi kịch Việt Nam, thể hiện sự cách tân
trong quan niệm nghệ thuật về xây dựng nhân vật ở thể loại bi kịch.
- Nghiên cứu vấn đề thanh lọc trong bi kịch trên hai phƣơng diện: sự
thanh lọc diễn ra ở quá trình tiếp nhận của khán giả qua sự lo sợ và thƣơng
cảm; sự thanh lọc diễn ra ngay trong chính cấu trúc tác phẩm, tức là sự thanh

lọc ở nhân vật bi kịch.
6. Cấu trúc luận án
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, luận án gồm có
bốn chƣơng:
Chƣơng 1. Tổng quan tình hình nghiên cứu bi kịch trong văn học Việt
Nam hiện đại
Chƣơng 2. Những vấn đề lý thuyết liên quan đến bi kịch. Khái quát về bi
kịch trong văn học Việt Nam hiện đại
Chƣơng 3. Vấn đề xung đột qua các tác phẩm bi kịch trong văn học Việt
Nam hiện đại
Chƣơng 4. Nhân vật và sự thanh lọc qua các tác phẩm bi kịch trong văn
học Việt Nam hiện đại

5


CHƢƠNG 1
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU BI KỊCH
TRONG VĂN HỌC VIỆT NAM HIỆN ĐẠI
1.1. Bàn về sự tồn tại của thể loại bi kịch trong văn học Việt Nam
Ở Việt Nam, nghiên cứu về bi kịch là một vấn đề mới, đang còn nhiều
tranh cãi. Cho đến nay ý kiến bàn bạc chƣa nhiều và chƣa hệ thống. Trong số
các tác giả nghiên cứu về bi kịch chúng ta thấy có hai xu hƣớng trái ngƣợc
nhau. Xu hƣớng thứ nhất, cho rằng trong văn học Việt Nam bi kịch chƣa phải
là một thể loại mà các tác phẩm kịch chỉ có yếu tố bi kịch. Xu hƣớng thứ hai
khẳng định bi kịch là một thể loại tồn tại độc lập bên cạnh hài kịch và chính
kịch. Ở xu hƣớng này, các nhà nghiên cứu ngoài việc chỉ ra sự tồn tại của bi
kịch nhƣ một thể loại còn khẳng định trong văn học Việt Nam hiện đại có tác
phẩm xứng đáng là bi kịch đích thực có thể sánh tầm với những bi kịch cổ
điển trên thế giới.

1.1.1. Xu hướng phủ nhận sự tồn tại của thể loại bi kịch
Trƣớc tiên là quan điểm cho rằng không có thể loại bi kịch trong văn
học Việt Nam, tiêu biểu là ý kiến của nhóm tác giả Lê Bá Hán, Trần Đình Sử,
Nguyễn Khắc Phi trong cuốn Từ điển thuật ngữ văn học "Ở Việt Nam, không
có bi kịch nhƣ một thể loại văn học - sân khấu theo quan niệm cổ điển mà chỉ
có một số vở tuồng hoặc kịch hiện đại mà nội dung tƣ tƣởng nghệ thuật có
chứa yếu tố bi kịch. Có thể coi Vũ Nhƣ Tô của Nguyễn Huy Tƣởng là một ví
dụ." [31;Tr19]. Thực ra, ý kiến trên chỉ xuất hiện trong một cuốn sách chứ
chƣa đƣợc phát triển thành hệ thống bài nghiên cứu chứng minh vấn đề sự
không tồn tại của bi kịch nhƣ là một thể loại. Trong thƣ mục mà chúng tôi có
đƣợc, quan điểm phủ nhận sự tồn tại bi kịch mới chỉ dừng lại ở tài liệu này.
Từ đó đến nay chƣa có tác giả nào, công trình, hay bài viết nào phát triển
khẳng định và đồng tình với luận điểm trên. Tuy nhiên, cũng có những nhà
nghiên cứu coi các tác phẩm kịch là hiện tƣợng tiểu biểu của văn học Việt
Nam nhƣng chỉ mới dừng lại ở việc đánh giá nội dung tƣ tƣởng của các vở
6


trên mà chƣa bàn sâu về thi pháp bi kịch và đặc biệt là không chú ý vào vấn
đề sự tồn tại thể loại.
1.1.2. Xu hướng thừa nhận sự tồn tại của thể loại bi kịch
Chiếm đa số vẫn là quan điểm nhất quán khẳng định sự tồn tại của thể
loại bi kịch ở nƣớc ta, không chỉ có mặt nhƣ một thể loại mới làm phong phú
cho diện mạo văn học hiện đại mà hơn thế ngay từ khi mới xuất hiện đã có
những đỉnh cao về sáng tạo bi kịch.
Tất Thắng trong bài “Cuộc tao ngộ giữa kịch và văn”, khẳng định Vũ
Nhƣ Tô là một bi kịch : “Bi kịch của Vũ Nhƣ Tô là bi kịch của ngƣời nghệ sỹ
khát khao sáng tạo trong một xã hội không có chỗ cho sự khát khao đó. Cái
chết của Vũ Nhƣ Tô do đám đông quần chúng giết, cái đám đông nổi cơn
cuồng phong bạo động làm rung chuyển và quay đổi lịch sử khiến ta nhớ đến

những bi kịch lớn trong kho tàng kịch nhân loại nhƣ Juyliut Xeda của
Sechspia hay Borris Godunop của Puskin” [48;Tr 400 - 401].
Đỗ Đức Hiểu với bài “Bi kịch Vũ Nhƣ Tô”, đã khẳng định: “Với Vũ
Nhƣ Tô, Nguyễn Huy Tƣởng sáng tạo một bi kịch hiện đại ở Việt
Nam”[45;Tr 421]. “Vũ Nhƣ Tô là một bi kịch, kiểu bi kịch cổ điển Pháp thế
kỷ XVII, với tiêu đề vở là tên nhân vật trung tâm (Andromaque, Phedre, Vũ
Nhƣ Tô...), với những hồi, những cảnh (lớp) kế tiếp nhau, liên tiếp với nhau
chặt chẽ, với những xung đột đầy kịch tính, và cuối cùng kết thúc bằng những
cái chết...” [45;Tr424]. Nhƣ vậy, trong bài viết này Đỗ Đức Hiểu đã chỉ ra
đƣợc vở Vũ Nhƣ Tô là bi kịch, hơn thế là một bi kịch hiện đại của văn học
Việt Nam. Mặt khác, ông so sánh sự tƣơng đồng giữa vở Vũ Nhƣ Tô với các
vở bi kịch cổ điển Pháp trên các biểu hiện nhƣ tên tác phẩm, xung đột, và
philna cuối cùng là cái chết của nhân vật. Đỗ Đức Hiểu quan tâm nhiều đến
đối thoại kịch, nhân vật kịch, hình thức kịch bản và phân tích biểu hiện chi
tiết qua vở Vũ Nhƣ Tô.
Phan Trọng Thƣởng trong “Lời giới thiệu” cuốn sách Vũ Nhƣ Tô đã viết:
“Về mặt thể loại, các nhà nghiên cứu văn học và mĩ học đã tƣờng giải Vũ

7


Nhƣ Tô là một sáng tạo bi kịch xuất sắc có thể sánh ngang với những sáng tạo
bi kịch vào hàng cổ điển trong văn học thế giới. Với cống hiến quan trọng này
Nguyễn Huy Tƣởng đã nhanh chóng vƣợt trên Vi Huyền Đắc, đƣa nghệ thuật
kịch còn non trẻ ở Việt Nam vào thời điểm tác phẩm ra đời lên đỉnh cao vinh
quang của thể loại.” [93;Tr8]
Phạm Vĩnh Cƣ trong bài "Bàn thêm về bi kịch Vũ Nhƣ Tô", đã viết:
"Chúng tôi sẽ cố gắng chứng minh rằng Vũ Nhƣ Tô là tác phẩm bi kịch duy
nhất và đích thực của Nguyễn Huy Tƣởng. Nó đáp ứng đầy đủ và khá toàn
hảo mọi yêu cầu, mọi tiêu chí của một thể loại văn học mà mĩ học châu Âu

xƣa nay có lí do coi là thể loại cao quý nhất và khó nhất". Ông nhấn mạnh:
"Sáng tạo đƣợc những bi kịch thực thụ tức là sánh ngang với Eschyle,
Sophocle, Shakespeare, Corneille, Racine.…" [9;Tr50]. Và tác giả Phạm Vĩnh
Cƣ xem vở bi kịch Vũ Nhƣ Tô là "một trong những trái chín sớm tuyệt vời của
tiến trình văn hóa Việt Nam hội nhập văn hóa thế giới". "Với Vũ Nhƣ Tô,
Nguyễn Huy Tƣởng sáng tạo một bi kịch hiện đại ở Việt Nam". Tác giả Phạm
Vĩnh Cƣ trong bài "Thể loại bi kịch trong văn học Việt Nam thế kỉ XX"
khẳng định sự tồn tại của thể loại bi kịch trong văn học Việt Nam, dù số
lƣợng các tác phẩm bi kịch đích thực không nhiều nhƣng đều là những đỉnh
cao và góp phần xác lập một thể loại lớn. Ông viết: "Ba tác phẩm bi kịch - Vũ
Nhƣ Tô của Nguyễn Huy Tƣởng, Trƣờng hận - Dƣơng Quý Phi của Vi Huyền
Đắc - Thế Lữ, Yêu Ly của Lƣu Quang Thuận… cho phép ta nói không chỉ về
cảm hứng sáng tạo mãnh liệt, mà còn về khuynh hƣớng chín muồi gia tốc của
thể loại bi kịch trong văn học nƣớc ta thời ấy" [8;Tr102]
Tác giả Nguyễn Bích Thu cho rằng: “Vũ Nhƣ Tô là bi kịch hiện đại đầu
tiên của nền kịch Việt Nam, một thể loại ghi nhận tài năng, tƣ chất cùng
những đóng góp tích cực và hiệu quả của kịch tác gia Nguyễn Huy Tƣởng
trong quá trình hiện đại hoá văn học Việt Nam thế kỷ XX” [101]. Tác giả
khẳng định vị trí quan trọng của vở kịch Vũ Nhƣ Tô đó là “bi kịch hiện đại

8


đầu tiên” và đóng góp to lớn của Nguyễn Huy Tƣởng đối với tiến trình hiện
đại hóa của văn học.
Nhƣ vậy, điểm qua ý kiến của các nhà nghiên cứu bi kịch cho thấy sự
thống nhất cao trong việc xác định tên gọi thể loại bi kịch. Các nhà nghiên
cứu thừa nhận sự tồn tại của bi kịch trong văn học Việt Nam. Việc xác định
danh tính cho vở kịch đã rõ, và quan điểm cho rằng trong văn học Việt Nam
chỉ có “yếu tố bi kịch” mà không có “thể loại bi kịch” đã đƣợc xem xét lại.

1.2. Các ý kiến luận bàn về tác phẩm Kim Tiền của Vi Huyền Đắc
Nguyễn Tuân trong “Lời giới thiệu” viết cho vở Kim tiền, năm 1957 bàn
khá đầy đủ và sâu sắc các mặt của vở kịch, từ cốt truyện, xung đột, nhân vật,
ngôn ngữ, trên cả hai bình diện đóng góp và hạn chế của vở. Bàn về cốt
truyện ông viết: "Đúng nhƣ cái tên Kim Tiền nêu lên, từ đầu đến cuối vở Kim
Tiền, Vi Huyền Đắc đã chuyên nói về một câu chuyện tiền nong trong một cái
xã hội An Nam trọng thị đồng tiền. Đây là một cái chuyện của ngƣời Việt
Nam nhất định làm giàu, đòi phải làm giàu cho bằng đƣợc. Cái ngƣời có chí
làm giàu này là Trần Thiết Chung và cái lịch sử một đời triệu phú này tính từ
năm 1937 ngƣợc về trƣớc. Nguyên là một kẻ nghèo quý trọng khí tiết và sự
trong trắng của phẩm cách làm ngƣời, Trần Thiết Chung đã từ chỗ rất khái
với đồng tiền, rất phẫn vì vợ con thắng thúc mà đi tới chỗ chạy theo tiền, hùng
hục làm tiền, cuồng tín trong sự vận dụng và kinh doanh tiền, say sƣa mà điều
khiển tiền. Trần Thiết Chung là một ngƣời có chí, có cái chí và sự tự ái trở
nên giàu sụ cho đời biết tay ta. Cái ngƣời có chí ấy đã làm nên. Trƣớc vì khí
khái nên muốn cam phận nghèo, nay vì dỗi hờn với vợ con, phẫn với chính
mình mà Trần Thiết Chung lao vào đời làm tiền. Lão đi trƣng thuế đò, thuế
chợ, buôn tàu, buôn bè, mộ phu, khai mỏ, rồi lại gửi tiền vào nhà băng mua
đƣờng sắt và tàu tận bên Tây để khai mỏ nhiều hơn nữa. Từ một vợ nay Trần
Thiết Chung đã có ba vợ ở mỗi ngƣời một dinh cơ riêng: vợ cả ở quê gốc, vợ
hai ở đồn điền, vợ ba tân thời nhất thì tậu hàng dãy phố nhà gạch và trƣng
thầu thực phẩm cho phu vùng mỏ. Nhƣng mà cái ngƣời nhiều khả năng kinh

9


tế kia lại là một kẻ rất thiếu hạnh phúc. Chỉ thấy nhà tƣ sản Trần Thiết Chung
túi bụi rối rít vì điều khiển tiền bạc vừa cầm tiền vừa than vừa hoài nghi đồng
tiền không tạo ra đƣợc hạnh phúc thực sự. Rồi cuối cùng, nhà giàu này chƣa
hết của mà đã hết đời. Bên cái tủ két sắt oai nghi nọ, Trần Thiết Chung đã

chết vì một phát súng nào đó của cuộc đời " [23;Tr1,2]
Nguyễn Tuân xác định xung đột trong vở là sự mâu thuẫn sâu sắc: Xung
đột giữa đạo đức và phú quý; lòng nhân và tiền bạc (Vi phú bất nhân, vi nhân
bất phú). Ông viết "Tại sao Vi Huyền Đắc lại bắt ông chủ mỏ ấy phải có một
cái tiền thân là một nhà văn? … Có phải thâm ý của tác giả là muốn trong con
ngƣời Trần Thiết Chung đem ra thống nhất cái mâu thuẫn thanh cao nhiều tình
cảm với cái mâu thuẫn tiền bạc thô bạo của ông chủ không?" [23;Tr17]
Bàn về nhân vật, Nguyễn Tuân dành nhiều công sức để đánh giá về nhân
vật tƣ sản Trần Thiết Chung: "Tƣ sản Trần Thiết Chung trong vở kịch tiêu
biểu cho lớp tƣ sản của nền kinh tế Việt Nam giai đoạn mất nƣớc. Trần Thiết
Chung không chỉ buôn bán mà còn sản xuất, có vai trò trong sản xuất than đá.
Trần Thiết Chung không găm tiền lại thành cái tiền chết mà phải làm cho cái
tiền đó thành vốn sống, y bảo vợ "đừng mua nhà, tậu đất, đặt lãi làm gì nữa…
để tiền lại làm mỏ…" và quyết chí: "cả cái cơ nghiệp này mất hết đi nữa, tôi
cũng vui lòng hả dạ rằng đã làm đƣợc một việc mà ngƣời An Nam chƣa ai
dám làm…" [23;Tr5]
Tính cách cao cả của nhân vật đƣợc tác giả phát hiện ra qua việc phân
tích tầm nhìn sâu rộng trong tƣ tƣởng và hoạch định công việc của nhân vật
Trần Thiết Chung: "Trần Thiết Chung là một nhà tƣ sản có chữ nghĩa nên đối
với những vấn đề thời cục, lão cũng có đƣợc cái nhìn rộng và đã đem những
cái nhìn ấy mà soi vào mọi việc kinh doanh: "Than xuất cảng mỗi tháng một
tăng… Thì cứ xem thời cục Viễn Đông, bề nào ngƣời Nhật Bản cũng phải
mua than, mỗi ngày một nhiều hơn lên. Nƣớc Nga đã hoàn thành công việc
kiến thiết ở Tây Bá Lợi Á cả hai bãi băng tuyết ấy ngày nay đã trở thành ra
một khu vực công nghệ thì phía bên này là Mãn Châu Quốc, nƣớc Nhật cũng

10


phải có một sự kiến thiết tƣơng đƣơng… Than Mãn Châu, than Sơn Đông

không thể nào đủ dùng đƣợc cũng vì tôi đoán quyết nhƣ vậy, nên…" [23;Tr7]
Vì quan tâm làm giàu bằng mọi giá nên Trần Thiết Chung đã nhanh
chóng tích luỹ đƣợc khối lƣợng tài sản khổng lồ trong thời gian không dài,
Nguyễn Tuân chỉ ra đƣợc bản chất tham tiền say mê tích luỹ, đầu cơ và sự tha
hoá nhân cách vì đồng tiền trong sự đối sánh các mối quan hệ với gia đình, xã
hội của nhân vật Trần Thiết Chung, Nguyễn Tuân viết: "Trần Thiết Chung đã
thuộc hẳn vào cái loại ngƣời mà "tiền là cái lò xo vĩ đại của sự sống"
(Balzac), và lão đã tuyên bố lên rằng "tiền của tôi, không phải là của tôi, nó là
công việc của tôi đƣơng làm". Cho nên nó đã xử sự đúng với cái phƣơng
châm đề ra từ vạn cổ: vi phú bất nhân, vi nhân bất phú. Nó dám chống lại mọi
thứ tình cảm có thể xảy đến cho nó. Hắn đã tự đắc mà triết lý rằng "tôi nói
thật, ấy hễ mình mà vấp ngã là họ xéo bừa lên lƣng lên đầu mình lập tức. Họ
ngã mình cũng làm nhƣ thế. Cái bí thuật là giữ thế nào cho đừng có ngã…".
Đồng tiền đã là ngƣời cố vấn tối cao bồi dƣỡng cho hắn có bạo lực trong cái
nhân sinh quan ngƣời chủ. Cái giá trị của ngòi bút Vi Huyền Đắc là đã vạch
đƣợc ra cái bản chất tàn bạo của triệu phú Trần Thiết Chung, nó cũng là cái
tính chất chung của giai cấp tƣ sản. Và kịch tác giả đã đem cái bản chất bất
nhân ấy ra mà đối chiếu với nhiều trƣờng hợp, để cho cái chất Trần Thiết
Chung hiện rõ hết lên. Đối với công nhân mỏ, tức là những ngƣời nai lƣng
oằn xƣơng ra mà đắp cho cơ nghiệp chủ mỏ, thì Trần Thiết Chung trắng trợn
bảo rằng: "một tên phu không thể coi là một ngƣời đƣợc… cũng chỉ là một cái
khí cụ thôi", đúng hệt cái giọng cái chữ của những tƣớng tá quân đội đế quốc
tƣ bản, trong việc sử dụng võ khí, trong việc điều động con ngƣời binh sĩ, vẫn
gọi ngƣời lính là nhân cụ" [23;Tr12]
Đối với thị phi, Trần Thiết Chung sẵn sàng đạp bằng dƣ luận và không
cần phải sự đánh giá đúng sai: "nếu làm việc gì mà cũng sợ dƣ luận, thì không
còn dám làm việc gì nữa…" [23;Tr13]

11

Sự tha hoá của Trần Thiết Chung lên đến đỉnh điểm khi hắn đƣợc đặt
trong các quan hệ tình cảm với vợ con, bạn cũ và đối tác làm ăn, Nguyễn
Tuân viết: "Ngoài quan hệ giữa chủ và thợ ra Trần Thiết Chung còn trơ tráo
hơn nữa ở các mặt tình cảm khác. Nhƣ là phía đối đãi với vợ con, với bạn làm
ăn cũ, bạn kinh doanh mới. Trần Thiết Chung đã hiện lên đầy đủ dƣới cái
hình thù tàn nhẫn nhất, cạn tàu ráo máng nhất đối với Cự Lợi- cái ngƣời cố tri
đã giúp hắn lúc hắn còn nghèo đói, cái ngƣời đã tích cực giải thích cho Trần
Thiết Chung "tiền là huyết mạch. Không có tiền, không thể sống đƣợc", cái
ngƣời mà trƣớc đây, Trần Thiết Chung đã mỉa mai là "một thi sĩ của kim
tiền". Thầu khoán Cự Lợi lúc sa sút, đến nhờ vả Trần Thiết Chung lại bị bạn
cũ tuyệt đƣờng ân tình nhân nghĩa bằng những lời nhục mạ có hẳn cái tác
dụng bức tử ngƣời nghe: "… Giả nợ bác tôi đã giả, rồi lại giúp bác, tôi đã
giúp rồi, thế là tôi với bác thanh khoản…- Cái số trội quá ấy, tôi cho vào tiền
lãi. Thế là thanh khoản… Tôi ở vào cái cảnh ngộ của bác, tiền nong không có,
lại thêm bệnh não đầy ngƣời, thì thà một chén thuốc độc, một sợi dây trừng
chứ tôi không chịu ngửa tay cầu ngƣời này cứu, ngƣời kia giúp, hay kể tình cũ
nghĩa xƣa, quấy rầy ngƣời khác…"Đối với một ông Nguyễn Văn Hòa nào đó
ở Hải Phòng định sẽ kết thúc đời mình bằng tự sát nếu Trần Thiết Chung
không cho khất nợ thì Trần Thiết Chung trả lời nhƣ thế nào? Đây là cái đểu
giả của một bản chất tàn bạo mang đầy đủ tính chất giai cấp của nó: "Hừ, ông
ấy tự tử thì thiệt thân ông ấy, khổ cho vợ con ông ấy, chứ tôi cần gì. Tôi chỉ
cần ông ấy giả nợ cho tôi". Đối với con cái, Trần Thiết Chung đòi bỏ tù, vì
đứa con đã vi phạm vào cái nguyên tắc tiền của đứa bố. Đối với ngƣời vợ ba
mà Trần Thiết Chung biệt đãi nhất, cũng vẫn chuyện buôn bán trên cơ sở tiền
bạc; với họ hôn nhân rồi cũng chỉ là sự hùn phần của hai túi bạc. Và trong
việc buôn bán lẫn nhau này, con mụ vợ ba quái ác kia, vẫn không quên cái
quy luật tàn nhẫn của giai cấp tƣ sản và mụ đã nắm chắc cái đó. Chồng già gạ
vợ trẻ ganh tỵ, vợ trẻ sợ ngƣời chung phần chết trƣớc mình, rồi mình sẽ tay
không mà bƣớc ra, nên bà vợ đã bắt ông chồng ký hợp đồng lấy mỏ ra mà bầu

12


chủ cho tiền vay, sau này vạn nhất có gì, thì cái con vợ biết chơi nhau ấy sẽ
tịch ký cái mỏ của một ngƣời con nợ mà có một lúc trƣớc đây nó đã gọi là
chồng". [23;Tr14]
Bài viết của nhà văn Nguyễn Tuân về vở kịch Kim tiền khá sâu sắc và
toàn diện, ngôn ngữ giàu hình ảnh và đầy chất thuyết phục. Đánh giá đƣợc
những phƣơng diện quan trọng nhất của kịch, trên phƣơng diện thi pháp thể
loại nhƣ cốt truyện, xung đột, nhân vật, hành động ... Đây là bài nghiên cứu
nằm trong số ít những bài nghiên cứu về bi kịch giai đoạn trƣớc năm 1945 ở
Việt Nam, giá trị về tƣ liệu và lí luận rất đáng quý. Tuy vậy, bài viết này mới
chỉ tập trung làm sáng rõ cội nguồn của bi kịch con ngƣời đó là sự tha hóa đạo
đức vì kim tiền, càng giàu có con ngƣời càng bất hạnh. Những phân tích của
Nguyễn Tuân chƣa thực sự làm rõ đƣợc bản chất bi kịch trong một vỡ diễn.
Theo quan điểm của nhà nghiên cứu văn học Vũ Ngọc Phan, thì Vi
Huyền Đắc chỉ thật sự nổi tiếng khi ra mắt vở Kim tiền và Ông Ký Cóp. Và từ
vở kịch Uyên Ƣơng đến các vở Kim tiền, Ông Ký Cóp; Vi Huyền Đắc đã
bƣớc đƣợc một bƣớc khá dài trong nghệ thuật viết kịch. Những vai trong
Uyên Ƣơng, trong Nghệ sĩ hồn non yểu thế nào, thì những vai trong Kim tiền,
Ông Ký Cóp cứng cáp thế ấy. Động tác ở những vở sau lại rất mạnh mẽ, các
nhân vật đều đƣợc tạo trong những khuôn tâm lý sâu sắc, tỏ ra tác giả là một
kịch gia không những có nhiều tài năng, mà còn rất nhiều lịch duyệt
Phạm Vĩnh Cƣ trong bài viết “Thể loại bi kịch trong văn học Việt Nam
thế kỷ XX” VH, số 4, 2001, khá thẳng thắn khi bàn về hạn chế của tác phẩm:
"Cái kết thảm thê của vở kịch mang dấu ấn khiên cƣỡng, cƣờng điệu, hƣ tạo
rõ ràng và nó đƣợc trình bày nhƣ một ngẫu nhiên. Nó không tô đậm mà ngƣợc
lại phá vỡ ấn tƣợng về một bi kịch con ngƣời đƣơng hình thành trong đầu óc
ngƣời đọc hay ngƣời xem kịch"; "sự bại vong đƣợc xếp đặt của cựu văn sĩ,

nay là nhà tƣ bản Trần Thiết Chung"; "Cái rất giống nhƣng không phải bi
kịch’’ [8;Tr89]. Chính sự hạn chế của tác phẩm đã gây phƣơng hại đến giá trị
của vở kịch, sự bại vong ở phần cuối tác phẩm không đến từ ý thức của nhân

13


vật mà chỉ là sự ngẫu nhiên. Vì vậy, Kim tiền đích thực chỉ là vở kịch mang
sứ mệnh là sự thử nghiệm đầu tiên cho thể loại bi kịch ở nƣớc ta. Cũng trong
bài viết này tác giả đánh giá về nhân vật Trần Thiết Chung, với quá trình tha
hóa nhân cách từ cao cả đến tầm thƣờng và lỗi lầm nhân vật mắc phải chính là
do sự “phản bội thiên chức” và “bóp chết tâm hồn nghệ sĩ”. Ông viết: "Một
con ngƣời rất mực nhân văn và tài hoa đã phản bội tài năng và thiên chức của
mình, lao vào con đƣờng làm giàu vật chất, bóp chết tâm hồn nghệ sĩ nơi
mình, biến cái đầu trƣớc kia sống bằng những tƣ tƣởng bay bổng, cao viễn
thành cái máy lạnh lùng tính toán lợi thiệt" [8;Tr88]
Kim tiền là một thử nghiệm đầu tiên trong tiến trình của thể loại bi kịch
ở nƣớc ta, các bài viết không nhiều, vì thế nên đánh giá chƣa đầy đủ về vở
kịch, đặc biệt là đóng góp về phƣơng diện bi kịch.
1.3. Các ý kiến luận bàn về tác phẩm Yêu Ly của Lƣu Quang Thuận
Thế Lữ là ngƣời đầu tiên bàn về vở kịch, trong “Lời mở màn” in trong
vở kịch năm 1946, có giới thiệu về tác giả Lƣu Quang Thuận là ngƣời “khiêm
tốn rất đáng trân trọng” và còn là ngƣời có sự “khó tính của nhà văn”,
“nghiêm khắc với tác phẩm của mình”. Ông đã viết: “Vở Yêu Ly, năm màn
phong phú hào hùng, cho tôi thấy say sƣa một tấm lòng thành niên hăng hái.
Yêu Ly đối với tôi còn thêm giá trị là dấu kỷ niệm của buổi sơ giao” [94;Tr2]
Rất lâu, từ khi vở kịch ra đời mới có ngƣời bàn về tác phẩm khá công
phu, đó là nhà nghiên cứu Phạm Vĩnh Cƣ cho rằng: "Xung đột bi kịch trong
kịch bản này là xung đột giữa mục đích và phƣơng tiện trong hoạt động của
con ngƣời, xung đột giữa những giá trị này bị hy sinh vì những giá trị kia,

xung đột giữa lòng tận tụy tuyệt đối phục vụ một sự nghiệp nhất định với tính
chính nghĩa rất tƣơng đối của sự nghiệp ấy". [8;Tr98]
Với Yêu Ly, ngƣời xem sửng sốt nhận ra sự hƣ vô của danh lợi, và chân lý
có sự biến đổi không bao giờ là mãi mãi, thần tƣợng và lí tƣởng mình tôn thờ
mục đích mà mình đã chọn sẽ có lúc phản thùng lại chính mình. Sự vĩnh cửu bền
vững của lí tƣởng là không thể. "Nhân vật nhận ra tính khả nghi của cái sự

14


nghiệp mà mình theo đuổi, tính vô luân bất nghĩa của nhiệm vụ mà y đã cam kết
thực hiện". [8;Tr101]. Con ngƣời bất hạnh ngay trong chính thành đạt của mình.
Tuy vậy, sự hƣớng thiện và biết nhận ra lỗi lầm, đặc biệt là chấp nhận sự thật
triệt tiêu cái ác lại là giải pháp, cái chết của Yêu Ly đem lại sự xót xa thƣơng
cảm cho ngƣời xem, và vẫn giữ cho chàng ở bên này bờ thiện.
Bàn về hạn chế Phạm Vĩnh Cƣ viết: "Nếu có gì đáng tiếc ở tác phẩm là
sự không đồng đều giữa ý đồ sáng tạo và trình độ thực thi. Các nhân vật mới
chỉ có xƣơng cốt chứ chƣa có da thịt, nhiều tuyến triển khai sơ lƣợc, nhiều ý
tứ diễn đạt chƣa đầy đủ và có chỗ gần nhƣ trích dẫn đơn thuần Đông Chu liệt
quốc". [8;Tr101]. Vở Yêu Ly ra đời sớm, nhƣng ít đƣợc chú ý, tƣ liệu không
nhiều. Tuy nhiên, đây là vở kịch có yếu tố cốt truyện vay mƣợn từ Đông Chu
liệt quốc của Trung Quốc, khác với ba vở còn lại là đề tài bản địa.
1.4. Các ý kiến luận bàn về tác phẩm Vũ Nhƣ Tô của Nguyễn Huy Tƣởng
Những ngƣời đầu tiên nghiên cứu về Vũ Nhƣ Tô là Hà Minh Đức và Phan
Cự Đệ. Năm 1963, trong “Lời giới thiệu” cho tập kịch Nguyễn Huy Tƣởng, Hà
Minh Đức cho rằng cách đặt vấn đề và suy nghĩ của Nguyễn Huy Tƣởng là tích
cực và tiến bộ, nhƣng tác giả đã không giải quyết vấn đề một cách triệt để mà lí
do là tác giả mâu thuẫn giữa lí trí và tình cảm. Theo ông, nhân vật Vũ Nhƣ Tô
vừa đáng giận vừa đáng thƣơng, những sai lầm của nhân vật này không bị phê
phán triệt để là do mâu thuẫn trong thế giới quan của tác giả. [26]

Bài viết của Phan Cự Đệ đăng trên tạp chí Văn học đề xuất vấn đề
nghiên cứu vở kịch Vũ Nhƣ Tô phải đặt trong hoàn cảnh lịch sử những năm
1940-1943 mới có thể đánh giá đúng những vấn đề nêu lên trong vở. Theo
ông, trong vở kịch tác giả đặt ra ba vấn đề: thứ nhất, vấn đề nghệ thuật chống
cƣờng quyền; thứ hai: vấn đề quan hệ giữa nghệ sỹ và quần chúng; thứ ba:
vấn đề văn hóa dân tộc. Vũ Nhƣ Tô muốn chống lại cƣờng quyền nhƣng lại
đứng ra xây dựng Cửu Trùng Đài, phục vụ cho giai cấp thống trị; muốn đề
cao quần chúng nhƣng lại miêu tả họ nhƣ một lực lƣợng phá phách mù quáng;
muốn xây dựng một công trình vĩ đại cho dân tộc nhƣng lại không biết rằng

15


chính điều đó đã đi ngƣợc lại dân tộc. Ông cho rằng bi kịch Vũ Nhƣ Tô là bi
kịch của sự nhận thức.
Nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Thành trong bài “Tìm hiểu kịch Nguyễn
Huy Tƣởng”, cho rằng việc Vũ Nhƣ Tô nhận xây dựng Cửu trùng đài là biểu
hiện của sự khuất phục của nghệ thuật trƣớc cƣờng quyền, tác giả đã hƣớng
về nghệ thuật thuần túy, tách rời với đời sống. Cái chết của Vũ Nhƣ Tô đã
phủ định thái độ và thế đứng nửa vời của ngƣời nghệ sỹ trong xã hội phân
chia giai cấp. Nguyễn Huy Tƣởng tỏ ra lúng túng khi vừa muốn phê phán
quan niệm mơ hồ về nghệ thuật của Vũ Nhƣ Tô, lại vừa muốn nâng niu nhân
vật của mình.
Nguyễn Phƣơng Chi với bài viết “Vũ Nhƣ Tô và gửi gắm của Nguyễn
Huy Tƣởng qua nhân vật Đan Thiềm”, xác định bi kịch của Vũ Nhƣ Tô là bi
kịch của một trí thức thuần túy, xa rời với cuộc sống nhân dân.
Phong Lê trong bài viết “Nguyễn Huy Tƣởng- văn xuôi và kịch” đã viết:
“Nguyễn Huy Tƣởng đã gửi gắm vào đây, trong vở kịch, cũng ngổn ngang
nhƣ chính Cửu Trùng đài, cả một nỗi khắc khoải lớn khi đi tìm câu hỏi và lời
giải cho mục tiêu của nghệ thuật”. Cũng trong bài viết này, Phong Lê có sự

nhận thức lại đối với tác phẩm của Nguyễn Huy Tƣởng: “Trong nhu cầu phát
triển toàn vẹn của con ngƣời, trong một giao lƣu mở với thế giới bên ngoài, ta
mới có hoàn cảnh mở rộng các quan niệm văn chƣơng nghệ thuật để thấy sự
cần thiết cho văn chƣơng trở về với chính nó”.
Văn Tâm trong bài “Vũ Nhƣ Tô trong cuộc đời bát nháo” đánh giá cao
vở kịch Vũ Nhƣ Tô ngay từ những ý tƣởng đầu tiên của tác giả, đồng thời
cũng là cảm hứng chủ đạo xuyên suốt vở là ca ngợi một kiến trúc sƣ tài hoa
có tâm hồn trong trẻo, xây Cửu Trùng Đài chỉ vì muốn “dựng một kỳ công
muôn thủa” để “tô điểm đất nƣớc” và “làm vinh dự cho non sông”
Nhà nghiên cứu Tất Thắng khẳng định: “Bi kịch của Vũ Nhƣ Tô là bi
kịch của ngƣời nghệ sỹ khát khao sáng tạo trong một xã hội không có chỗ cho
sự khát khao đó”. Ông cũng nhấn mạnh hạn chế của vở “Đọc Vũ Nhƣ Tô thì

16


thấy vở kịch cũng có nhƣợc điểm về sân khấu học, một vở kịch thiếu tính trò
diễn, tính hành động sân khấu” và ông nói đến đóng góp của vở qua chất văn
học trên từng đối thoại:“song với vấn đề mà nó đặt ra, song với tâm sự nhà
văn mà nó ẩn giấu nhƣ là hành động bên trong của vở kịch Vũ Nhƣ Tô đã làm
tăng thêm chất văn học cho kịch nói Việt Nam, thời kỳ trƣớc 1945, cái chất
mà sân khấu Việt Nam trƣớc kia và hiện nay đều rất thiếu”. (Cuộc tao ngộ
giữa kịch và văn)
Phan Trọng Thƣởng cho rằng: “Bi kịch của Vũ Nhƣ Tô không chỉ là bi
kịch về nhận thức của chính bản thân ông mà còn là bi kịch do những tác
động lịch sử và do cả ý thức sâu sắc về thiên chức nghệ sỹ của mình” (Suy
nghĩ thêm về Vũ Nhƣ Tô…). Phan Trọng Thƣởng phân biệt Vũ Nhƣ Tô –
công dân và Vũ Nhƣ Tô – nghệ sỹ. Ở góc độ là một công dân, Nguyễn Huy
Tƣởng không muốn để Vũ Nhƣ Tô đem tài năng và tâm huyết phục vụ cho
giai cấp thống trị, không muốn để cho dân chúng phải cực khổ. Nhƣng ở góc

độ ngƣời nghệ sỹ, ông lại muốn tận dụng cơ hội để thi thố tài năng, xây dựng
những công trình nghệ thuật tuyệt tác để điểm tô cho đất nƣớc. Mâu thuẫn
giữa con ngƣời công dân và con ngƣời nghệ sỹ đã đẩy Vũ Nhƣ Tô đến cái
chết oan uổng.
Trở lên, các nhà nghiên cứu chủ yếu bàn sâu về tƣ tƣởng “lúng lúng” hay
tiến bộ của Nguyễn Huy Tƣởng, xét đoán đúng sai đối với nhân vật Vũ Nhƣ Tô,
mà ít nghiên cứu tác phẩm kịch trên tinh thần lí luận thể loại. Đỗ Đức Hiểu với
bài “Bi kịch Vũ Nhƣ Tô”, ngay ở tiêu đề đã xác định phƣơng pháp nghiên cứu
vở kịch theo quan điểm thi pháp thể loại. “Vũ Nhƣ Tô là một bi kịch, kiểu bi kịch
cổ điển Pháp thế kỷ XVII, với tiêu đề vở là tên nhân vật trung tâm
(Andromaque, Phedre, Vũ Nhƣ Tô...), với những hồi, những cảnh (lớp) kế tiếp
nhau, liên tiếp với nhau chặt chẽ, với những xung đột đầy kịch tính, và cuối cùng
kết thúc bằng những cái chết...”[45]. Trong bài viết này, tác giả đi sâu vào các
đặc trƣng thể loại bi kịch nhƣ tính hành động, xung đột, nhân vật và ngôn ngữ

17


kịch. Tuy nhiên, điều đáng tiếc là, tác giả chƣa làm rõ đƣợc sự khác biệt giữa
phạm trù bi kịch (tragédie) và phạm trù kịch (drame).
Tác giả Phạm Vĩnh Cƣ trong bài viết “Bàn thêm về bi kịch Vũ Nhƣ Tô”
đã “cố gắng chứng minh Vũ Nhƣ Tô là tác phẩm bi kịch duy nhất và đích thực
của Nguyễn Huy Tƣởng. Nó đáp ứng đầy đủ và khá hoàn hảo mọi yêu cầu mọi
tiêu chí của một thể loại văn học mà mĩ học châu Âu xƣa nay có lí do coi là thể
loại cao quý nhất và khó nhất... Nhƣng điều thiết thực hơn là, theo nhận thức
đinh ninh của chúng tôi, nhiều vấn đề cốt yếu còn để ngỏ, nhiều câu hỏi quan
trọng về kịch Vũ Nhƣ Tô có thể sẽ tìm thấy giải đáp thỏa đáng, nếu ta tiếp cận
với nó từ góc độ đặc trƣng thể loại. Chúng tôi sẽ lần lƣợt đề cập đến một số bình
diện cơ bản của bi kịch Vũ Nhƣ Tô nhƣ xung đột bi kịch, nhân vật bi kịch, tội lỗi
bi kịch, hiệu ứng bi kịch...”. Ý kiến của Phạm Vĩnh Cƣ khá quan trọng và toàn

diện trong việc đánh giá vở kịch Vũ Nhƣ Tô, vừa xác định đƣợc tính chất “đích
thực” của vở bi kịch, vừa chỉ ra các đặc trƣng cơ bản của thể loại chứa đựng
trong tác phẩm này. Và phƣơng pháp tiếp cận tác phẩm từ đặc trƣng thể loại
đƣợc nêu lên từ đầu trở thành phƣơng pháp luận nghiên cứu,là con đƣờng tiếp
cận tác phẩm để xác định rõ bản chất của bi kịch.
1.5. Các ý kiến luận bàn về tác phẩm Hồn Trƣơng Ba, da hàng thịt của
Lƣu Quang Vũ
Bách khoa toàn thƣ mở Wikipedia giới thiệu về vở kịch nhƣ sau: "Hồn
Trƣơng Ba, da hàng thịt" là vở kịch của nhà thơ, nhà viết kịch Lƣu Quang
Vũ, đƣợc viết vào năm 1983, dựa theo truyện dân gian "Hồn Trương Ba, da
hàng thịt", nội dung có ý nghĩa xã hội sâu sắc.
Cho đến nay (2006), đây là vở kịch hiện đại duy nhất của Việt Nam tiếp
cận đƣợc với sân khấu quốc tế. Vở kịch do đạo diễn Nguyễn Đình Nghi dàn
dựng cho Nhà hát kịch nói Việt Nam. Vở diễn đã giành đƣợc huy chƣơng
vàng tại Hội diễn Sân khấu toàn quốc năm 1990 và là vở kịch nói đầu tiên
mang ra nƣớc ngoài công diễn. Các nhà nghiên cứu sân khấu quốc tế đã đánh
giá cao giá trị nội dung cũng nhƣ nghệ thuật của vở diễn. Năm 2002, "Hồn

18


Trƣơng Ba, da hàng thịt" đƣợc ê-kíp đạo diễn, thiết kế ngƣời Anh thực hiện
và đƣợc công diễn tại nhà hát Yellow Earth với tên The Buher's Skin.
Năm 2004, vở kịch đƣợc Nhà hát kịch nói Việt Nam dàn dựng lại với
dàn diễn viên mới và truyền hình trực tiếp từ Nhà hát Lớn, Hà Nội. (Nguồn:
Wikipedia)
Phạm Vĩnh Cƣ trong bài viết “Lƣu Quang Vũ bi hùng kịch và bi hài
kịch”, đã xem Hồn Trƣơng Ba, da hàng thịt là một bi hài kịch đặc sắc đƣợc
công chúng trong và ngoài nƣớc tán thƣởng, Trƣơng Ba là một nhân vật bi
kịch đích thực, ông viết: “Để có bi kịch, phải có nhân vật bi kịch, và Trƣơng

Ba, ngƣời giỏi cờ trong truyện cổ tích, trong kịch của Lƣu Quang Vũ biến
thành một nông phu nho nhã, đôn hậu, cần mẫn, cao khiết - một ngƣời trồng
cây, một ngƣời làm vƣờn say mê trong xã hội mà “toàn dân chạy chợ” (ta
nhận ra xã hội hôm nay, mặc dù ở đấy, những nhân vật tác oai tác quái khoác
áo các chức sắc thời xƣa). Một hiện thân của linh hồn giữa nhân quần cần đến
rất nhiều thứ khác, nhƣng không mấy tha thiết với linh hồn. Cái linh hồn tự
tôn ấy của Trƣơng Ba sống không đƣợc ấm cúng trong thế gian này: ngay
trong gia đình nó là đối tƣợng thƣơng xót cho vợ y và là chƣớng ngại vật cho
con trai y - một con ngƣời “hiện đại” sống với một hệ giá trị đã đổi khác hoàn
toàn. Ít toả sáng ngay trong nhà mình, cái linh hồn ấy lại càng không tỏa sáng
đƣợc trong làng xã, mà xem ra nó cũng không còn chí hƣớng toả sáng, mà chỉ
mong bảo toàn đƣợc mình, không hòa tan mình vào dòng đời đục bẩn”
(Nguồn: VieTimes). Tác giả bàn về hiệu ứng bi kịch mà vở kịch đem lại: “Vở
kịch của Lƣu Quang Vũ sở dĩ thu phục đƣợc nhiều khán giả nƣớc ngoài, có lẽ
bởi vì nó ứng hợp với tâm trạng phổ biến trong xã hội hiện đại - xã hội đã
đánh mất niềm tin cũ vào những giá trị siêu nhân loại và chƣa tìm đƣợc cái gì
thay thế nó”. (Nguồn: VieTimes)
Ngô Thảo trong bài “Nhớ kịch Lƣu Quang Vũ: Đau đáu phận ngƣời
muôn thuở” nhân kỷ niệm 63 năm ngày sinh nhà văn, nhà thơ, nhà viết kịch
Lƣu Quang Vũ (17.4.1948 - 17.4.2011) khẳng định cho đến nay, Lƣu Quang

19


Vũ là tác giả trẻ tuổi nhất, ngƣời duy nhất thuộc thế hệ chống Mỹ đƣợc tặng
Giải thƣởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật, bằng những tác phẩm sân
khấu. Đã có lúc ngƣời ta tƣởng kịch Lƣu Quang Vũ hấp dẫn nhƣ một “món
hàng tƣơi sống” nhƣng thời gian đã chứng minh, nó trƣờng tồn bởi mỗi tác
phẩm đều mang trong mình một niềm đau thao thức, trăn trở với kiếp ngƣời,
phận ngƣời muôn thuở. Ngô Thảo viết: “Hồn Trƣơng Ba – da hàng thịt viết

lại trên cốt một truyện cổ khá phổ biến – đã có mấy tác giả dựng thành vở
diễn, buổi đầu là “Trƣơng đồ nhục”. Trong sân khấu thế giới, đây là việc bình
thƣờng nhƣng đến Lƣu Quang Vũ, vở kịch đã gây dƣ luận trái chiều khá kịch
liệt. Cuối cùng thì công chúng và thời thế đã ủng hộ tác giả và đơn vị dựng:
Nhà hát Kịch Việt Nam. Với một êkíp diễn viên thƣợng thừa, kịch nói “Hồn
Trƣơng Ba – da hàng thịt” đã trở thành một vở diễn kinh điển đạt tầm cổ điển
của sân khấu Việt Nam hiện đại.(Nguồn: Danviet)
Lƣu Khánh Thơ trong bài “Về trích đoạn vở Hồn Trƣơng Ba, da hàng
thịt" trong SGK lớp 12 viết : “Từ tƣ tƣởng triết lý đúng về quan hệ giữa hồn và
xác, Lƣu Quang Vũ đã đi đến một quan niệm đẹp về cách sống: sống chân thật
đúng là mình, sống vì mọi ngƣời, vì hạnh phúc và sự tốt đẹp của con ngƣời.
Trƣơng Ba chết nhƣng ông vẫn sống, sống trong tình cảm, trong “cõi nhớ” của
mọi ngƣời, sống trong Sự sống, không cần phải mƣợn đến thân xác của ngƣời
khác. Đó là suy nghĩ vừa biện chứng vừa lạc quan và cao thƣợng”. Cuộc đối
thoại giữa Hồn và Xác, tác giả Hòa Bình viết trên Tuổi trẻ “Vào giây phút ấy,
nƣớc mắt ngƣời xem ứa ra, song lại có đƣợc sự thanh thản nhẹ nhàng bởi đƣợc
củng cố lòng tin: phẩm cách cao đẹp nơi con ngƣời chẳng thể bị những mƣu cầu
thấp hèn hay sự tha hóa của xã hội hạ gục. Bi kịch của Trƣơng Ba và gia đình
ông gần gũi lạ với cuộc sống hôm nay.”
Đặng Hiển trong bài “Triết lý sống trong Hồn Trƣơng Ba, da hàng thịt"
đề cao một cách sống hài hòa giữa thể xác và linh hồn, và sự ảnh hƣởng to lớn
của vở kịch đến quan điểm sống của con ngƣời hiện đại. Tác giả đã viết:
“Trƣơng Ba chết, nhƣng hồn Trƣơng Ba vẫn sống - sống trong tình cảm của

20


mọi ngƣời, sống mà không cần mƣợn đến thân xác của ai hết. Tuy vậy, từ sự
không đồng nhất, thậm chí đối lập giữa linh hồn và thể xác trong vở kịch, ta
có thể liên tƣởng tới sự thống nhất cần có giữa nội dung và hình thức là hai

mặt của thực tại tự nhiên và xã hội. Khi nội dung và hình thức không phù hợp
với nhau thì sự phát triển bị kìm hãm và thậm chí, sự tồn tại của sự vật bị đe
dọa... con ngƣời không thể chỉ sống bằng thể xác, mà phải luôn luôn đấu
tranh với bản thân để có sự thống nhất hài hòa giữa linh hồn và thể xác,
hƣớng tới một lối sống cao thƣợng, vƣơn tới một nhân cách hoàn thiện... Màn
kết với chất thơ sâu lắng đã đem lại âm hƣởng thanh thoát cho một bi kịch lạc
quan đồng thời truyền đi thông điệp về sự chiến thắng của cái Thiện, cái Đẹp
và của sự sống đích thực” ( Triết học)
Lý Hoài Thu trong bài "Hồn Trƣơng Ba, da hàng thịt – Nơi kết thúc của
cổ tích và sự khởi đầu” đã so sánh kịch bản của Lƣu Quang Vũ với cốt truyện
cổ tích và khẳng định Lƣu Quang Vũ đã không bị lệ thuộc vào nội dung
câu chuyện, đã tìm tòi, vừa mở rộng kích thƣớc tự sự, vừa khơi sâu vào
giá trị tƣ tƣởng để tạo nên một vở kịch nổi tiếng mà “hạt cơ bản” là giá trị
nhân văn sâu sắc về lẽ tử - sinh. Tác giả viết: “Cách đặt vấn đề và giải quyết
xung đột của vở kịch cho thấy nhà viết kịch đã có những phản ứng quyết liệt
trƣớc sự áp đặt làm mất quyền đƣợc lựa chọn của con ngƣời. Mọi sự áp đặt dù
mang danh nghĩa nhân đạo cao cả nhất theo Lƣu Quang Vũ, suy cho cùng vẫn
không thể mang lại cho con ngƣời cuộc sống đích thực, vẫn dẫn tới bi kịch,
vẫn tiềm ẩn khả năng hủy diệt, vẫn chứa đựng yếu tố phi nhân... Đó chính là
thông điệp mang màu sắc nhân quyền sâu xa mà Lƣu Quang Vũ đã gửi gắm
vào tác phẩm(...). Từ một câu chuyện cổ tích có phần mờ nhạt, bằng khả
năng đồng hóa, nhào nặn và tái tạo, Lƣu Quang Vũ đã xây dựng đƣợc một
vở kịch có cấu trúc khá chặt chẽ và ý nghĩa nhân bản đậm đà. Đã hơn 20
năm sau ngày công diễn Hồn Trƣơng Ba, da hàng thịt vẫn đứng ở vị trí
hàng đầu trong sự nghiệp cầm bút, là tác phẩm không chỉ gắn liền với tên
tuổi nhà viết kịch trẻ tài năng Lƣu Quang Vũ mà còn đƣa tên tuổi của ô ng

21