Sáng kiến kinh nghiệm góp phần nâng cao khả năng cảm thụ tác phẩm văn học cho học sinh trong giờ đọc hiểu môn văn

Trường THCS Cát Linh

Phùng Thị Minh Phượng

ĐỀ TÀI:
GÓP PHẦN NÂNG CAO KHẢ NĂNG CẢM THỤ TÁC
PHẨM VĂN HỌC CHO HỌC SINH TRONG GIỜ ĐỌC
HIỂU VĂN

PHẦN MỘT: ĐẶT VẤN ĐỀ
I. Lý do chọn đề tài:
Vấn đề dạy học môn văn trong trường phổ thông đang là vấn đề
thời sự nóng hổi, luôn thu hút sự quan tâm của nhiều ngành, nhiều giới
trong xã hội... Theo khảo sát của các nhà giáo dục Việt Nam trong những
năm gần đây, chất lượng học văn của học sinh TH ở nước ta ngày càng
giảm sút. Môn văn đang mất dần vị thế vốn có của nó. Tình trạng học sinh
không còn hứng thú với việc học văn đã trở thành hiện tượng phổ biến.
Có rất nhiều nguyên nhân để lý giải hiện tượng nêu trên, nhưng theo
tôi, có một lý do, ai cũng biết nhưng lại ít ai đề cập tới, đó là hiện tượng đa
số học sinh không đọc tác phẩm khi soạn bài. Trong giờ học môn văn, cả
giáo viên và học sinh đều bỏ qua khâu rèn luyện đọc diễn cảm, và hiếm khi
người học có được những giây phút thăng hoa qua những lời bình ngắn
gọn mà gợi nhiều chiêm nghiệm, liên tưởng, và cũng vì thế mà học sinh
chưa có sự đối chiếu giữa các tác phẩm đã học, chưa có sự liên hệ thực
tiễn.... Đó cũng là lý do để tôi trình bày những suy nghĩ của mình trong đề
tài Góp phần nâng cao khả năng cảm thụ tác phẩm văn học cho học sinh
trong giờ đọc hiểu môn văn

Sáng kiến kinh nghiệm môn Ngữ văn

-1-

Trường THCS Cát Linh

Phùng Thị Minh Phượng

II. Phương pháp nghiên cứu:
Do điều kiện thời gian thời gian và phạm vi của sáng kiến kinh
nghiệm, tôi tập trung vào chương trình Ngữ văn 7 và 9 với các đối tượng
học sinh lớp 7A6 và 9A6 Trường THCS Cát Linh (hai lớp tôi trực tiếp
tham gia giảng dạy trong năm học 2011- 2012). Tôi chủ yếu sử dụng chủ
yếu một số phương pháp nghiê n cứu sau:
1. Đúc rút kinh nghiệm từ bản thân trong quá trình giảng dạy môn
ngữ văn ở trường THCS Cát Linh.
2. Học hỏi kinh nghiệm của đồng nghiệp.
3. Tham khảo một số tài liệu nghiên cứu về đổi mới phương pháp
dạy học văn:
- Rèn luyện tư duy sáng tạo trong giảng dạy văn chương.
( Nguyễn Trọng Hoàn- NXBGD 2001)
- Đổi mới giảng dạy văn trong nhà trường. ( ĐHSP Huế- 2002)
- Văn học 7, 9 ( Sách giáo khoa, sách giáo viên chỉnh lý hợp nhất NXBGD)
III. Cơ sở của đề tài:
1. Cơ sở lý luận:
a. Hội nghị Ban chấp hành Trung ương Đảng khoá VIII đã phân tích
và nhận định sâu sắc thực trạng phương pháp giảng dạy ở nước ta thời gian
qua còn chậm đổi mới, chưa phát huy được khả năng sáng tạo của người

Sáng kiến kinh nghiệm môn Ngữ văn

-2-

Trường THCS Cát Linh

Phùng Thị Minh Phượng

học và yêu cầu đổi mới mạnh mẽ phương pháp giáo dục đào tạo, khắc phục
lối truyền thụ một chiều, rèn luyện thành lối tư duy sáng tạo ở người học.
b. Luật giáo dục của nước CHXHCNVN trong điều 4 (yêu cầu về
nội dung phươg pháp giáo dục) cũng chỉ rõ: “Phương pháp giáo dục phải
phát huy tính tích cực tự giác, chủ động , tư duy, sáng tạo ở người học, bồi
dưỡng năng lực tự học, lòng say mê học tập và ý chí vươn lên” (Luật Giáo
dục - trang 9 - 1998)
2. Cơ sở thực tiễn:
a. Trong bộ môn văn học ở trường phổ thông trung học nhiều năm
nay thực tế đã có nhiều đổi mới đáng kể nhưng vẫn còn có hiện tượng học
sinh học theo kiểu cũ: đọc thuộc, sao chép, nói lại ý sách vở thầy cô mà
không hoặc ít có sự sáng tạo khi tiếp xúc tác phẩm văn chương.
b. Hiện tượng ít tập trung suy nghĩ, ít tìm tòi ở học sinh trong giờ
học ở trên lớp.
c. Thị trường sách hiện nay: Sách in ấn nhiều, giảng giải cụ thể tác
phẩm, học sinh mua về chép lại một cách máy móc mà không suy nghĩ,
sáng tạo do đó dẫn đến tình trạng mù kiến thức.
d. Khi tiếp xúc với tác phẩm văn học, học sinh chỉ hiểu theo một
chiều, ít chịu khó phát hiện, vốn từ ngữ nghèo, diễn đạt kém. Vì vậy,
không đạt hiệu quả cao khi cảm nhận tác phẩm văn chương.

Sáng kiến kinh nghiệm môn Ngữ văn

-3-

Trường THCS Cát Linh

Phùng Thị Minh Phượng

PHẦN HAI: NỘI DUNG
I. GÓP PHẦN NÂNG CAO KHẢ NĂNG CẢM THỤ TÁC
PHẨM VĂN HỌC CHO HỌC SINH TRONG GIỜ ĐỌC HIỂU VĂN
PHẦN MỘT: ĐẶT VẤN ĐỀ
Như ta đã biết tiếp nhận văn học là một hoạt động nhằm chiếm lĩnh
giá trị tư tưởng, giá trị thẩm mĩ của tác phẩm văn học. Thông qua quá trình
đầu tiên là tiếp xúc, cảm thụ văn bản ngôn từ đến việc cảm nhận, hiểu ra
chân giá trị của hình tượng nghệ thuật và cảm hứng của nhà văn, tài năng
diễn tả của nhà văn để làm nên tác phẩm đó. Và cuối cùng là quá trình kết
thúc sự tiếp nhận ở người đọc qua việc hiểu, rung cảm, có được những
rung cảm, những ấn tượng và chịu ảnh hưởng của tác phẩm, của hình
tượng nghệ thuật trong đời sống cá nhân.
Quá trình tiếp nhận tác phẩm văn học đã giúp cho con nhười có
được những thói quen, những tình cảm lành mạnh, những suy ngẫm để tự
rèn luyện, tự điều chỉnh bản thân bởi vì chức năng tiếp nhận văn học
không chỉ đơn thuần là quá trình người đọc tiếp xúc với tác phẩm văn học
mà nó còn diễn ra quá trình nhận thức ở họ khi người đọc và người học có
ý thức cao về những vấn đề trong tác phẩm văn học. Trong cảm nhận tác
phẩm văn học, người đọc phải dùng liên tưởng, tưởng tượng để hình dung,
để hiểu ý đồ, quan niệm nghệ thuật, tư tưởng nhà văn trong tác phẩm, bởi
vì nhà văn đã dùng liên tưởng, tưởng tượng làm phương tiện, cách thức,
thủ pháp nghệ thuật để sáng tác tác phẩm văn học. Quá trình tiếp xúc, tiếp
thu một giờ giảng văn trên lớp của học sinh phải nhờ vào tài năng, kĩ năng
của người thầy qua các thao tác đọc, phân tích, bình giảng, nhận xét để

bằng các giác quan, học sinh có thể hiểu tác phẩm qua hệ thống ngôn ngữ,
hình tượng, các thủ pháp nghệ thuật trong tác phẩm.

Sáng kiến kinh nghiệm môn Ngữ văn

-4-


Trường THCS Cát Linh

Phùng Thị Minh Phượng

Đề cập đến bản chất của giờ giảng văn, GS Đặng Thai Mai cho rằng:
“giảng văn trước hết là theo dõi trong nếp áng văn tất cả cái tinh vi về tư
tưởng, cái độc đáo về nghệ thuật của một tác giả. Hiểu như vậy giảng văn
trước hết là chỉ ra sự thống nhất giữa hình thức và nội dung, giữa kĩ thuật
và tư tưởng trong một tác phẩm văn chương” (Giảng văn Chinh phụ ngâmĐặng Thai Mai- ĐHSPI HN; 1992). Vậy thì muốn chỉ ra sự thống nhất ấy
trong tác phẩm rõ ràng lao động của giáo viên dạy văn vừa phải có tính
nghệ thuật vừa phải có tính sư phạm. Mà tính nghệ thuật của giờ giảng văn
tất nhiên lại phải phụ thuộc vào tài năng của giáo viên và trình độ, khả
năng của học sinh. Vậy thì việc đầu tiên theo tôi người thầy dạy văn cần
phải làm đó là phải bằng mọi cách tác động vào tư duy sáng tạo của học
sinh trong quá trình cảm thụ tác phẩm văn học. Sự tác động ấy có thể bằng
nhiều hình thức khác nhau. Có thể đó là giọng đọc thiết tha diễn cảm khi
phân tích tác phẩm trữ tình, giọng đọc hài hước dí dỏm khi tiếp cân tác
phẩm trào phúng, giọng đọc đanh thép mạnh mẽ khi thể hiện thái độ căm
thù, giọng đọc nhẹ nhàng ấm áp khi diễn tả tình cảm yêu thương... đó có
thể là những lời bình đúng lúc, hoặc có thể đó còn là một hệ thống câu
hỏi phù hợp yêu cầu học sinh phải suy nghĩ, phán đoán mở ra hướng cảm
nhận tác phẩm hiệu quả nhất...Trong đề tài nghiên cứu lần này, tôi mạnh

dạn đề cập một số kỹ năng cần chú ý để góp phần nâng cao khả năng cảm
thụ tác phẩm văn học cho học sinh bậc THCS như sau:
1. Hình thành thói quen đọc trực tiếp văn bản

Muốn nắm bắt được nội dung tác phẩm văn học nhất thiết phải đọc.
Đó là một hình thức đặc thù, có tính tính đặc thù của nhận thức văn học.
Đọc sẽ kích thích quá trình tâm lí cảm thụ, tri giác tưởng tượng, xúc cảm,
đưa người đọc vào thế giới tác phẩm.
Đọc tác phẩm văn học là đọc cho sáng rõ ý nghĩ, tình cảm, thái độ
của nhà văn bằng sức mạnh riêng của việc đoc diễn cảm, người giáo viên
Sáng kiến kinh nghiệm môn Ngữ văn

-5-


Trường THCS Cát Linh

Phùng Thị Minh Phượng

dẫn dắt học sinh vào thế giới của tác phẩm văn học một cách dễ dàng, phù
hợp với quy luật cảm thụ văn học. Hướng dẫn học sinh đọc đúng giọng
điệu là thể hiện được cung bậc cảm xúc của tác giả.
GS Trần Đình Sử trong bài Con đường đổi mới căn bản phương
pháp dạy-học văn khẳng định: “Khởi điểm của môn Ngữ Văn là dạy học
sinh đọc hiểu trực tiếp văn bản văn học của nhà văn… Nếu học sinh
không trực tiếp đọc các văn bản ấy, không hiểu được văn bản, thì coi như
mọi yêu cầu, mục tiêu cao đẹp của môn văn đều chỉ là nói suông, khó với
tới, đừng nói gì tới tình yêu văn học”. Đáng tiếc là nhiều năm nay, trong
nhà trường phổ thông đang diễn ra tình trạng học sinh không cần đọc trực
tiếp văn bản nhưng vẫn soạn được bài, thậm chí khi thầy cô giáo yêu cầu

“hoạt động nhóm” và cử đại diện trình bày…, các em vẫn tỏ ra làm việc
tích cực và phát biểu một cách gọn gàng. Giáo viên, dù biết rõ học sinh
đang trong vai diễn, nhưng vẫn cứ khen trò của mình trả lời rất tốt, rất
giỏi! Việc học sinh xem nhẹ đọc tác phẩm đã làm hạn chế khả năng cảm
thụ và sáng tạo của chính mình, từ đó khiến cho học sinh chỉ biết tiếp thu
một cách thụ động, mất dần kĩ năng đọc hiểu văn bản, thiếu năng lực đọc
một cách sáng tạo. Như vậy, mấu chốt của vấn đề nâng cao hiệu quả cảm
thụ văn học chính là ở việc đọc trực tiếp văn bản văn học.
Học sinh thường ngại đọc tác phẩm khi soạn bài, lý do chưa hẳn là
vì tác phẩm không hay hoặc học sinh không thích văn học. Đơn giản vì các
em phải học quá nhiều môn học. Ngoài ra, lối sống thực dụng trong xã hội
hiện nay cũng có một tác động không nhỏ đến điều này. Kết quả khảo sát
những năm gần đây cho thấy, hầu hết học sinh đều định hướng thi vào các
trường Đại học thuộc khối ngành kinh tế, kỹ thuật, công nghệ… Rất ít học
sinh chọn thi vào các trường thuộc khối ngành khoa học xã hội & nhân
văn. Học văn, theo đó luôn trong tình trạng đối phó của các em. Tài liệu
tham khảo đã trở thành cẩm nang trong mọi tình huống. Nhận thức được
Sáng kiến kinh nghiệm môn Ngữ văn

-6-


Trường THCS Cát Linh

Phùng Thị Minh Phượng

điều đó, tôi thường yêu cầu học sinh tóm tắt tác phẩm trước bằng lập sơ
đồ, bảng biểu, sau đó kiểm tra thực hiện của học sinh trong thời gian hỏi
bài cũ.
Ví dụ: Chuẩn bị cho bài Rô-bin-xơn ngoài đảo hoang- Ngữ văn 9 tập 2,

tôi yêu cầu học sinh lập bảng:
- Bảng 1: Tìm hiểu tác giả Đe-ni-ơn Đi-phô và tác phẩm Rô –bin-xơn Cruxô (Yêu cầu: Học sinh tìm hiểu và hoàn tất các thông tin về tác giả... về
thời gian ra đời, nội dung và đặc điểm thể loại của tác phẩm...)
- Bảng 2: Vẽ sơ đồ tóm tắt tác phẩm, sơ đồ bố cục đoạn trích
Ban đầu, việc làm này chưa nhận được sự hưởng ứng nhiệt thành,
nhưng dần dần đã trở thành việc làm bình thường và có hiệu quả. Thói
quen này nếu được hình thành một cách tự giác thì chính giáo viên, học
sinh đã làm được một khâu quan trọng trong yêu cầu đọc - hiểu.
2. Rèn luyện kĩ năng đọc diễn cảm

Đọc diễn cảm là một phương pháp đọc sáng tạo: Từ biết đọc - đến đọc
sáng tạo là cả một quá trình rèn luyện đòi hỏi người dạy và người học phải
có sự nỗ lực rất lớn.
a) Phương pháp đọc sáng tạo: là phương pháp tiếp nhận nghệ thuật
tác phẩm nghệ thuật ngôn từ một cách sáng tạo chủ yếu bằng sự cảm thụ
trực tiếp tác phẩm: phương pháp đọc sáng tạo bao gồm hệ thống biện
pháp, cách thức tổ chức hướng dẫn giảng dạy của giáo viên và những hình
thức hoạt động của học sinh. Bản chất của đọc sáng tạo trước hết là đọc lời
văn, đọc văn bản ngôn từ của tác phẩm, nó khác với loại văn bản khác phải
chú ý đến từng từ, từng câu, từng nhịp điệu, âm hưởng để gây cảm xúc với
người đọc, người nghe.

Sáng kiến kinh nghiệm môn Ngữ văn

-7-


Trường THCS Cát Linh

Phùng Thị Minh Phượng

b) Nội dung của phương pháp đọc sáng tạo: có 3 mức độ đọc đó là
đọc đúng, đọc hay, đọc diễn cảm.
- Đọc đúng: là trả lại hoàn toàn đúng nội dung văn bản. Đọc đúng là
giải quyết kĩ năng, năng lực ngôn ngữ cho học sinh, là không được đọc sai
văn bản, là quá trình tri giác chính xác văn bản.
- Đọc hay: là bước tiếp theo của đọc đúng, phải trên cơ sở đọc đúng,
đọc hay mới thành công. Đọc hay là bước đầu chuyển tiếp từ lĩnh vực ngôn
ngữ sang lĩnh vực văn chương. Đọc đúng có nghĩa là đọc nghĩa còn đọc
hay là đọc ra ý. Khi giảng văn thơ, điều quan trọng là nắm bắt được giọng
điệu văn học, tức là đọc được hướng vào giọng điệu của văn bản.
- Đọc diễn cảm: Đọc diễn cảm là hệ thống phương pháp đọc sáng
tạo, bản chất của đọc sáng tạo là xác định mọi quan hệ cảm xúc riêng tư
của người đọc về giá trị nội dung và hình thức đọc của tác phẩm. Đọc diễn
cảm đòi hỏi cả giáo viên và học sinh phải có cảm xúc. Đọc diễn cảm có tác
dụng phát triển trí tuệ cho học sinh, thông qua việc đọc diễn cảm giúp học
sinh khám phá tác phẩm văn chương, giúp học sinh hiểu rõ được giá trị
đích thực của tác phẩm văn học.
Đọc diễn cảm là một phương tiện giáo dục bồi dưỡng đạo đức, thẩm
mĩ cho các em học sinh, giúp các em cảm thụ được cái hay, cái đẹp của
văn học làm cho các em yêu thích văn học từ đó có ý thức rèn luyện đọc
diễn cảm.
Cùng quan điểm với GS Trần Đình Sử, cố GS Hoàng Ngọc Hiến
nhấn mạnh yêu cầu cần đạt được của việc đọc văn bản là phải nắm bắt
trúng giọng điệu của tác phẩm. Theo ông, “Sự phong phú, tính đa nghĩa, ý
vị đậm đà của bài văn trước hết là ở giọng. Năng khiếu văn ở phần tinh tế
nhất là năng lực bắt được trúng cái giọng của văn bản mình đọc và tạo ra
được giọng đích đáng cho tác phẩm mình viết. Bắt được giọng đã khó, làm

Sáng kiến kinh nghiệm môn Ngữ văn

-8-


Trường THCS Cát Linh

Phùng Thị Minh Phượng

cho học sinh cảm nhận được cái giọng càng khó, công việc này đòi hỏi
sáng kiến và tài tình của giáo viên…”
Tục ngữ có câu: “Ăn không nên đọi, nói không nên lời”. “Nói
không nên lời” là một sự đau khổ của con người. Năng lực văn nhất thiết
phải bao hàm năng lực nói nên lời. Không biết đọc diễn cảm, không tìm
được ngữ điệu thích đáng trong giảng bài, đó là sự bất lực của người dạy
văn. Có nhiều giáo viên có kiến thức, nhưng khi giảng bài, học sinh thấy
chán, buồn ngủ, bởi vì giáo viên đó thiếu khẩu khí, thiếu hơi văn, chưa tìm
được ngữ điệu, giọng điệu thích đáng cho mình. Như vậy, người dạy văn
giỏi, ngoài kiến thức cần phải có ngữ điệu, giọng điệu phù hợp, đa dạng.
Có như vậy tác phẩm mới tác động sâu vào cảm nhận của học sinh. Đọc
diễn cảm và hướng dẫn học sinh đọc diễn cảm tác phẩm văn học chính là
một phần quan trọng để phát huy tiềm lực, kích thích hứng thú học văn của
học sinh.
Mỗi tác phẩm có một giọng điệu riêng. Nắm bắt đúng giọng điệu của
tác phẩm chính là nắm bắt đúng tư tưởng và tình cảm của tác giả. Tác
phẩm trữ tình cần đọc khác với tác phẩm tự sự; đọc đoạn đối thoại khác
đoạn độc thoại nội tâm; đọc văn tả khác đọc văn kể, văn tường thuật; đọc
văn chính luận khác với đọc bài tùy bút… Tuỳ từng văn bản cụ thể mà
giáo viên và học sinh có thể chọn cho mình một “tông giọng” phù hợp.
Có thể xem đọc diễn cảm là nghệ thuật của trình diễn. Đọc diễn cảm
không phải là “khoe giọng” mà là sự thể hiện xúc động của trái tim. Thơ là

âm vang của cảm xúc. Đọc thơ là để làm cho tác phẩm thơ vang lên như
một bản nhạc, làm cho nó ngân nga trong hồn người. Đọc ở đây là thể
hiện sự cảm thụ và thể nghiệm sâu sắc về tác phẩm, là làm sao để người
khác cũng có thể sản sinh những ấn tượng tương tự như mình. Diễn cảm ở

Sáng kiến kinh nghiệm môn Ngữ văn

-9-


Trường THCS Cát Linh

Phùng Thị Minh Phượng

đây hoàn toàn không phải là ở sự uốn éo đầu lưỡi mà thể hiện những cảm
xúc nội tại của tâm hồn.
Khi còn là sinh viên khoa văn, tôi được một thầy giáo của mình đọc
cho nghe bài thơ Quê hương của Giang Nam. Phần đầu của bài thơ thầy
đọc chậm rãi (như đang nhấm nháp những kỉ niệm ngọt ngào tuổi ấu thơ):
/Thuở còn thơ ngày hai buổi đến trường/Yêu quê hương qua từng trang
sách nhỏ/….Tôi nắm bàn tay nhỏ nhắn ngậm ngùi/Em vẫn để yên trong tay
tôi nóng bỏng.. đến đoạn người lính trở về, nhận được tin cô gái mất…thầy
chuyển giọng đột ngột:
Hôm nay nhận được tin em
Không tin được dù đó là sự thật
Giặc bắn em rồi quăng mất xác
Chỉ-vì-em-là-du-kích…em ơi…
Đau-xé-lòng-anh…..chết- nửa- con- người…”.
Nhịp điệu dồn dập đó nói lên nỗi đau bất ngờ, bàng hoàng, không
thể tin được trước một sự thật đau lòng. Thầy không cần giảng giải nhiều

nhưng lũ học trò chúng tôi ai cũng đỏ hoe con mắt. Cho đến bây giờ, nỗi
xúc động đến lạnh người trong tôi vẫn còn nguyên khi nhớ về bài học và
giọng đọc của thầy tôi năm đó. Đó chính là hiệu quả của ngữ điệu đọc mà
người thầy mang lại cho học trò của mình.
Khi rèn luyện kĩ năng đọc diễn cảm cho học sinh, dù chỉ trong một
thời gian ngắn trong tổng số 45 phút của tiết học, tôi thường lưu ý cho học
sinh về cách đọc từng loại văn bản. Khi một học sinh đọc diễn cảm một

Sáng kiến kinh nghiệm môn Ngữ văn

- 10 -


Trường THCS Cát Linh

Phùng Thị Minh Phượng

văn bản nào đó, tôi cho rằng, học sinh đõ đã hiểu được giá trị của văn bản
ít nhất là 50 %.
Ví dụ bài Đồng chí của Chính Hữu - Ngữ văn 9 tập 1, phải đọc hơi chậm
để diễn tả những tình cảm, cảm xúc được dồn nén, lắng lại:
Quê hương anh nước mặn đồng chua
Làng tôi nghèo đất cày lên sỏi đá
Anh với tôi đôi người xa lạ
Tự phương trời chẳng hẹn quen nhau
Nhưng đến ba dòng thơ cuối bài, cần đọc với nhịp chậm hơn và hơi lên
cao để khắc hoạ được những hình ảnh vừa cụ thể vừa giàu ý nghĩa biểu
tượng:
Đêm nay rừng hoang sương muối
Đứng cạnh bên nhau chờ giặc tới

Đầu súng trăng treo
Đọc Bài thơ về tiểu đội xe không kính của Phạm Tiến Duật - Ngữ văn 9, ta
phải đọc sao cho toát lên cái vẻ tự nhiên, ngang tàng, sôi nổi của tuổi trẻ
dũng cảm, bất chấp những nguy hiểm khó kh
Không có kính, ừ thì có bụi,
Bụi phun tóc trắng như người già
Chưa cần rửa, phì phèo châm điếu thuốc
Nhìn nhau mặt lấm cười ha ha.

Sáng kiến kinh nghiệm môn Ngữ văn

- 11 -


Trường THCS Cát Linh

Phùng Thị Minh Phượng

Khi đọc bài Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu của
Nguyễn Ái Quốc, Ngữ văn 7, tập 2, cần thay đổi giọng điệu cho phù hợp
với từng đoạn: mỉa mai khinh bỉ khi nói về những trò lố của Va-ren, tự
hào, ngợi ca ở những đoạn miêu tả thái độ hiên ngang của Phan Bội Châu
Đọc văn bản Rô-bin-xơn ngoài đảo hoang phải thể hiện được giọng
điệu hóm hỉnh, tự giễu của Rô-bin-xơn khi kể về cuộc sống và tự hoạ bức
chân dung của mình, có như vậy mới hiểu được tinh thần lạc quan vượt
hoàn cảnh của vị chúa đảo này.
Việc đọc diễn cảm của người giáo viên dạy văn có vai trò quan trọng
trong việc hướng dẫn học sinh thâm nhập tác phẩm, nên người thầy cẩn
phải có sự chuẩn bị kĩ, thầy phải đọc đúng, đọc hay, đọc thật diễn cảm, bộc
lộ được cảm xúc của nhà văn. Người giáo viên có thể có nhiều hình thức

hướng dẫn học sinh đọc: đọc mẫu, hướng dẫn học sinh đọc, vừa đọc vừa
bình vừa tóm tắt tác phẩm, đọc phân vai, khơi gợi cảm xúc của các em,
khích lệ các em đọc một cách hứng thú
Bằng hình thức đọc diễn cảm, giáo viên có thể tạo cho học sinh
những bất ngờ, hứng thú, giúp các em có cảm nhận mới mẻ về văn bản,
kích thích khả năng liên tưởng, trí tưởng tượng để thâm nhập vào thế giới
nghệ thuật của văn bản. Có thể nói, rèn luyện kĩ năng đọc diễn cảm là biện
pháp hữu hiệu trong rèn luyện cảm thụ văn học cho học sinh.
3. Rèn kỹ năng tóm tắt văn bản
Sau khi học sinh đã đọc và nắm được nội dung tác phẩm giáo viên
hướng dẫn HS tóm tắt văn bản đây là một khâu không thể thiếu trong phần
tiếp nhận văn bản. Vậy, tóm tắt văn bản là gì ?
a.Tóm tắt văn bản là trình bày lại một nội dung của một văn bản
gốc theo một mục đích đã định trước.VB tóm tắt thường ngắn hơn so với

Sáng kiến kinh nghiệm môn Ngữ văn

- 12 -


Trường THCS Cát Linh

Phùng Thị Minh Phượng

VB gốc.Việc lựa chọn thông tin để đưa vào văn bản tóm tắt phụ thuộc vào
mục đích tóm tắt. Mục đích tóm tắt là nhân tố hàng đầu chi phối việc tóm
tắt văn bản.Tuy nhiên, văn bản tóm tắt phải mang tính khách quan, phản
ánh trung thực văn bản gốc. Từ đó, học sinh nắm được cái cốt lõi của câu
chuyện.
Một số lưu ý khi tóm tắt văn bản:

- Diễn đạt càng ngắn gọn, càng súc tích càng tốt, loại bỏ những
thông tin không cần thiết đối với mục đích tóm tắt.
- Văn bản tóm tắt phải luôn phản ánh trung thực nội dung văn bản
gốc, không thêm thắt những nội dung không có trong văn bản gốc.
- Người tóm tắt cần diễn đạt theo cách riêng của mình, tránh đến
mức tối đa dùng lại các câu, đoạn trong văn bản gốc. Nên dùng câu đủ
thành phần.
b. Một số kĩ năng cần áp dụng trong tóm tắt văn bản:
- Xác định ý chính, nội dung của mỗi đoạn văn và văn bản.
- Diễn đạt lại các ý chính và nội dung đó bằng một vài câu thích
hợp.
- Dùng các từ ngữ thích hợp để liên kết các câu lại với nhau thành
một văn bản nhỏ.
Riêng đối với các văn bản thơ, giáo viên có thể yêu cầu học sinh thuộc
lòng bài thơ, diễn xuôi được ý thơ trước khi đến lớp
4. Sử dụng lời bình
Bình văn là thể hiện một liên tưởng thẩm mỹ của người đọc đối với
tác phẩm. Một lời bình hay, đúng lúc, đúng chỗ có khả năng đánh thức
liên tưởng của học sinh, là con đường dẫn học sinh thâm nhập tự nhiên vào
thế giới nghệ thuật văn bản, góp phần nâng cao giá trị thẩm mỹ của bài
văn, bài thơ, khơi dậy ở trái tim non trẻ của các em tình yêu con người và
Sáng kiến kinh nghiệm môn Ngữ văn

- 13 -


Trường THCS Cát Linh

Phùng Thị Minh Phượng

cuộc đời để các em biết ghét cái ác, cái xấu hướng tới chân, thiện mỹ. Biện
pháp này cho phép giáo viên phát huy phẩm chất nghệ sĩ của mình; và
cũng vì thế kích thích mầm sáng tạo của học sinh, tạo nên sự giao lưu,cộng
hưởng về tình cảm trong giờ văn.
Ví dụ:
Khi giảng đến dòng thơ cuối trong bài Đồng chí của Chính Hữu: “Đầu
súng trăng treo”, Giáo viên có thể hướng dẫn để học sinh phát hiện:
- Hình ảnh trăng lơ lửng trên đầu ngọn súng
- Trăng là người bạn của những người lính trong cảnh phục kích giặc
giữa rừng khuya
- Trăng đối lập với súng
- Trăng biểu tượng cho cuộc sống hoà bình
- Đây là hình ảnh thơ sáng tạo
Học sinh trình bày được những ý như vậy đã là hay, nhưng nếu giáo viên
biết đưa vào một lời bình ngắn gọn, đúng lúc thì hiệu quả thẩm mĩ của giờ
học sẽ tăng lên đến bất ngờ.
Chẳng hạn, ở đây, giáo viên có thể đưa ra lời bình “Đầu súng trăng treo”
là hình ảnh được nhận ra từ những đêm hành quân, phục kích giặc của
chính tác giả. Nhưng hình ảnh ấy còn mang ý nghĩa biểu tượng, gợi ra bởi
những liên tưởng phong phú. Súng và trăng là gần và xa, thực tại và mơ
mộng, chất chiến đấu và chất trữ tình, chiến sĩ và thi sĩ... Đó là các mặt bổ
sung cho nhau, hài hoà với nhau của cuộc đời người lính cách mạng. Xa
hơn, đó cũng có thể xem là biểu tượng cho thơ ca kháng chiến - nền thơ ca
có sự kết hợp giữa chất hiện thực và cảm hứng lãng mạn.”

Sáng kiến kinh nghiệm môn Ngữ văn

- 14 -

Trường THCS Cát Linh

Phùng Thị Minh Phượng

Lời bình là sản phẩm của sự xúc động sâu sắc trước vẻ đẹp của văn
bản, nhưng giáo viên không được lạm dụng biện pháp này. Bởi lẽ, nhiệm
vụ chính của giáo viên là tổ chức để học sinh cảm thụ và lĩnh hội giá trị
của văn bản chứ không phải là trổ tài trình diễn để “thôi miên” học sinh.
Do đó, giáo viên chỉ đưa ra lời bình khi học sinh cảm nhận chưa tới, đánh
giá chưa xác đáng và những lời bình lúc đó có tác dụng hỗ trợ, tiến tới
khắc sâu ấn tượng cho học sinh, tạo nên những khoái cảm thẩm mỹ. Giáo
viên phải chọn bình những chi tiết nào là điểm sáng nghệ thuật, và chọn
được cách nói ấn tượng, độc đáo, nhằm tác động mạnh đến cảm xúc của
học sinh.
5. Để nâng cao khả năng cảm thụ tác phâm văn chương cho học
sinh, không chỉ dừng lại ở những thao tác trên mà nó còn đòi hỏi ở cả thầy
lẫn trò một cách học, cách dạy hợp lý, khoa học, linh hoạt, không phải bài
nào cũng giảng và liên tưởng theo một cách, không phải tác giả tác phẩm
nào cũng một dạng lời bình mà phải tùy thuộc vào hoàn cảnh, tác phẩm cụ
thể để hướng dẫn học sinh cách cảm thụ, cách phát hiện. Về phía học sinh,
theo tôi nếu cầu toàn 100% học sinh đều cảm thụ tốt tác phẩm văn học
bằng tư duy của các em thì khó mà đạt được. Vì vậy phải tùy đối tượng,
tùy năng lực cảm thụ văn học của từng đối tượng mà hướng dẫn chỉ đạo
các em phát hiện sáng tạo phù hợp: Hệ thống câu hỏi đặt ra phải linh hoạt,
phải có sự phân chia đối tượng, có câu hỏi khó cho học sinh giỏi, câu hỏi
phù hợp cho học sinh trung bình...Có thế một giờ giảng văn mới đảm bảo
được cùng lúc sự sáng tạo cho các em.
Có học sinh đã tâm sự với cô giáo cũ của mình rằng: “Thưa cô, con
rất sợ học môn văn…Thứ nhất, con đang cảm thấy bị dồn ép, bị đẩy vào
những thứ rập khuôn, làm con không còn cảm thấy hứng thú với môn học

này nữa. Thứ hai là, những văn bản trong sgk hầu như sặc mùi cách
mạng, con không sống trong thời đó nên cảm nhận của con về những năm
Sáng kiến kinh nghiệm môn Ngữ văn

- 15 -


Trường THCS Cát Linh

Phùng Thị Minh Phượng

tháng ấy còn mập mờ, mông lung lắm. Thứ ba là, giáo viên văn trong lớp
của con chẳng những không tạo cho con có được cảm giác thích thú mà
còn làm cho con cảm thấy ngán ngẫm giờ văn. Có đôi khi, con tự đọc văn
bản trước ở nhà, cảm thấy rất hay, nhưng khi được giáo viên trong lớp
giảng giải thì bao nhiêu cái hay ho nó trôi đi đâu mất…”. Những dòng tâm
sự hết sức chân thành của một học sinh mà tôi chưa từng gặp mặt đã khiến
tôi giật mình. Liệu đây có phải là tâm trạng chung của các em khi học môn
văn? Làm thế nào để có thể thắp sáng ngọn lửa tình yêu văn chương trong
tâm hồn học sinh? Làm thế nào để có thể đánh thức khả năng cảm thụ văn
chương, thổi bùng khát vọng sống đẹp của học sinh qua mỗi giờ học văn?
Đưa lời tâm sự của học sinh ra đây để những người trực tiếp giảng dạy văn
học là chúng ta cùng suy nghĩ và chia sẻ, hi vọng những lời tâm sự của em
học sinh đó không rơi vào hư không. Thiết nghĩ muốn làm được những
điều trên, trước hết, người thầy phải thổi bùng ngọn lửa văn chương trong
trái tim của mình.
Chúng tôi luôn ý thức sâu sắc rằng, đây không phải là phương pháp
toàn vẹn, và càng không phải là duy nhất, nhưng hiệu quả mang lại của nó
là điều không thể phủ nhận. Phương pháp khi được vận dụng thành thục sẽ
tạo được kĩ năng cho người dạy và người học. Từ đó, niềm hứng thú, say

mê khám phá của học sinh sẽ được đánh thức. Khi thói quen trở thành ý
thức tự giác của người học thì đến lượt mình, người thầy không thể bằng
lòng với những vốn kiến thức có sẵn mà phải luôn không ngừng cập nhật
tri thức và đổi mới phương pháp.
Với mong muốn góp phần nâng cao khả năng cảm thụ tác phẩm văn
chương cho học sinh trong giờ đọc hiểu môn văn, tôi mong nhận được sự
trao đổi, góp ý chân thành của đồng nghiệp và những ai quan tâm đến vấn
đề này.

Sáng kiến kinh nghiệm môn Ngữ văn

- 16 -


Trường THCS Cát Linh

Phùng Thị Minh Phượng

II. Minh hoạ đọc - hiểu tác phẩm:
Tiết 146: ( Bài dự thi giáo viên giỏi cấp quận)
Rô-bin-xơn ngoài đảo hoang
(Trích Rô-bin-xơn Cru-xô)
- Đ. Đi-phô 1) Những yêu cầu cần đạt:
Học sinh hình dung được cuộc sống gian khổ và tinh thần lạc quan
của Rô-bin-xơn ngoài đảo hoang qua bước chân dung tự hoạ của nhân vật
2) Giáo viên hướng dẫn học sinh cảm thụ văn bản thông qua đọc
diễn cảm và tóm tắt tác phẩm:
a. Hướng dẫn học sinh cảm thụ văn bản thông qua đọc diễn cảm và
tóm tắt tác phẩm:
- Giáo viên yêu cầu học sinh tìm đọc tác phẩm ở nhà, tóm tắt được

tác phẩm, tóm tắt đoạn trích; soạn bài theo hệ thống câu hỏi sách giáo
khoa, vẽ sơ đồ đoạn trích.
- Trên lớp, giáo viên đọc diễn cảm (mẫu) sau đó gọi học sinh đọc lại
- Giáo viên phân vai cho học sinh đọc (học sinh đọc xong giáo viên
uốn nắn)
- GV hướng dẫn HS tìm hiểu các sự việc chính của văn bản
- Sau khi học sinh tìm các sự việc chính, giáo viên yêu cầu học sinh
tóm tắt văn bản (kết hợp với hình ảnh minh họa --> CNTT)
(Có thể cho từng em tóm tắt từng đoạn - mỗi đoạn kể về một lần thử
thách đối với em bé thông minh, có thể thông qua những bức tranh minh
Sáng kiến kinh nghiệm môn Ngữ văn

- 17 -


Trường THCS Cát Linh

Phùng Thị Minh Phượng

họa học sinh chỉ ra sự việc được minh họa trong tranh và tóm tắt sự việc đó
một cách ngắn gọn ) HS làm tốt điều đó, tức là các em đã lĩnh hội được
kiến thức của văn bản .
b.Hướng dẫn Hs tìm hiểu về phần chú thích :
GV cho hs đọc các chú thích SGK và giải thích các từ ngữ cần thiết
để hs hiếu được nghĩa của một số từ tạo điều kiện cho các em tiếp thu bài
tốt hơn.
c.Hướng dẫn HS đọc để tìm hiểu bố cục văn bản:
- Giáo viên tiếp tục cho HS đọc (có thể là đọc thầm) để học sinh tìm
bố cục văn bản (có thể chia làm ba hoặc bốn phần)
- Sau khi học sinh tìm được bố cục của văn bản, GV có thể nêu câu

hỏi yêu cầu HS nhận xét: Bố cục của văn bản cho ta cái nhìn cụ thể về bức
chân dung tự hoạ của vị chúa đảo
d. Đọc hiểu văn bản:
Ở phần này giáo viên tiêp tục cho HS tìm hiểu từng phần nhỏ bằng
cách đọc, tóm tắt đoạn và tìm hiểu từng sự việc một và cứ như vậy GV sử
sụng các phương pháp đọc nêu vấn đề, tóm tắt, bình, gợi mở...kết hợp các
hình ảnh minh hoạ, sự hỗ trợ về kênh hình từ bài giảng điện tử, để học sinh
tự cảm thụ tác phẩm. Kết thúc bài dạy HS rút được nét chính về nội dung
và những đặc sắc nghệ thuật của tác phẩm, vẽ được sơ đồ hệ thống hoá nội
dung bài học (sơ đồ hình cây), liên hệ và rút ra bài học cho bản thân trong
cuộc sống hiện tại.

Sáng kiến kinh nghiệm môn Ngữ văn

- 18 -


Trường THCS Cát Linh

Phùng Thị Minh Phượng

III. Kết quả khảo sát:
Qua tiết dạy trên, tôi đã góp phần giúp học sinh của mình cảm thụ văn bản
Rô-bin-xơn ngoài đảo hoang một cách có hiệu quả, Giờ học sôi nổi, gây
được hứng thú cho học sinh, được các đồng nghiệp đánh giá sáng tạo và
thành công. Không chỉ có tiết dự thi ấyẩyt ong quá trình tham gia giảng
dạy, tôi thấy việc đọc diễn cảm và tóm tắt văn bản của học sinh và hệ
thống câu hỏi cũng như những lời bình sâu của giáo viên có tác dụng
quan trọng trong việc cảm thụ một tác phẩm văn học trong tiết đọc - hiểu
văn . Trong năm học 2011- 2012, qua 2 lớp 7A6, 9A6 tôi trực tiếp giảng

dạy, tôi đã chú ý rèn luyện các kỹ năng ấy cho học sinh và bản thân có
những tìm tòi, học hỏi nâng cao chuyên môn, nghiệp vụ, để không ngừng
rèn luyện, khơi gợi cho học sinh khả năng sáng tạo, góp phần nâng cao khả
năng cảm thụ tác phẩm văn chương của các em. Thực tế qua các giờ dạy
tôi thấy có sự thành công, đạt được yêu cầu mục đích đã định nhưng mức
độ nắm bắt bài học của từng đối tượng học sinh khác nhau cũng chưa đồng
đều.
Một kết quả tôi nhận thấy rõ là các em hoạt động tích cực, tham
gia thảo luận có hiệu quả và đặt ra nhiều vấn đề khá thú vị. Qua đó các em
rèn luyện kĩ năng động não, hợp tác, phản biện nên khả năng cảm thụ một
tác phẩm văn học có hiệu quả rõ rệt.

Sáng kiến kinh nghiệm môn Ngữ văn

- 19 -


Trường THCS Cát Linh

Phùng Thị Minh Phượng

PHẦN BA: KẾT LUẬN
Góp phần nâng cao khả năng cảm thụ tác phẩm văn học cho học
sinh trong giờ đọc hiểu là công việc thường xuyên và cần thiết. Vậy đọc để
tiếp cận văn bản là điều quan trọng đầu tiên, nên cần rèn luyện cho học
sinh kĩ năng đọc diễn cảm và tóm tắt văn bản để làm cơ sở cho việc phân
tích tác phẩm văn học hiểu được cái hay, cái đẹp của tác phẩm, tạo cho giờ
học văn sôi nổi, hấp dẫn hơn.
Trong việc đổi mới phương pháp dạy học hiện nay, phương pháp
đọc diễn cảm, rèn luyện kỹ năng tóm tắt văn bản đã góp một phần không

nhỏ vào việc đổi mới phương pháp dạy học. Nếu nhận thức đầy đủ vai trò
tác dụng của phương pháp đọc diễn cảm, rèn kỹ năng tóm tắt tác phẩm thì
sẽ làm cho việc dạy học văn phù hợp với đặc trưng bộ môn và tâm lí tiếp
nhận của học sinh. Chắc chắn làm cho các em học sinh sẽ thêm yêu thích
bộ môn văn hơn.
Tuy nhiên ở bộ môn văn các đặc thù của nó vẫn là sự sáng tạo dựa
trên sự đồng cảm, sự cảm nhận của người học qua người dạy văn và văn
bản ngôn từ trong tác phẩm. Sự sáng tạo trong văn chương không hề có sự
giống nhau bởi sự liên tưởng, tưởng tượng ở mỗi người khác nhau, tuy vậy
vẫn có chỗ giống nhau trong việc cảm nhận tác phẩm văn học giữa các đối
tượng: tác giả- người dạy- người học. Theo tôi để có sự gặp nhau ấy, cả
người dạy và người học phải có một trường liên tưởng, một sự tưởng
tượngphong phú, linh hoạt để từ đó người dạy có thể đưa người học vào
tác phẩm bằng hệ thống các câu hỏi, bằng lời bình, cách đọc, lời phân tích
và người học tiếp nhận tác phẩm bằng quá trình tích luỹ từ ngữ, vốn hiểu

Sáng kiến kinh nghiệm môn Ngữ văn

- 20 -


Trường THCS Cát Linh

Phùng Thị Minh Phượng

biết và khả năng cảm nhận được tác phẩm văn chương để lĩnh hội từ người
dạy những gì tâm đắc nhất, đồng thời mở rộng tầm hiểu biết, suy nghĩ
trong nhiều lĩnh vực khác nhau.
Trên đây tôi đã trình bày một số vấn đề nhằm góp phần nâng cao
khả năng cảm thụ tác phẩm văn học cho học sinh trong giờ đọc hiểu văn.

Có thể những vấn đề ấy chưa phải toàn diện, cón thiếu sót, rất mong nhận
được những ý kiến đóng góp, chia sẻ của các đồng nghiệp.
Tôi xin chân thành cảm ơn!
Hà Nội tháng 3 năm 2012

Phùng Thị Minh Phượng

Sáng kiến kinh nghiệm môn Ngữ văn

- 21 -