skkn dạy học phát huy tính tích cực – chủ động của học sinh trong môn sinh học THCS

Dạy học phát huy tính tích cực – chủ động của học sinh trong môn sinh học THCS

DẠY HỌC PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC – CHỦ ĐỘNG CỦA HỌC
SINH TRONG MÔN SINH HỌC TRUNG HỌC CƠ SỞ

I. Đặt vấn đề:
- Dạy học là một hoạt động khoa học và phức tạp, vì quá trình dạy học
có rất nhiều yếu tố cùng đồng thời tác động, trong đó phương pháp dạy học
đóng vai trò quan trọng và chỉ đạo mọi hoạt động dạy và học của thầy và trò.
- Việc đổi mới phương pháp dạy học là trọng tâm của đổi mới giáo dục,
phương pháp dạy học được đổi mới theo hướng phát huy tính tích cực, tính
chủ động, sáng tạo của học sinh, nhằm thích ứng với các kĩ năng sống, vận
dụng kiến thức vào thực tiễn và phát triển năng lực của học sinh. Đổi mới
phương pháp dạy học là hướng học sinh hoạt động học tập theo tính chủ
động, chống lại cách học tập thụ động, hình thành các năng lực và kĩ năng tự
học tập cho học sinh.
- Theo chương trình nội dung đổi mới, nhằm kích thích học sinh tự tìm
tòi ra kiến thức để vận dụng vào thực tiễn, vì vậy phương pháp dạy học cũng
đổi mới theo để phát huy tính tích cực của học sinh đưa học sinh từ cách học
tập thụ động sang cách học tập tích cực, tự học và phát triển năng lực. Cho
nên quá trình dạy và học cũng có sự thay đổi để có sự thu hút toàn bộ học
sinh tập trung vào giờ học, chú ý vào bài giảng của giáo viên, từ đó giúp học
sinh tiếp thu bài và hiểu bài nhanh hơn, nắm được nội dung kiến thức bài học,
gây một cảm giác thoải mái thích thú trong giờ học.
Trang 1


Dạy học phát huy tính tích cực – chủ động của học sinh trong môn sinh học THCS

- Còn ngược lại thì gây cho học sinh có tính thụ động, phụ thuộc vào
giáo viên, dựa vào giáo viên ghi nội dung lên bảng thì mới có nội dung bài

học, không chủ động tự học, tìm tòi kiến thức mới, cho nên không theo kịp
những kiến thức cơ bản, vẫn đến từ đó gây ra sự chán nản, không hiểu bài.
Như vậy dạy học phát huy tính cực – chủ động góp phần giúp học sinh học
tập theo hướng tích cực và tự phát triển năng lực của chính mình, nhằm khắc
sâu kiến thức sâu lâu hơn, vận dụng những kiến thức đã học vào thực tiễn một
cách phù hợp.
II. Nội dung:
- Trong giảng dạy sinh học có nhiều phương pháp, mỗi phương pháp
đều có ưu điểm và nhược điểm nhất định, không có phương pháp nào ưu việt
tuyệt đối. Vì thế, phải căn cứ vào từng nội dung kiến thức bài học để lựa chọn
phương pháp phù hợp và thích hợp với từng đối tượng học sinh.
- Dạy học theo hướng tích cực là lấy học sinh làm trung tâm, ở toàn bộ
quá trình dạy – học đều hướng vào nhu cầu, khả năng, hứng thú của học sinh.
Mục đích là nhằm phát triển ở học sinh năng lực độc lập và tự giải quyết các
vấn đề. Vai trò người giáo viên chủ yếu là người thiết kế, tạo ra các tình
huống có vấn đề, giúp học sinh nhận biết các vấn đề, lập giả thiết, tự chứng
minh và rút kết luận nên yêu cầu tất cả học sinh đều phải tham gia tích cực
các hoạt động trên lớp và tập trung vào bài học.
Học sinh học tập tích cực bằng hành động của chính mình, tự mình tìm
ra các nội dung kiến thức chưa biết, tự khám phá, tự tìm ra kiến thức mới.
Trang 2


Dạy học phát huy tính tích cực – chủ động của học sinh trong môn sinh học THCS

Muốn tổ chức hoạt động dạy học như vậy, giáo viên cần chuẩn bị trước cho
học sinh những tình huống học tập, hệ thống câu hỏi để học sinh tự đặt mình
vào các tình huống đó, tự quan sát, suy nghỉ, tra cứu, làm thí nghiệm, đặt giả
thuyết, phán đoán, làm thử, tự giải quyết vấn đề để tìm ra kiến thức mới, tham
gia làm việc hợp tác theo nhóm, tự học thông qua việc tham khảo thông tin từ

sách giáo khoa và các tài liệu tham khảo, các phương tiện thông tin và từ thực
tiễn cuộc sống hàng ngày.
Giáo viên vẫn không thể thiếu trong hoạt động dạy và học, nhưng
người thầy không phải đại diện cho kiến thức như trước, luôn luôn giảng dạy
nội dung kiến mình đã biết, luôn đứng trước một tập thể lớp ngồi ngay ngắn
nhìn lên bảng chỉ nghe và ghi. Mà bây giờ người thầy là người đạo diễn, chỉ
đạo tổ chức các hoạt động học tập cho học sinh để học sinh tự khám phá ra
các nội dung kiến thức, ứng dụng các kiến thức vào trong cuộc sống, mục
đích duy nhất của hoạt động dạy học của thầy là: hình thành, phát triển nhân
cách con người lao động tự chủ, năng động sáng tạo và tự năng lực hình thành
các tri thức cho chính mình. Cho nên giáo viên phải luôn duy trì và khuyến
khích sự tồn tại mối quan hệ giữa thầy – trò và trò – trò, mối quan hệ hợp tác
giữa các cá nhân trên con đường chiếm lĩnh nội dung kiến thức học tập, người
học nâng cao mình lên một trình độ mới, vận dụng được những hiểu biết và
kinh nghiệm vào trong thực tiễn.
- Khi giảng dạy bộ môn sinh học theo hướng tích cực và chủ động thì
người giáo viên phải luôn trang bị cho mình những kiến thức bộ môn vững
Trang 3


Dạy học phát huy tính tích cực – chủ động của học sinh trong môn sinh học THCS

vàng, luôn nâng cao kiến thức bộ môn để hướng dẫn học sinh phân tích, so
sánh, giải thích từng nội dung rõ ràng và cụ thể hơn. Vì sinh học là một ngành
khoa học nghiên cứu về thế giới tự nhiên, cung cấp những kiến thức về thực
tiễn và có nội dung thực nghiệm, trong nội dung chương tình sinh học rất
phong phú và đa dạng, có sự liên hệ chặt chẽ giữa sinh vật với môi trường
sinh thái, giữa sinh vật với sinh vật, giữa sinh vật với cuộc sống con người…
Ngoài ra trong giảng dạy người giáo viên còn chuẩn bị phương tiện
trực quan (tranh ảnh, mô hình, vật mẫu, phim hình…) cho học sinh quan sát

và minh họa cụ thể cho từng đối tựơng sinh vật trong thực tế và từng nội dung
kiến thức bài học. Mặt khác còn hướng dẫn học sinh làm thí nghiệm, quan sát
thí nghiệm để học sinh tự nhận biết các hiện tượng và rút ra các tri thức mới.
Ở đây vai trò của giáo viên chỉ là theo dõi, uốn nắn sửa sai cho học sinh.
Trong giảng dạy giáo viên cần chuẩn bị hệ thống câu hỏi theo hướng
từ câu hỏi có nội dung kiến thức dễ đến câu hỏi có nội dung kiến thức khó, từ
câu hỏi có nội dung kiến thức đơn giản đến câu hỏi có nội dung kiến thức
phức tạp, để tất cả học sinh có thể trả lời được câu hỏi của giáo viên đưa ra
nhằm kích thích học sinh suy nghỉ, có tính tư duy, phân tích và giải thích.
Tuy nhiên trong lớp học trình độ học sinh không đều nhau, nên giáo
viên rất khó trong giảng dạy theo phương pháp tích cực. Vì có những học sinh
hiểu bài nhanh, nắm bắt thông tin nhanh, trong khi đó còn có những học sinh
hiểu bài chậm do những học sinh này có tính tư duy kém, trong giờ học không
tập trung chú ý vào bài giảng của thầy cô, không chịu khó đọc thông tin trước
Trang 4


Dạy học phát huy tính tích cực – chủ động của học sinh trong môn sinh học THCS

ở sách giáo khoa. Trong việc tổ chức các hoạt động dạy và học cho học sinh
không đều, vẫn đến có nhiều khó khăn cho giáo viên trong giảng dạy nên hiệu
quả và kết quả chưa được theo ý muốn.
Muốn cho học sinh hoạt động tích cực hơn giáo viên còn tổ chức thêm
cho học sinh cách tự học, học theo nhóm và đôi bạn cùng học, học sinh trong
lớp tự kiểm tra bài nhau… để các em học sinh có thể kiềm cặp lẫn nhau, cùng
nhau tiến bộ, phát huy tính tự học của học sinh cao hơn.
- Học sinh muốn dễ dàng hiểu bài, nắm được nội dung bài thì học sinh
phải chuẩn bị bài trước ở nhà, đọc những nội dung thông tin và tìm hiểu thông
tin trước ở nhà, học sinh tự tư duy những khái niệm mới giải quyết những vấn
đề khó, tham khảo thêm một số tài liệu có liên quan đến môn học….

- Giáo viên phải chú ý những nội dung kiến thức đưa ra cho học sinh
phải phù hợp với từng đối tượng học sinh, mang tính vừa sức với học sinh và
có sự phân hoá đối tượng học sinh, nội dung kiến thức vừa dễ và vừa nâng
cao nhằm không tạo ra sự nhàm chán cho học sinh trong giờ học, gây tính
thích thú cho từng học sinh trong học tập, các em sẽ cùng phấn đấu học tập
nhiều hơn.
- Giáo viên cần phải thiết kế bài học, tổ chức các hoạt động trên lớp để
học sinh hoạt động cá nhân hoặc hoạt động theo nhóm, định hướng và điều
chỉnh các hoạt động của học sinh. Tạo điều kiện cho học sinh được rèn luyện
học tập, phát triển năng lực tự học, vận dụng được nhiều kiến thức để giải

Trang 5


Dạy học phát huy tính tích cực – chủ động của học sinh trong môn sinh học THCS

quyết một số vấn đề có liên quan đến sinh học vào trong cuộc sống thực tiễn
và trong sản xuất.
Soạn bài theo hướng phát huy tính tích cực, chủ động của học sinh:
- Những dự kiến của giáo viên phải tập trung vào các hoạt động của
học sinh, trên cơ sở đó giáo viên hình dung phải tổ chức các hoạt động học
tập của học sinh.
- Giáo viên phải suy nghĩ về những khả năng diễn biến của các hoạt
động đề ra cho học sinh, dự kiến những giải pháp điều chỉnh hoạt động dạy và
học.
Bài soạn theo phương pháp dạy học tích cực có những điểm khác cơ
bản với bài soạn theo dạy học truyền thống như sau:
Điểm so
sánh
Mục tiêu

Bài soạn theo cách dạy học

Bài soạn theo phương pháp dạy

thụ động
- Giáo viên cần dạy nội dung

học tích cực
- Những kiến thức, kỷ năng nào

gì, tổ chức hoạt động nào

học sinh cần biết, cần đạt được

trên lớp

- Tiếp cận kiến thức như thế
nào

- Học sinh phải thuộc những

- Vận dụng kiến thức như thế

nội dung kiến thức gì của

nào

Vai trò của

môn học
Là người phát thông tin. Là

Là người tổ chức, hướng dẫn,

giáo viên

người hoạt động chủ yếu ở

và là trọng tài

trên lớp
Trang 6


Dạy học phát huy tính tích cực – chủ động của học sinh trong môn sinh học THCS

Vai trò của

Thụ độngtrên lớp, chỉ dựa

Chủ động, tích cực, sáng tạo, tự

học sinh
Hình thức

vào nội dung ghi trên bảng
Tất cả học sinh

tìm tòi kiến thức

Theo cặp, theo nhóm, cá nhân,

Thi đua cá nhân

cả lớp
Cộng tác, giúp đỡ, thi đua theo

học tập
Thái độ,
tinh thần

nhóm và cá nhân

học tập
Hoạt động

- Giáo viên truyền đạt nội

Học sinh thảo luận để tự chiếm

dạy - Học

dung kiến thức bài học.

lấy kiến thức.

Học sinh nghe giảng và ghi

Giáo viên giám sát, hướng dẫn

chép nội dung trên bảng
Giáo viên đánh giá học sinh

các hoạt động của học sinh.
Học sinh tự đánh giá. Học sinh

Đánh giá

đánh giá lẫn nhau. Giáo viên
đánh giá học sinh.

Quy trình soạn bài:

Xác định mục tiêu bài học
Nội dung
bài học.
Cơ sở vật
chất phục
vụ bài
học.

Chuẩn bị của giáo viên và học sinh

Trình độ
học sinh.
Thời
lượng bài
học.

Các hoạt động dạy học

Trang 7


Dạy học phát huy tính tích cực – chủ động của học sinh trong môn sinh học THCS

Đánh giá

Ta có thể so sánh đặc trưng của dạy học truyền thống và dạy học tích cực
Các đặc trưng Phương pháp dạy học
cơ bản

Quan niệm

Bản chất

Các mô hình dạy học tích cực

truyền thống
Học là qúa trình tiếp thu và

Học là quá trình kiến tạo, tìm

lĩnh hội, qua đó hình thành

tòi, khám phá, phát hiện, luyện

kiến thức, kĩ năng, tư tưởng, tập, khai thác và xử lý thông tin
tình cảm.

tự hình thành hiểu biết kiến

Truyền thụ tri thức, truyền

thức, năng lực và phẩm chất.
Tổ chức hoạt động nhận thức

thụ và chứng minh chân lí

cho học sinh. Dạy học sinh

của giáo viên.
cách tìm ra chân lí.
Chú trọng cung cấp tri thức, Chú trọng hình thành các năng
kĩ năng cho học sinh, học

lực, những kiến thức đã học

sinh mau quên những kiến

cần thiết, bổ ích cho bản thân

thức đã tiếp thu
Từ sách giáo khoa + giáo

được học sinh khắc sâu
Từ nhiều nguồn khác nhau:

viên

SGK, SGV, các tài liệu khoa

Mục tiêu

Nội dung

học phù hợp, thí nghiệm, thực
tế…
- Vốn hiểu biết, kinh nghiệm và
nhu cầu của HS.
- Tình huống thực tế và môi
Trang 8


Dạy học phát huy tính tích cực – chủ động của học sinh trong môn sinh học THCS

Phương pháp

Các phương pháp diễn

trường địa phương…
Các phương pháp tìm tòi, điều

giảng, truyền thụ kiến thức

tra, giải quyết vấn đề; dạy học

một chiều.

tương tác.

III. Kết luận:
Dạy học phát huy tính tích cực – chủ động của học sinh trong môn sinh
học THCS theo chiều hướng khuyến khích học sinh học tập, phát huy tính
tích cực của học sinh với nội dung sách giáo khoa gợi mở nhiều câu hỏi giúp
học sinh trao đổi để dễ hiểu bài. Giáo viên thực hiện phương pháp trao đổi
thảo luận, chỉ đạo và người cố vấn giúp học sinh phân giải các vấn đề sinh
học và tổng hợp các kiến thức cho học sinh, còn ngược lại học sinh là người
giữ vai trò chủ yếu trong hoạt động học, vì học sinh đóng vai trò trung tâm
trong học và hoạt động chủ yếu. Theo tôi việc đổi mới nội dung sách giáo
khoa và phương pháp dạy học mới này phù hợp với môn học, giúp học sinh
gần gũi với thiên nhiên và môi trường sinh thái nhiều hơn, từ đó giúp học sinh
vận dụng những tri thức đã học vào thực tiễn một cách tốt hơn và tự mình biết
sáng tạo, nắm nội dung sâu sắc hơn.

Người viết

Trang 9


Dạy học phát huy tính tích cực – chủ động của học sinh trong môn sinh học THCS

Nguyễn Thái Cường

Trang 10