Hình tượng con rồng trong văn hóa truyền thống việt nam

KHOA NGÔN NGỮ & VĂN HÓA HỌC

CƠ SỞ VĂN HÓA VIỆT NAM
TIỂU LUẬN
HÌNH TƯỢNG CON RỒNG TRONG
VĂN HÓA VIỆT NAM

HỌ & TÊN

: VÕ THỊ NGỌC CHÂU

MÃ SỐ SINH VIÊN

: 2143213

LỚP

: TA141

GIẢNG VIÊN HƯỚNG DẪN : HUỲNH THỊ THÙY TRINH


2

Hình tượng con Rồng trong văn hóa Việt Nam
MỤC LỤC
1. Mở đầu
2. Chương I : Khái quát
1/Nguồn gốc Bách Việt của Rồng
2/Gia tộc họ Rồng
3. Chương II : Con Rồng qua các triều đại phong kiến Việt Nam

4. Chương III : Biểu tượng Rồng trong tâm thức người Việt
5. Kết luận
6. Danh mục tài liệu tham khảo

2

3
4
4
8
10
18
23
24


3

Hình tượng con Rồng trong văn hóa Việt Nam

Lời Mở đầu
Từ bao đời nay, con rồng đã gắn bó mật thiết với đời sống và đi sâu vào tâm thức
người Việt qua thơ, văn ,ca ,vũ đến những trò chơi , lễ hội truyền thống , kiến trúc và
tạo hình trang trí. Mặc dù đã xuất hiện rất sớm và tồm tại rất đa dạng trong nhiều nền
văn hóa khác nhau trên thế giới nhưng việc lấy rồng làm biểu tượng quốc gia thì mới
chỉ thấy có ở Việt Nam và người Việt cũng tự nhận mình là nòi giống con Rồng cháu
Tiên. Có thể nói, con rồng chính là một sáng tạo mang tính đôt phá của người xưa
trong nghệ thuật hư cấu vì đó là một con vật được tổng hợp từ rất nhiều bộ phận ưu
việt của các loài vật khác. Và quan trọng hơn cả là nó được thổi vào một luồng sinh
khí mạnh mẽ , những đức tính tốt đẹp của con người. Nó có ý nghĩa tượng trưng cho

những gì kì diệu, toàn diện, may mắn và tốt đẹp nhất. Tất cả các khả năng hoàn hảo
nhất đều được gán cho loài vật này khiến nó là vật linh nghiễm nhiên đứng vào hàng
bậc nhất trong bộ tứ linh “ Long, Lân, Quy , Phụng “. Trải qua bao thăng trầm cùng
với lịch sử, ngày nay nó vẫn tồn tại vững chãi , khẳng định sức sống tiềm tàng mãnh
liệt ở một đặc trưng văn hóa sống động của dân tộc Việt Nam . Chính vì những vẻ đẹp
rất nhân văn và sức sống mãnh liệt đó mà hàng năm số lượng các học giả , nhà khoa
học hay sinh viên dành thời gian để tìm hiểu, nghiên cứu nó không ngừng tăng. Bài
tiểu luận này sẽ đề cập chi tiết tới nguồn gốc Bách Việt của Rồng, những biến đổi về
hình dáng của nó qua các triều đại phong kiến Việt Nam và sự hiện diện của nó trong
văn hóa truyền thống dân tộc . Các góc tiếp cận được sử dụng là sử học, nhân học, văn
hóa học, ngôn ngữ học …
Tuy là một biểu tưởng đặc trưng quan trọng trong văn hóa truyền thống Việt Nam
nhưng qua thời gian, các yếu tố tác động của tự nhiên , những biến động ,của xã hội và
lịch sử luôn khiến cho nó có nguy cơ bị mai một , tàn phá và mất đi. Chính vì vậy, việc
sưu tầm nghiên cứu về loài vật này có ý nghĩa rất thiết thực trong việc nâng cao hiểu
biết , nhận thức của những người nghiên cứu về con rồng nói riêng và các giá trị văn
hóa truyền thống nói chung cũng như ý thức trong việc phục dựng, bảo tồn và trùng tu
chúng trong hiện tại.
3


4

Hình tượng con Rồng trong văn hóa Việt Nam
Chương 1 :Khái quát

1.

Nguồn gốc Bách Việt của rồng:
a/ Điều kiện tự nhiên:

Để tìm ra nguồn gốc đích thực của rồng ta phải truy tìm từ những đặc tính , tính
cách của nó . Và một đặc tính nổi bật nhất khi nhắc đến Rồng chính là rất thích Nước
và mọi hoạt động đều gắn liền với Nước . Việt Nam là nơi đặc biệt có khí hậu nóng ẩm
mưa nhiếu và cũng là lãnh thổ có nền văn minh lúa nước cực kì phát triển . Trong các
nghiên cứu về ngôn ngữ học, người ta cũng chứng minh được tên gọi của rồng có
nguồn gốc hình tượng từ những con sông. “Rồng bắt đầu bằng phụ âm rung là "r". Từ
"rồng" về mặt cấu trúc ngôn ngữ học là sự đơn âm tiết hóa (tức là làm cho từ gốc
đa âm tiết của tiếng Việt cổ thành đơn âm) và được bảo lưu ở vùng Tây Nguyên. Ở
đó người ta chỉ con sông là Krông, có 2 phụ âm kép K và R, nguyên âm "ông". Ví dụ
Đăk - Krông nghĩa là nước sông; Krông Ana là thủy điện xây trên sông Ana. "Krông"
khi đơn âm tiết hóa và bảo lưu lại phần phụ âm rung, cộng nguyên âm "ông" thì
chính là "rồng".” 1

1Nguồn

: />4


5

Hình tượng con Rồng trong văn hóa Việt Nam
Trong các nghiên cứu về ngôn ngữ học, người ta cũng chứng minh được tên
gọi của rồng có nguồn gốc hình tượng từ những con sông
Đó là nguồn gốc của tên gọi , còn từ hình dáng thì vì đặc tính rất yêu thích Nước
như vậy nên rồng chắc chắn cũng phải có liên quan ít nhiều tới các loài vật chuộng
sống nơi sông nước. Dù rồng có là sản phẩm của trí tưởng tượng được lắp ghép từ
rất nhiều bộ phận của nhiều loài vật khác nhau nhưng trên nguyên tắc thì nó phải
được hình thành từ một đến hai nguyên mẫu trước rồi sau đó mới dần dần bổ sung
thêm vào cho thành một hình tượng hoàn chỉnh. Và hai nguyên mẫu phù hợp và
logic nhất được mọi người tin chính là con cá sấu và con rắn.

Nguyên mẫu thứ nhất và cũng được tin là nguyên mẫu có ảnh hưởng nhiều
nhất tới hình tượng con rồng chính là con cá sấu. Các nhà sử học cho rằng vào buổi
bình minh của lịch sử dân tộc , Tổ tiên chúng ta đã từ vùng núi cao đi xuống vùng
đồng bằng khai hoang lấn biển và hàng ngày đều phải đối mặt với loài vật hung tợn
nhất nơi đây – cá sấu. Họ phải xăm lên mình hình con cá sấu để tránh bị nó xâm hại
khi xuống dưới nước . Chương Nguyên Đạo Huấn trong sách Hoài Nam Tử
viết :“Phía Nam Cửu Nghi, việc trên bờ thì ít, việc dưới nước thì nhiều, thế nên ở đấy
người dân xõa tóc, xăm mình cho giống con cá sấu”. Thế lực này thực sử đáng sợ
khiến cho cư dân người Việt cổ phải trở nên yếu thế và tôn thờ chúng. Cá sấu được
người Mường và người Việt xem như “chúa tể cai quản vùng sông nước” với các tên
gọi đầy tính tôn thờ như Bua khú (Vua sấu ), Long Vương hoặc Long Quân. Hình cá
sấu – rồng là môtip trang trí khá phổ biến mà đến nay chúng ta còn có thể thấy trên “
Trống đồng Ngọc Lũ , thạp đồng Đào Thịnh, rìu lưỡi xéo Kiến An và hình rắn ngậm
chân voi trên cán dao găm Làng Vạc “

2

Người dân Nam Bộ cũng tin vào một hiện

tượng rất độc đáo là hiện tượng Cù dậy, “có những con cá sấu tu luyện lâu năm biến
thành rồng, nằm ẩn mình trong đất sâu. Khi trời mưa to gió lớn, sấm sét rung chuyển
đất trời, rồng sẽ tung mình bay lên mây, để lại nơi chỗ nó nằm một cái hố to có thể dài
đến vài chục thước” 3.Trong bộ từ điển chữ quốc ngữ xưa nhất nước ta là Đại Nam
2

Nguồn : Anh Hùng 2011 : Rồng ở Việt Nam - Tạp chí Phát triển Nhân lực, số 5

3

Nguồn : />5

6

Hình tượng con Rồng trong văn hóa Việt Nam
Quốc Âm Tự Vị của Huỳnh Tịnh Của (1895) thì con cù là: “Loài rồng không sừng; tục
hiểu nó thường nằm dưới đất, chỗ nó dậy thành sông.”
Nguyên mẫu thứ hai, ảnh hưởng nhiều tới phần thân của con rồng chính là con
rắn . Tuy sống một cách linh hoạt khắp nơi trên toàn thế giới nhưng Đông Nam Á với
kiểu khí hậu nhiệt đới ẩm và hệ thống sôngngỏi chẳng chịt là một môi trường sống vô
cùng lý tưởng cho loài vật này.“Theo điều tra, Việt Nam là nơi cư ngụ của gần 200
loài rắn thuộc tám họ.
Rắn độc chủ yếu thuộc
hai họ rắn hổ và rắn lục.
Ở Việt Nam có khoảng
34 loài rắn độc “

4

.

Những cư dân người
Việt hàng ngày phải
sống và lao động nơi
này khó tránh khỏi việc
gặp rắn và bị rắn cắn ,
cũng sẽ sinh ra sợ rắn
và tôn thờ rắn . “Một số
nhà Nho Trung Hoa
như

Cá sấu giao cấu được khắc trên Thạp đồng Đào
Thịnh (2000-257 TCN)

Hứa

trongThuyết

Thận
Văn

Giải

Tự cũng thừa nhận rằng

các bộ tộc Mân Việt, Bách Việt phía nam sông Trường Giang là những bộ tộc sùng bái
rắn thần. Ông viết: “người Mân Việt, người Bách Việt vùng đông nam thuộc dòng dõi
của rắn” (“Mân, xà chủng” 闽，蛇种 hoặc “Mân, Đông Nam Việt, xà chủng” 闽，东
南 越， 蛇种)“Nhà nghiên cứu Trung quốc Ngụy Á Namcũng tìm thấy rất nhiều sự
tương quan giữa rồng và rắn trong các nghiên cứu về một số dân tộc Bách Việt :
4Nguồn: />
option=com_content&task=view&id=148&Itemid=1
6


7

Hình tượng con Rồng trong văn hóa Việt Nam
“Trong tiếng Bố Y 布 依 , chữ rắn và chữ Rồng có cách đọc giống nhau: rắn /ka/,
Rồng /ka:/. Trong ngôn ngữ của người Ba 巴 và người A Xương cũng có cách phát âm
tương tự. Người Nạp Tây 纳西 dùng từ long xà để chỉ rắn thần; trong thần thoại của

người Nạp Tây, Rồng khi bị trừng phạt sẽ biến thành rắn. Ở ngôn ngữ của người
Di 彝, người Ngõa 佤 cũng có những điểm tương tự [Nguỵ Á Nam 1986: 15]. 5 Người
Việt có trò chơi “Rồng rắn lên mây”, có câu tục ngữ “Nhất điểu, nhì xà, tam ngư, tứ
tượng”; Một tài liệu khác về ngôn ngữ cũng cho rằng con rồng bắt nguồn từ con
Thuồng luồng ,một loài rắn lớn bơi dưới nước và có thân dài như cái xuồng ghép lại
bằng thân cây luồng mà người dân vẫn hay dùng để đi ra sông nên được gọi là Rắn
Sông (hiện tượng biến âm :Rắn Sông = Rồng)
Như vậy, từ hai nguyên mẫu chính thống lúc đầu là con cá sấu và con rắn, con Rồng
sau đó đã được thần thánh hóa lên và bổ sung vào thêm các bộ phận của các loài vật
khác của tự nhiên để trở thành biểu tượng con rồng rất mạnh mẽ và đẹp đẽ như ngày
nay .
b. Điều kiện lịch sử:
Có khá nhiều tài liệu kết luận một cách vội vàng và thiếu căn cứ rằng con Rồng
có nguồn gốc từ Trung Hoa, rằng “Rồng Việt Nam là con đẻ của Rồng Trung Hoa
“.6.Tuy nhiên , qua bài nghiên cứu “Nguồn gốc của Rồng “công phu của TS. Trần
Ngọc Thêm , ông đã chứng minh rất thuyết phục được rằng thực tế hình ảnh con rồng
đầu tiên xuất hiện ở cư dân Việt Cổ . Nó đã xuất hiện trong các ngôn ngữ bà con xa
gần với nhóm Việt Mường, trong các tín ngưỡng dân gian (tục xăm mình, truyền
thuyết dân gian , các hình chạm khắc trên các trống đồng, thạp đồng…..). Người
Trung Hoa đã tạo ra con Rồng trung hoa của họ từ con Giao Long – tức con cá sấu mà
họ được nhìn thấy ở các đầm lầy Việt Nam . Sau đó, trải qua ngàn năm bị đô hộ bởi
thế lực phong kiến Phương Bắc, chịu sự tác động không nhỏ của chính sách đồng hóa ,
5Nguồn : />
chung/2663-tran-ngoc-them-nguyen-ngoc-tho-van-de-nguon-goc-con-rong-tu-goc-nhinvan-hoa-.html
6

Đinh Hồng Hải ,Những biểu tượng đặc trưng trong văn hóa truyền thống Việt Nam ,tr 44
7

8

Hình tượng con Rồng trong văn hóa Việt Nam
con rồng Việt Nam đã phát triền theo các xu hướng có nhiều điểm tương đồng với con
rồng Trung Hoa.Nhà Việt Nam học người Nga N.I. Ciculin cũng đã từng khẳng
định :” Trong văn hóa truyền thống của người Việt , hình tượng con rồng – một con
vật tưởng tượng – trở thành biểu tượng quan trọng nhất… Chính người Việt từ ngàn
xưa đã biết trồng lúa nước và đánh cá... Hoàn toàn có cơ sở để cho rằng hình tượng
con rồng trong văn hoá Trung Hoa có nguồn gốc từ phương Nam, từ vùng Đông Nam
Á, từ Việt Nam và các quốc gia láng giềng....” 7
Từ vùng đất Bách Việt, văn hóa Rồng đã có bước vươn mình mạnh mẽ như
những đường nét cong uốn lượn mãnh liệt nơi thân của nó ra các khu vực khác trên thế
giới . Quá trình đó được miêu tả cụ thể như sau :

“- Bước thứ nhất, Rồng từ Bách Việt đi lên vùng Hoa Hạ (lưu vực sông Hoàng Hà),
rồi từ vùng Hoa Hạ đi tiếp sang khu vực Đông Bắc Á còn lại (Triều Tiên, Nhật Bản).
- Bước thứ hai, Rồng từ vùng Bách Việt đi xuống Đông Nam Á hải đảo, rồi từ các
nước Đông Nam Á hải đảo (như Indonesia), Rồng đi tiếp xuống châu Úc và châu Đại
Dương, tới các nước như New Zealand.

- Bước thứ ba, vào thời kỳ băng hà cách nay khoảng một vạn năm, Rồng từ Á châu đã
cùng cư dân Mongoloid đi qua eo biển Bering (nối vùng Siberi của Nga với vùng
Alaska của Mỹ, đặt theo tên nhà thám hiểm người Nga gốc Đan Mạch Vitus Bering),
tới Bắc Mỹ, rồi đi tiếp xuống Trung và Nam Mỹ. Bên cạnh văn hoá Rồng, cư dân tiểu
chủng Mỹ của đại chủng Mongoloid (mà ta quen gọi là “dân da đỏ”) còn mang theo
nhiều nét văn hoá khác của người Mongoloid Á châu.

- Bước thứ tư, Rồng từ vùng Hoa Hạ theo chân những đoàn di dân và thương nhân

7Nguồn

: />8


9

Hình tượng con Rồng trong văn hóa Việt Nam
vượt qua dãy Thiên Sơn đi về phía Tây tới Lưỡng Hà và Ai Cập, rồi từ Lưỡng Hà và
Ai Cập, đi tiếp tới châu Âu.”8
2. Gia tộc họ Rồng :

Các hình thức phân loại :
“a/ Theo Giới tính : có hai loại rồng đực đuôi có hạt châu hoặc chỉ có chiếu đuôi đơn
thuần và rồng cái đuôi phân nhánh thành hoa văn hoa cỏ.

b/ Theo nguyên mẫu : Rồng hình thành từ sự kết hợp đa loài, dù vậy vẫn có thể nhận
diện loài vật đặc trưng nhất. Tiêu biểu có rồng rắn, rồng cá sấu, rồng cá, rồng ngựa,
rồng hổ, rồng chó,
rồng chim, rồng
thuồng luồng (giao
long), rồng kỳ đà,
rồng cáo….

8Nguồn

: />9


10

Hình tượng con Rồng trong văn hóa Việt Nam
c/ Theo tứ chi của Rồng : có các loại rồng 5 móng, 4 móng, 3 móng; không chân
và rồng có tứ chi là hoa văn cây cỏ. Rồng 5 móng là loại rồng chuẩn, từ đầu Công
nguyên trở đi đã trở thành biểu tượng của vua chúa, thường xuyên bị hoàng gia lũng
đoạn, dân gian bị cấm dùng. Quan lại chỉ được phép dùng rồng 4 móng, Rồng không
chân thường được hiểu là thuồng luồng, xuất hiện nhiều trong truyền thuyết dân gian.
Rồng có tứ chi phát triển thành hoa văn hoa cỏ thường được dùng nhiều trong nghệ
thuật trang trí kiến trúc hay hội họa truyền thống.
d/ Trong truyền thuyết phương Đông, rồng có chín con với hình dáng và sở thích
hoàn toàn khác nhau, bao gồmbị hí, xi vẫn, bồ lao, bệ ngạn, thao thiết, công phúc, nhai
xế,

toan

ngê, tiêu đồ;
bên cạnh là
một số linh
vật họ rồng
khác
như

nữa
tù

ngưu,

phụ

hý,

trào

phong,

tỳ

hưu, hải trãi
v.v. “9

9nguồn

: />10


11

Hình tượng con Rồng trong văn hóa Việt Nam
Chương 2:Con rồng qua các triều đại phong kiến của Việt
Nam

1.

Rồng thời Lý (thế kỉ XI- XII)
Sau 1 thiên niên kỷ bị phương Bắc đô hộ, nước ta đã giành được độc lập. Lý
Công Uẩn lên ngôi vua, lúc này đã ra một quyết định mang tính lịch sử chính là dời đô
từ thành Hoa Lư ra thành Đại la và đặt tên cho kinh thành mới là Thăng Long – nghĩa
là Rồng bay lên. Hình ảnh “Rồng bay lên “ tượng trưng cho khát vọng vươn cao của cả
dân tộc sau những năm tháng phải cúi đầu sống trong kiếp nô lệ. Kể từ đó, biểu tượng
con rồng xuất hiện khắp nơi và trở nên rất gần gũi với đời sống nhân dân .Mặc dù
Rồng là biểu tượng cao quý của sự quyền uy gắn với bậc Đế Vương, tuy nhiên, những

vua thời Lý cũng là những ông vua hiền với các chính sách quốc gia còn khá mềm mại
và uyển chuyển, đã “không giữ biểu tượng con rồng cho riêng mình như các bậc đế
vương Trung Hoa mà khéo léo biến con rồng trở thành biểu tượng của quốc gia Đại
Việt non trẻ, biến một biểu tượng nghệ thuật trở thành nguồn sức mạnh trong lòng dân
để bảo vệ quốc gia, bảo vệ dân tộc .”10Có thể nói , những người thợ điêu khắc hay đúc
gạch ở thời kỳ này đã có một nhận thức nghệ thuật bằng tình yêu và sự trung thành
tuyệt đối với nhà vua và quê hương đất nước của mình . Họ đã thổi vào đó hơi thở của
trí tuệ uyên bác, tính nhân văn, nhân nghĩa của dân tộc cũng như sự thăng hoa trong
tâm hồn của người nghệ sĩ để biến con rồng thực sự trở thành đỉnh cao của ngôn ngữ
biểu tượng . Thậm chí, có thể coi nó như “một bản tuyên ngôn độc lập bằng biểu
tượng của người Việt với thế giới và với thế giới nghệ thuật “

Đinh Hồng Hải ,Những biểu tượng đặc trưng trong văn hóa truyền thống Việt Nam,tr
46。
10

11


12

Hình tượng con Rồng trong văn hóa Việt Nam

Rồng thời Lý tượng trưng cho khát vọng của nhân dân về một nền nông nghiệp
lúa nước trù phú , thuận lợi nên nó luôn được xuất hiện trên nền những khung cảnh
thiên nhiên tạo hóa nhẹ nhàng như sóng nước, làn mây. Về hình thức, “Thân Rồng
tròn trặn, uống cong nhiều vòng uyển chuyển theo hình "Omega", mềm mại và thoải
nhỏ dần về phía đuôi, có dáng dấp gần gũi với loài rắn. Rồng có bốn chân, mỗi chân
có ba móng cong nhọn. Đầu Rồng ngẩng cao, há miệng rộng với hai hàm răng nhỏ
đang vờn đớp viên ngọc quý. Từ mũi thoát ra mào Rồng có dạng ngọn lửa, vì thế được

gọi là mào lửa. Trên trán Rồng có một hoa văn giống hình chữ "S", cổ tự của chữ
"lôi", tượng trưng cho sấm sét, mây mưa.”11
Đinh Hồng Hải trong sách những biểu tượng đặc trưng trong văn hóa truyền
thống Việt Nam lại viết :”Rồng thời Lý là kết quả của sự gặp gỡ và giao thoa giữa hai
nền văn minh lớn Trung Hoa và Ấn Độ ở Đại Việt. Có thể coi biểu tượng rồng thời Lý
là một sản phẩm của cuộc” hôn phối” giữa rồng Trung Hoa và rắn thần Ấn Độ (Nagar)
. Rồng Trung Hoa là một con vật bốn chân , có đuôi , đầu có bờm , miệng to có nanh
nhọn . Nếu xét dưới góc độ nghệ thuật thì con Rồng Trung Hoa thực sự không đẹp .
Tuy nhiên, hình mẫu này lại được đưa vào khá đầy đủ ở con rồng thời Lý, chỉ khác về
ngôn ngữ biểu hiện mà thôi. Trong khi đó , rắn thần Ấn Độ lại là một con vật được tạo
hình hết sức uyển chuyển và ngôn ngữ biểu hiện rất giống với rồng Lý . Nói một cách
chính xác thì rồng Lý có các bộ phận cơ thể giống rồng Trung Hoa , còn chi tiết về
11Nguồn

: .
12


13

Hình tượng con Rồng trong văn hóa Việt Nam
nghệ thuật tạo hình là của rắn thần Ấn Độ.” 12 Dẫu vậy thì Rồng thời Lý vẫn có những
nét đặc trưng riêng biệt của dân tộc Đại Việt, thoát li khỏi ảnh hưởng của con rồng
Trung hoa hay rắn thần Ấn Độ. Sự kết hợp này chỉ càng làm chứng tỏ thêm sự tài hoa
của những nghệ nhân thời Lý trong cách tiếp cận và sáng tạo nghệ thuật.
Cho đến nay vẫn còn thấy những Di vật về rồng thời Lý ở chùa Dạm, chùa
Phật tích (Bắc Ninh), Tháp Chương Sơn (Hà Nam), chùa Quỳnh Lâm (Quảng Ninh) ,
chùa Báo Ân (Hà Nội ),chùa Linh Xứng (Thanh Hóa), …. Và khu Hoàng thành Thăng
long ( Hà Nội )
2.

Rồng thời Trần (Thế kỉ XIII – XIV)
Bị ảnh hưởng bởi hào khí Đông A trong cuộc chiến chống quân Mông Nguyên
của dân tộc lúc bấy giờ , Rồng thời Trần đã có nhiều biến đổi khác hơn so với thời Lý.
Nó không còn là con Rồng hiền hòa và gắn liền với mơ ước nhân dân về nền nông
nghiệp lúa nước nữa mà trở thành nhưng con rồng mập khỏe, lực lưỡng và thể hiện
nhiều quyền lực hơn . Các động tác uốn lượn cũng không còn sự khuôn thước như ở
rồng thời lý mà trở nên vô cùng mạnh mẽ, dứt khoát. “Dạng tự chữ "S" dần dần mất đi
hoặc biến dạng thành hình con, đồng thời xuất hiện thêm hai chi tiết là cặp sừng và đôi
tay. Đầu rồng uy nghi và đường bệ với chiếc mào lửa ngắn hơn. Thân rồng tròn lẳn,
mập mạp, nhỏ dần về phía đuôi, uốn khúc nhẹ, lưng võng hình yên ngựa. Đuôi rồng có
nhiều dạng, khi thì đuôi thẳng và nhọn, khi thì xoắn ốc. Các vảy cũng đa dạng. Có vẩy
như những nửa hình hoa tròn nhiều cánh đều đặn, có vẩy chỉ là những nét cong nhẹ
nhàng.”13. Rồng thời trần có khá nhiều hình dáng đa dạng chứ không phải theo một
hình mẫu duy nhất nữa, chẳng hạn như “Có dạng đuôi thẳng vút nhọn, lại có đuôi xoắn
tròn, hay có đuôi chạm văn xoắn ốc.
Có Rồng chạm 3 móng, lại có Rồng 4
móng. Hình Rồng với bốn khúc uốnvà
hình Rồng với bảy khúc uốn” 14

12Đinh

Hồng Hải ,Những biểu tượng đặc trưng trong văn hóa truyền thống Việt Nam, tr 47

13Nguồn

: />
vit-nam
14Nguồn

: />13


14

Hình tượng con Rồng trong văn hóa Việt Nam
Thông qua hình tượng con rồng , sự uy nghi của các vương triều nhà Trần cũng
được khẳng định rõ ràng hơn, là một thông điệp hữu hình gửi đến cho các thế lực đang
dòm ngó nước Nam về sự kiên định và cả sức mạnh trong ý chíbảo vệ đất nước của
người Việt.
Rồng thời Trần cho đến nay vẫn còn có thể thấy ở Chùa Thanh Sam (ứng Hòa –
Hà Tây ), chùa Đô quan (Ý Yên- Nam Định ), Chùa Thầy ( Sài Sơn, Quốc Oai, Hà Tây
), tháp Phổ Minh( Nam Định), Hoàng thành Thăng Long (Hà Nội ) và Chùa Hoa Yên
(Yên Tử - Quảng Ninh ).
3.

Rồng Thời Lê sơ (thế kỉ XV)

14


15

Hình tượng con Rồng trong văn hóa Việt Nam
Ờ thời kì
đầu, Rồng thời
Lê sơ được phát
triển trên cơ sở
giữ
dáng

lại

kiểu

cổ

điển

của Rồng thời
Trần : to khỏe,
mạnh mẽ nhưng
lại linh hoạt hơn
trong tư thế. Tư
thế của Rồng
Rồng đá Ở Điện Kinh Thiên

thời kì này không
còn chỉ biết duỗi

mình uốn lượn đều đặn nữa mà có thể ở các trạng thái như quay mặt tìm kiếm, bo tròn
….. Thời kì sau khi Nho giáo đã trở thành quốc giáo, rồng đã bị ảnh hưởng nhiều bởi
rồng Trung Hoa”.Đầu rồng to, bờm lớn ngược ra sau, mào lửa mất hẳn, thay vào đó là
một chiếc mũi to. Trên lông mày và chiếc sừng hai chạc , đầu sừng cuộn tròn lại .
Rồng có râu ngắn và một chân trước thường đưa lên đỡ râu, tư thế thường thấy ở các
con rồng đời sau. Cổ rồng thường nhỏ hơn thân , một hiện tượng ít thấy ở những con
rồng trước đó. Thân rồng lượn hai khúc lờn , chân có năm móng sắc nhọn quắp lại dữ
tợn. Như vậy , rồng mang dạng thú xuất hiện cuối đời Trần đã thấy phổ biến ở thời Lê
sơ nhưng vẫn còn mang dáng dấp truyền thống của loài rắn” 15. Những ảnh hưởng của
Trung Hoa đến các đặc điểm về tướng mạo của con rồng đã làm cho con rồng thời Lê

sơ mang nặng vẻ quyền uy của nhà nước quân chủ chuyên chế tập quyền , rất nghênh
ngang, dữ dằn và hách dịch, chỉ được dành riêng cho các bậc vua chúa.

15Nguồn

: />15


16

Hình tượng con Rồng trong văn hóa Việt Nam
Đến nay chúng ta vẫn còn có thể tìm thấy hình ảnh Rồng thời Lê sơ qua Đôi
rồng đá ở Điện Kinh Thiên thời Lê Thái Tổ, Điện Lam Kinh (Thanh Hóa ), đàn Nam
Giao(Hà Nội) …
4.

Rồng thời Mạc :
Hình tượng Rồng thời Mạc lúc này vẫn tiếp tục phát triển theo dòng chảy lịch sử
của nó, là sự kế thừa từ rồng
các thời đại trước. Có hai
sừng , ria mép đầy đủ, bờm
được kéo xuống dưới nửa
lưng, mắt lồi, mũi sư tử và
miệng thú. Thân rồng vẫn
tròn mập, uốn khúc rất ít và
có phần tự do đến mức tùy
tiện thể hiện một thời kì có
nhiều xáo trộn, tranh chấp
liên miên. Rồng thời đại
này đã không còn là hình

ảnh quá quyền uy và chỉ
được sử dụng cho các bậc vua chúa như trước nữa mà lại quay trở lại thiên chức của
nó ban đầu – Vị thần bổ trợ cho nền nông nghiệp lúa nước- nên đã trở nên rất gần gũi
với nhân dân . Nó đã xuất hiện trên các đình làng và các mái chùa , được nhân hóa
theo các cử chỉ mang tầm vóc ý nghĩa lớn lao của con người ., trong tích “Cá chép hóa
rồng “ để biểu trưng cho sự học hành đỗ đạt của một con người.
Những di tích mà chúng ta còn có thể thấy được về rồng thời Mạc cũng còn khá
nhiều, chẳng hạn như hai bờ mái ở Chùa Mui (Hà Tây cũ), bức chạm gỗ Rồng Nho
học ở đình Vân Sa (Ba Vì, Sơn Tây), những chạm khắc ở Đình Thổ Hà (Bắc Giang ),
Đình Tây Đằng (Ba Vì, Sơn Tây), đình Lỗ Hạnh (Bắc Giang), các bậc đá Chùa Nhân
Trai(Hải Phòng), chùa Trăm Gian, Chùa Đậu, Chùa Bối Khê.

16


17

Hình tượng con Rồng trong văn hóa Việt Nam
5.

Rồng thời Lê Trung Hưng ( Thế kỉ XVIII)

Rồng thời này có nhiều điểm tương đồng với thời Lê nhưng trông hiền hòa, dễ
chịu và thoải mái hơn.”Hình Rồng với đầu nhô, có sừng, hai râu mép dài uốn lượn
duỗi ra phía trước, tạo dáng rồng thêm sinh động. Rồng kết hợp hoa văn mây lửa vẽ
men xanh lưu loát. Kỹ thuật vẽ men màu và kỹ thuật đắp nổi trên gốm điêu luyện. Đặc
điểm hình Rồng cũng có thay đổi. Đầu Rồng đơn giản, thường chỉ thấy râu cằm thưa
nhọn, bờm ngắn tỏa hình quạt. Mào Rồng thanh mảnh uốn lượn kéo dài ra phía trước,
hoặc rủ xuống hai bên. Các hình mây đao lửa thường vút lên từ đầu các chân Rồng.
Hình Rồng với mây đao lửa vẫn duy trì nhưng ở cuối thế kỷ XVII các mây đao lửa có

chiều hướng ngắn lại, và thưa. Độ uốn lượn của đao mây ít lại, thường chỉ còn hai
khúc uốn rồi bắt sang chiều ngang của đao mây.”16
Hình tượng con Rồng ở thời kì này được nhân dân gửi gắm rất nhiều khát vọng:
khát vọng về thiên nhiên mưa thuận gió hòa, khát vọng về một nguồn nước dồi dào
cũng như lẽ phải và sự Công Bằng trong xã hội.
6.

Rồng Thời Nguyễn (thế kỉ XIX – đầu TK XX)

Đạt đến đỉnh cao của độ uy quyền chính là những con Rồng Thời Nguyễn. Nhà
Rồng trên Đồ thờ thời Lê Trung Hưng

nước phong kiến ở thời
đại này đã chiếm giữ con

rồng làm biểu tượng độc quyềnbằng việc “cung đình hóa “biểu tượng nghệ thuật dân
gian này. Trong kinh thành Nguyễn ,ta có thể thấy được biểu tượng con Rồng được
đắp nổi sừng sững trên các nóc điện, đặc biệt là nóc điện Thái Hòa. Các trang trí nội
thất trong cung điện cũng vô cùng lộng lẫy , kiêu sa với tần suất xuất hiện dày đặc của
các biểu tượng rồng được sơn son thếp vàng . Nó có nhiều tư thế độc đáo như ẩn mình
trong đám mây, ngậm chữ Thọ, đôi rồng chầu mặt trời, chầu chữ Thọ….

16Nguồn

: />17


18

Hình tượng con Rồng trong văn hóa Việt Nam

Đồ án hồi long đắp bằng sành sứ trên đầu đao điện Thái Hòa (Đại Nội Huế)
Ở giai đoạn đầu, Rồng thời Nguyễn vẫn còn giữ được những nét đẹp từ tinh hoa
văn hóa truyền thống. Thân rồng không dài, chỉ uốn lượn với độ cong lớn, mặt rồng to,
mũi sư tử, miệng há rộng lộ răng nanh. “Đặc điểm chỏm đầu thường bẹt, nổi vừa phải.
Mắt là hai u tròn, mũi gồ, Sừng hai chạc cong ra phía sau. Tóc nhiều chẽ xoè kiểu nan
quạt và hơi lượn sóng. Thân Rồng chạm vẩy, hàng vây lưng hình tam giác nhô cao
nhọn. đuôi Rồng lượn sóng. Chân Rồng có hai cặp trước và sau, các móng thường
chõe ra. Những Rồng trong cung vua thường chạm 5 móng. Rồng thành bậc kiến trúc
thân mập, khúc uốn thấp”.17
Ở giai đoạn sau , khoàng thế kỷ XX cuối thời Nguyễn , hình ảnh con rồng ít các
đường cong hay uốn mềm mại, uyển chuyển mà trở nên khô cứng, thể hiện rõ sự thoái
trào của cả một chế độ phong kiến.

Chương 3 : Biểu tượng Rồng trong tâm thức Người Việt

1/ Con rồng và biểu tượng cung đình và dân gian :
17Nguồn： />
18


19

Hình tượng con Rồng trong văn hóa Việt Nam
Chính các triều đại phong kiến đã làm nên biểu tượng con rồng với đầy đủ ý nghĩa
tôn vinh và thành kính. Vì vậy, không ngạc nhiên khi tất cả các yếu tố liên quan tới
nhà vua- người có quyền lực cao nhất trong bộ máy chính quyền thời phong kiến đều
gắn với chữ “long” (rồng ). Khi nghe đến những chữ ấy, ta đều cảm nhận được sự
trang trọng và ưu tiên số một của nhân dân dành cho bậc đế vương, chẳng hạn như
long nhan (mặt của vua), long thể (thân thể của vua), long bộ (bước đi của vua), long

sàng (giường nằm của vua), long bào (áo dài có thêu hình rồng của vua),long châu
(thuyền của vua )……
Trong văn hóa dân gian, biểu tượng rồng cũng đứng đầu trong bộ Tứ linh – 4 vật
linh thiêng bao gồm : long ,ly, quy , phụng. Dù chưa từng xuất hiện trong các bộ sách
sử ký chính thống của cung đình, nhưng những biểu tượng này lại có sức phát triển hết
sức mạnh mẽ trong văn hóa dân gian,đặc biệt là trong các loại hình nghệ thuật và các
công trình tín ngưỡng như đình , chùa ,đền , miếu….Trong các kiến trúc,các tạo hình ,
trang trí ,biểu tượng con rồng luôn được nhân dân sử dụng là đề tài sáng tác một cách
linh hoạt và tạo hiệu ứng tô điểm thêm cho khủng cảnh càng thêm trạng trọng, nền nã.

2/ Rồng trong ngôn ngữ:
Vì đã gắn bó với đời sống người dân trong một thời gian dài như thế nên trong hệ
thống ngôn ngữ của chúng ta , luôn có thể thấy các từ ngữ liên quan đến rồng gắn với
cuộc sống của con người. Nó đã trở thành một hệ thống các từ ngữ phong phú , đa
dạng và giàu sức tạo hình. Ở lĩnh vực từ nhiên xã hội, ta có thể gặp những từ như thế
rồng (khí thế vươn lên), vòi rồng (hiện tượng lốc xoáy), hàm rồng (chỗ đất cực phúc ).
Trong thực vật học, ta cũng không còn xa lạ gì với cây thanh long cho những trái
thanh long rất ngon và mát hay xương rồng khẳng khiu nhiều gai, nhưng bên cạnh đó
còn có một số loài cây khác nữa cũng có tên gọi gắn với con rồng như cây móng rồng,
cỏ vảy rồng, có mật rồng….Ở lĩnh vực dược học, những phương thuốc liên quan tới
loài rồng đều là những phương thuốc quý : ban long (thuốc bổ được chế từ gạc hươu
nai ),long nhãn (cùi nhãn sấy khô rất có lợi cho việc nuôi huyết, an thần…), ô long vĩ
(một thứ bồ hóng dính vào mạng nhện dùng để cầm máu và sát trùng ). Rồi hàng loạt
các địa danh nổi tiếng, nhiều điểm còn trở thành các điểm du lịch thu hút rất nhiều du
19


20

Hình tượng con Rồng trong văn hóa Việt Nam

khách trong và ngoài nước đến tham quan như di sản thế giới vịnh Hạ Long (Quảng
Ninh),cầu Long Biên lịch sử (Hà Nội), nơi Bác Hồ đã ra đi tìm đường giải phóng đất
nước năm 1911-bến Nhà Rồng (thành phố Hồ Chí Minh ) ,tuyến giao thông huyết
moạch để chi viện cho chiến trường miền nam trong chiến tranh chống đế quốc Mỹ cầu Hàm Rồng (Thanh Hóa), thủ đô nghìn năm văn hiến – Thăng Long (Hà Nội ), vựa
lúa lớn nhất cả nước- đồng bằng sông Cửu Long…..

3/ Rồng trong thành ngữ, tục ngữ , ca dao dângian:
Có thể nói, kho tàng thành ngữ, tục ngữ, ca dao dân gian Việt Nam trở nên hết sức
sinh động và phong phú cũng là nhờ sự đóng góp rất nhiều của hình tượng rồng.
Những câu thành ngữ tục ngữ ta đã quen thuộc sử dụng nó trong lối ăn nói ví von hàng
ngày như :”Rồng đến nhà tôm” để chỉ người cao sang hạ cố đến thăm kẻ nghèo hèn
thấp kém , “Chạm rồng trổ phượng “ để chỉ lối chạm trổ tinh xảo, công phu, đẹp đẽ,
“rồng tranh hổ chọi” (hai đối thủ tranh tài đều rất nặng kí ), “Rồng bay phượng múa
“…v..v..
Những câu ca dao liên quan đến rồng trong việc đối nhân xử thế của con người
cũng là những câu ca dao rất thâm thúy. Chẳng hạn như :

“Rồng nằm bể cạn phơi râu
Mấy lời anh nói giấu đầu hở đuôi”
Câu ca dao này chê trách những người nói dối, thiếu thành thực thì cũng giống
như rồng nằm ở bể cạn ao trũng, sự thật sớm muộn cũng sẽ được phơi bày không thể
che giấu.
hay
“Tưởng là rồng ấp được mây,
Ai ngờ, rồng ấp phải cây chổi cùn!”

20


21

Hình tượng con Rồng trong văn hóa Việt Nam
Đây là nỗi thất vọng hụt hẫng khi có những điều xảy ra không như lúc đầu mình
nghĩ, mình kì vọng. Cho nên tốt nhất sống ở đời là nên biết thân phận mình, không nên
mơ ước những gì quá ngoài tầm với.

4/ Rồng trong các truyền thuyết, truyện kể dân gian :
Là một con vật hư cấu giàu sức mạnh , quyền uy và cao quý nên bản thân nó cũng
nhuốm màu huyền thoại từ các truyền thuyết, truyển kể dân gian . Không người Việt
Nam nào không ý thức được mình là những hậu duệ, là thế hệ con cháu của Rồng và
Tiên. Điều đó bắt nguồn từ truyền thuyết Lạc Long Quân và Âu Cơ , một người là tiên
chốn non cao một người là Rồng vùng nước thẳm, hai người gặp nhau và đã đẻ ra bọc
trăm trứng, nở thành trăm con. Sau đó, năm mươi người con theo cha xuống biển, năm
mươi người con còn lại lên vùng rừng núi và đồng bằng để làm ăn, mở mang bờ cõi,
tất cả với sự đoàn kết của tình thân đã xây dựng nên đất nước Việt Nam ta.
Người dân xứ Quảng cho đến nay vẫn còn lưu truyền câu chuyện ly kì về bà Chúa
Tàm Tang. “ Một đêm trăng, Chúa Sãi Nguyễn Phúc Nguyên cùng thế tử Nguyễn
Phúc Lan dạo thuyền rồng trên sông Thu Bồn, khi đến ghềnh Điện Châu thì nghe từ
nương dâu ven bờ tiếng hát rất hay của một cô gái đang hái dâu. Cô gái hát rằng:
Thiếp nghe cúa ngự thuyền rồng
Thiếp thương phận thiếp má hồng nắng mưa
Ngừng một lát, cô gái lại hát tiếp :
Thuyền rồng mái đẩy đi đâu
Để cho thiếp đứng hái dâu một mình…!
Được phép phụ vương, hoàng tử Nguyễn Phúc Lan cho thuyền rồng men theo
triền sông đi tìm tiếng hát . Khi lên bờ, bên bóng dâu xanh thắm nhuộm ánh trăng
vàng, chàng trai vương bá đã đem lòng say đắm người thục nữ kiêu diễm đang độ
trăng tròn rất mực đôn hậu là Đoàn Thị Ngọc . Hai năm sau, họ kết duyên trăm năm.
Sau khi Chúa Sãi Nguyễn Phúc Nguyên mất, thế tử Nguyễn Phúc Nguyên trở thành
Chúa Thượng thì bà Đoàn Thị Ngọc trở thành Đoàn Quý Phi, có công khuyến khích

21


22

Hình tượng con Rồng trong văn hóa Việt Nam
nghề trồng dâu nuôi tằm dật lụa, nên được nhân dân xứ Quoảng tôn vinh là Bà Chúa
Tàm Tang”18

5. Con Rồng trong lễ hội dân gian:
Hình tượng con Rồng đã vượt khỏi những bức tường uy nghi của chốn Kinh thành
để đem đến niềm vui phấn khởi cho nhân dân ở những lễ hội, trò chơi qua các hình
thức như múa rồng, đua thuyền rồng,múa rối rồng…..Những con rồng sặc sỡ bay lượn
trên không nhịp nhàng trên nền trống gõ liên hồi của bộ môn nghệ thuật dân gian múa
rồng đã làm nên bầu không khí của lễ hội càng thêm náo nhiệt.Các điệu múa đa dạng
đã thể hiện con rồng theo nhiều tư thế khác nhau,đơn giản có, phức tạp có. Nhưng dù
đơn giản hay phức tạp thì cũng đòi hỏi ở người múa rất nhiều sức lực, kĩ thuật và cả kỉ
luật .Múa Rồng không chỉ có ý nghĩa trong việc hân hân chào đón khách quý hay các
dịp lễ hội, mà nó còn mang ý nghĩa nhân văn và đề cao tinh thần thượng võ, truyền
thống uống nước nhớ nguồn.v.v..

18nguồn

: />22


23

Hình tượng con Rồng trong văn hóa Việt Nam
Đua thuyền rồng là lễ hội đặc trưng truyền thống của những cư dân vùng sông nước, là

một sáng tạo độc đáo của cha ông ta . Trong lễ hội này, sẽ có nhiều con thuyền rồng
dài và đẹp được đem ra thi thố trên những đường sông kéo dài vài kilomet . Điều khiển
nó là mỗi đội từ 10 đến 12 người. Hình ảnh các đội đua thuyền rồng với các màu cờ
sắc ái khác nhau, tay chèo thuyền cực kì dứt khoát và nhịp nhàng, nhiệt tình cùng với
sự hò reo của người cổ vũ đã tạo nên sự vui vẻ , phấn khởi , sôi động cho tất cả mọi
người đến tham gia lễ hội. Đua thuyền rồng không chỉ có ý nghĩa trong việc cầu khấn
và cảm tạ trời đất về mưa thuận gió hòa hay việc đi biển đánh bắt được nhiều tôm cá
mà còn là dịp để những cư dân vùng sông nước rèn luyện sức khỏe, tinh thần đoàn kết
và ý chi vươn lên trong công việc.

Kết luận :

23


24

Hình tượng con Rồng trong văn hóa Việt Nam
Như vậy, với lịch sử phát triển lâu đời và sự gắn bó mật thiết với nhân dân , rồng
xứng đáng trở thành biểu tượng quốc gia của Việt Nam. Chỉ là một biểu tượng được
hư cấu lên từ những bộ phận của nhiều con vật khác nhau nhưng nó đã hoàn thành
xuất sắc vai trò của mình khi thể hiện được những tâm tư , tình cảm , khát vọng ,ước
mơ của nhân dân, song hành một cách mạnh mẽ với nhân dân trong dòng chảy lịch sử
dân tộc. Nó xuất phát từ tín ngưỡng phồn thực và trở thành biểu tượng của sự may
mắn , thịnh vượng, tốt đẹp và cao quý. Ngày nay , trong xu thế hội nhập và mở cửa
của đất nước , con rồng không còn mang ý nghĩa thiêng liêng tối thượng nữa, nhưng
những hơi thở văn hóa của nó trong tâm thức người Việt thì chưa bao giờ bị mất đi.
Tuy nhiên, sự “thị trường hóa nghệ thuật “ những năn gần đây cũng cần phải xem xét.
Những đồ vật có ý nghĩa lớn về văn hóa như thế này thì vô giá, nhưng chính sự định
giá của chúng ta đã làm thu hẹp đi cái giá trị văn hóa của nó bằng trị giá của đồng

tiền . Như vậy, khi những nghệ nhân tạo ra nó không phải từ tình yêu, sự tôn thờ và
kính cẩn nữa mà chỉ là sự sản xuất hàng loạt các sản phẩm , các hình tượng nghệ thuật
sẽ không thể nào có được sự thăng hoa và được vẹn nguyên giá trị nghệ thuật như lúc
trước. Bên cạnh đó, qua thời gian ,do những yếu tố tác động của thế giới tự nhiên và
con người, có khách quan và chủ quan, những di vật về con rồng từ các triều đại trước
đã bị hư hỏng, mai một và cũng thất lạc khá nhiều. Vì vậy, chúng ta cần phải có nhiều
sự quan tâm và nhiều biện pháp thíết thực hơn nữa trong việc bảo vệ những di vật này
nói riêng và bảo vệ cả một hình tượng con rồng trong văn hóa, và tâm thức người Việt
Nam nói chung, bởi vì con rồng chính là một thành tố quan trọng để hình thành nên
bản sắc văn hóa dân tộc Việt Nam./.

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
24


25

Hình tượng con Rồng trong văn hóa Việt Nam
1.

Hoàng Thùy, 2012. Rồng Việt Nam từ khởi nguồn đến hiện tại .
/>
2.

hien-dai-2215388.html [Ngày truy cập :22 tháng 12 năm 2014]
Nguyễn
Văn
Thanh.
Năm
Tỵ

nói
chuyện
Rắn

.

/>option=com_content&task=view&id=148&Itemid=1 [ Ngày truy cập 24
3.

tháng 12 năm 2014]
GS.TSKH.Trần Ngọc Thêm – TS. Nguyễn Ngọc Thơ,2014 :..VẤN ĐÊ
NGUỒN

GỐC

CON

RỒNG

TỪ

GÓC

NHÌN

VĂN

HOÁ,

[Ngày truy cập : 30 tháng 12 năm

2014]
4.

Anh Hùng 2011 : Rồng ở Việt Nam - Tạp chí Phát triển Nhân lực, số 5

5.

Đinh Hồng Hải , Những biểu tượng đặc trưng trong văn hóa truyền thống
Việt Nam, Nxb Tri thức , 2012

6.

Nguyễn

Ngọc Thơ

,2013.Rồng trong văn

hóa

Việt

Nam

.

/>
nam.cvth[Ngày truy cập : 3 tháng 1 năm 2015]
Trịnh Ngọc Tường Vy ,2012. Hình ảnh con Rồng Việt Nam qua các thời
kì . />

8.

viet-nam-qua-cac-thoi-ky [Ngày truy cập : 3 tháng 1 năm 2015]
Nguyễn Phước Tương,2012 . Con rồng trong văn hóa Việt Nam .
truy cập : 3 tháng 1 năm 2015]

9.

Vutruhuyenbi.com

.

Hiện

tượng

Cù

dậy

.

[Ngày truy
cập : 3 tháng 1 năm 2015]
25