Tiếp nhận văn hóa âu mỹ ở việt nam giai đoạn 1975 đến nay (NXB đại học quốc gia 2013) lương văn kế, 171 trang

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
LƯƠNG VĂN KẾ

(Chủ biên)

TI P NH N V N HÓA
ÂU – M
VI T NAM
GIAI ĐOẠN 1975 ĐẾN NAY

NHÀ XUẤT BẢN ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI


2

Tiếp nhận văn hóa Âu-Mỹ ở Việt Nam giai đoạn từ 1975 đến nay

CÁC C NG TÁC VIÊN

•

GS. TS. Dương Phú Hiệp

•

GS. TS. Nguyễn Đăng Dung

•

GS. Vũ Dương Ninh

•

GS. TS. Huỳnh Như Phương

•

KTS. Nguyễn Hữu Thái

•

PGS. TS. Nguyễn Văn Dân

•

PGS. TS. Lâm Bá Nam

•

PGS. TS. Nguyễn Bá Thành

•

PGS. TS. Nguyễn Văn Hiệu

•

PGS. TS. Nguyễn Anh Tuấn

•

PGS. TS. Dương Xuân Sơn

•

PGS. TS. Vương Toàn

•

TS. Trần Văn La

•

TS. Mã Thanh Cao

•

TS. Bùi Hồng Hạnh


3

Mục lục

MỤC LỤC

Mở đầu ............................................................................................................................ 7

10
ẢNH HƯỞNG CỦA VĂN HÓA TÂY ÂU, BẮC MỸ
ĐỐI VỚI VIỆT NAM TỪ NĂM 1975 ĐẾN NAY ....................................... 9

I. Bối cảnh xã hội Việt Nam từ năm 1975...............................................................9
II. Đặc điểm sự tiếp xúc với văn hóa Phương Tây từ năm 1975 ....................... 10

11
SỰ TIẾP THU VĂN HÓA PHÁP LÝ ÂU – MỸ VÀO VIỆT NAM
QUA NỘI DUNG CÁC BẢN HIẾN PHÁP ............................................... 29
I. Ảnh hưởng của văn hóa pháp lý nước Pháp
trong Hiến pháp 1946 ............................................................................................. 29
II. Hiến pháp năm 1959 và Hiến pháp năm 1980 ............................................... 41
III. Hiến pháp 1992 và Nghị quyết Sửa đổi một số điều
của Hiến pháp năm 1992........................................................................................ 45

12
ĐẶC TRƯNG TƯ DUY DÂN CHỦ PHƯƠNG TÂY HIỆN ĐẠI
VÀ ẢNH HƯỞNG ĐỐI VỚI VIỆT NAM ................................................. 53
13
MỘT SỐ ĐẶC TRƯNG TƯ DUY DÂN CHỦ PHƯƠNG TÂY
HIỆN ĐẠI VỚI TÍNH CÁCH MỘT GIÁ TRỊ CHỦ ĐẠO
CỦA VĂN HÓA VÀ ẢNH HƯỞNG ĐỐI VỚI VIỆT NAM ................. 63
14
SỰ ĐỔI MỚI TƯ DUY CHÍNH TRỊ Ở VIỆT NAM
TRONG BỐI CẢNH TOÀN CẦU HÓA .................................................... 73
I. Bối cảnh xã hội Việt Nam và thế giới................................................................ 73
II. Đặc điểm tư duy lý luận Việt Nam trước Đổi mới ....................................... 74


4

Tiếp nhận văn hóa Âu-Mỹ ở Việt Nam giai đoạn từ 1975 đến nay

15
ẢNH HƯỞNG CỦA TƯ DUY LÝ LUẬN
VĂN HỌC PHƯƠNG TÂY HIỆN ĐẠI ĐỐI VỚI VIỆT NAM ............. 80
16
ẢNH HƯỞNG CỦA VĂN HÓA BÁO CHÍ PHƯƠNG TÂY
ĐỐI VỚI VĂN HÓA BÁO CHÍ VIỆT NAM
TRONG THỜI KỲ HỘI NHẬP ................................................................... 99
I. Những điều kiện và yếu tố để hình thành và phát triển báo chí ................ 100
II. Thời cơ và thách thức cho báo chí Việt Nam
trong thời kỳ hội nhập......................................................................................... 104
III. Những ảnh hưởng của văn hóa báo chí phương Tây
đối với báo chí Việt Nam trong thời kỳ hội nhập. ............................................ 105

17
VĂN HỌC NGA VÀ LIÊN XÔ: MỘT THỨ VŨ KHÍ
TINH THẦN CỦA NGƯỜI VIỆT NAM
NHỮNG NĂM 1945-1985 ........................................................................... 115
18
ẢNH HƯỞNG CỦA MỸ THUẬT PHƯƠNG TÂY
ĐỐI VỚI MỸ THUẬT VIỆT NAM ........................................................... 127
I. Dẫn nhập ............................................................................................................ 127
II. Về công tác đào tạo mỹ thuật ......................................................................... 128
III. Ảnh hưởng của nghệ thuật phương Tây thông qua đào tạo .................... 131
IV. Ảnh hưởng thông qua hoạt động truyền thông ......................................... 132

19
TÁC ĐỘNG CỦA TOÀN CẦU HÓA KIỂU PHƯƠNG TÂY
ĐỐI VỚI KIẾN TRÚC ĐÔ THỊ THẾ GIỚI VÀ VIỆT NAM ............... 135
I. Thành phố công nghiệp và kiến trúc hiện đại ............................................... 136
II. Tác động tích cực và tiêu cực.......................................................................... 138

III. Hướng tiếp thu phù hợp ................................................................................ 140

20
VAI TRÒ CỦA VIỆT KIỀU
TRONG TIẾP THU VĂN HÓA ÂU - MỸ................................................ 144
*Tình hình cộng đồng người Việt ở nước ngoài ............................................... 144


Mục lục

5

*Chính sách phát huy vai trò của Việt kiều ....................................................... 147

21
NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA ĐỐI VỚI VĂN HÓA VIỆT NAM
TRƯỚC ẢNH HƯỞNG CỦA VĂN HÓA PHƯƠNG TÂY ................ 151
1. Những thách thức của văn hóa các dân tộc .................................................. 151
2. Thách thức riêng đối với Việt Nam ................................................................ 156
3. Các nguyên tắc ứng xử với văn hóa phương Tây ........................................ 161
4. Giải pháp cụ thể ................................................................................................ 165


6

Tiếp nhận văn hóa Âu-Mỹ ở Việt Nam giai đoạn từ 1975 đến nay


Mục lục

7

Më ®Çu
Ngày nay, cùng với quá trình hội nhập toàn diện của nước ta vào vũ
đài toàn cầu, đã mở ra một bước ngoặt phát triển ý thức của con người
Việt Nam: Chúng ta không chỉ là công dân của Việt Nam, mà đồng thời
còn là công dân của thế giới toàn cầu hóa. Trong quá trình toàn cầu hóa
mạnh mẽ đó, các quốc gia hay các nền văn hóa phi phương Tây trong đó
có Việt Nam đã tiếp xúc với văn hóa Âu-Mỹ ở những mức độ và khía
cạnh khác nhau. Các sản phẩm văn hóa của các cường quốc kinh tế
Âu-Mỹ đã theo chân các phương tiện truyền thông khổng lồ, theo các sứ
giả, các công ty xuyên quốc gia và hàng triệu khách du lịch của họ mà
hoà vào đời sống của các xã hội, trong đó đáng kể nhất là chinh phục
trái tim và khối óc của thế hệ trẻ các nước đang phát triển hay đang
chuyển đổi.
Trên thực tế, ở nước ta, trong khi ta đã có những bước tiến dài về
phát triển kinh tế, thì việc xây dựng nền văn hóa "tiên tiến đậm đà bản
sắc dân tộc" lại đang có nhiều vấn đề nan giải, thậm chí rơi vào khủng
hoảng. Do đó, cần có những công trình nghiên cứu một cách hệ thống về
các nền văn hóa của khu vực Âu-Mỹ và kinh nghiệm tiếp biến văn hóa
Âu-Mỹ trên thế giới và Việt Nam, đề xuất được các giải pháp chính sách
phục vụ cho sự phát triển mạnh mẽ và đúng hướng của nước ta. Đó
chính là mục tiêu của đề tài khoa học trọng điểm cấp Nhà nước “Ảnh
hưởng của văn hóa Tây Âu, Bắc Mỹ đối với thế giới và Việt Nam trong
quá trình toàn cầu hóa” mã số KX03.09/06-10 do TSKH. Lương Văn Kế
chủ trì và đã được Hội đồng cấp Nhà nước nghiệm thu loại xuất sắc
năm 2010. Kết quả của đề tài đã được công bố từng phần kể từ năm 2010
với tư cách các cuốn sách chuyên khảo: (1) Văn hóa Châu Âu: Lịch sử.
Thành tựu. Hệ giá trị (Nxb Giáo dục Việt Nam năm 2010), (2) Văn hóa
Bắc Mỹ trong toàn cầu hóa (Nxb Giáo dục Việt Nam năm 2011), (3) Tiếp

nhận văn hóa Âu-Mỹ ở Việt Nam giai đoạn 1858 - 1975 (Nxb Đại học


8

Tiếp nhận văn hóa Âu-Mỹ ở Việt Nam giai đoạn từ 1975 đến nay

Quốc gia Hà Nội, năm 2013) mà bạn đọc đang cầm trên tay. Cuốn sách
chuyên khảo “Tiếp nhận văn hóa Âu Mỹ ở Việt Nam giai đoạn từ 1975
đến nay khái quát những vấn đề chung về tiếp xúc văn hóa giữa Việt
Nam và văn hóa phương Tây.
Về mặt phương pháp, khác với các công trình nghiên cứu khác về
văn hóa, tác giả sách này nhìn nhận các quá trình văn hóa, nhất là quá
trình tiếp xúc và ảnh hưởng của văn hóa phương Tây đối với thế giới và
Việt Nam, từ góc nhìn phát triển, động, tính phù hợp với tư duy biện
chứng. Theo đó, văn hóa không phải là “kho lưu trữ” các giá trị, mà trái
lại, hệ giá trị đó tồn tại trong hành vi giao tiếp, trong cách thức mà con
người giải quyết các vấn đề đặt ra.
Chuyên khảo đã tuyển chọn các phần nội dung trong báo cáo kết
quả đề tài và từ trong các báo cáo khoa học của hàng chục nhà khoa
học tại các hội thảo và tọa đàm khoa học thuộc đề tài nêu trên. Mỗi tác
giả đều có cách nhìn riêng trong tiếp cận vấn đề nghiên cứu, tạo nên
tính đa chiều của công trình khoa học này. Do vậy người chủ biên công
trình chỉ có một vài chỉnh lý cần thiết trong một số bài để đảm bảo cho
hệ vấn đề nghiên cứu được tiếp cận nhất quán và liền mạch với nhau.
Nhân dịp xuất bản cuốn sách này, chúng tôi bày tỏ lòng cảm ơn
chân thành nhất đến Bộ khoa học và Công nghệ, Trường Đại học Khoa
học Xã hội và Nhân văn – Đại học Quốc gia Hà Nội, đặc biệt là đến các
nhà khoa học đã tham gia thực hiện các chuyên đề và báo cáo khoa học
cho đề tài, các bạn bè và đồng nghiệp đã hết lòng đóng góp ý kiến,

khích lệ chúng tôi trong quá trình nghiên cứu đề tài và hoàn thiện bản
thảo sách.
Chúng tôi cũng bày tỏ lòng cảm ơn chân thành nhất đến Nhà xuất
bản Đại học Quốc gia Hà Nội cùng các biên tập viên đã biên tập công
phu và tạo điều kiện cho công trình đến với bạn đọc.
TSKH. Lương Văn Kế


nh hng ca vn húa Tõy u, Bc M i vi Vit Nam

9

10
ảNH HƯởNG CủA VĂN HóA TÂY ÂU, BắC Mỹ
Đối với Việt NAM từ năm 1975 đến NAY
TSKH. L
I.

ng V n K - TS. Tr n V n La

B i c nh xó h i Vi t Nam t n m 1975

Sau nm 1975, nht l t khi i mi, Vit Nam cng nh cỏc quc
gia/dõn tc khỏc trờn th gii ó v ang bc vo mt giai on mi
trong lch s phỏt trin ca nhõn loi - cỏc dõn tc/quc gia tỡm hiu
nhau cựng phỏt trin. Cú nhiu vn mi ang c t ra vi mi
quc gia/dõn tc/khu vc, nhng s quan tõm ln ca nhõn loi hin ti
l ton cu húa vn húa cựng hiu nhau, chung sng hũa bỡnh v
cựng phỏt trin.
i vi Vit Nam, mt quc gia cú hng nghỡn nm vn hin, cú

mt nn vn húa c hỡnh thnh, xõy dng v ngy mt phỏt trin
trờn nn tng kinh t nụng nghip, li phi on mỡnh gỏnh chu hu
qu ca cỏc cuc xõm lng do cỏc th lc xõm lc ụng - Tõy gõy nờn,
thỡ khi nhỡn nhn v ỏnh giỏ s chu tỏc ng, mc nh hng ca
vn húa Tõy u v Bc M i vi nn vn húa truyn thng nh th
no? S bo tn bn sc vn húa truyn thng trong bi cnh hi nhp
v giao lu vi cỏc nn vn húa Tõy u v Bc M thỡ giỏ tr vn húa
truyn thng ca ngi Vit cú gỡ thay i? Sau bao nm i mi v
hi nhp, thc tin giao lu gia vn húa Vit Nam vi cỏc nn vn
húa ca cỏc quc gia Tõy u v Bc M ó to c s cỏc nh nghiờn
cu v hoch nh chớnh sỏch vn húa trong v ngoi nc gii ỏp
c cỏc cõu hi trờn.
Trong thi i ton cu húa, vn húa i chỳng (vn húa bỡnh dõn)
c coi l b phn quyn lc mm ch ra kh nng ca mt quc gia


10

TSKH. Lương Văn Kế - TS. Trần Văn La

tác động tới các nước khác muốn cái mà mình muốn, qua sự lôi cuốn
của văn hóa, hay tư tưởng của nó, còn sức mạnh cứng đồng nghĩa với
sức mạnh chỉ huy về kinh tế hay quân sự. Những thập niên cuối của thế
kỷ XX là giai đoạn văn hóa bình dân Mỹ phát triển mạnh, tạo làn sóng
du nhập rộng rãi đến các quốc gia khác, trong đó có Việt Nam. Với Việt
Nam, quá trình toàn cầu hóa là điều kiện và môi trường thuận lợi để
văn hóa Tây Âu và Bắc Mỹ du nhập vào. Ngoài văn hóa Pháp, Anh,
Canađa, Đức, văn hóa Mỹ du nhập vào Việt Nam với mức độ nhanh, có
ảnh hưởng đến nhiều lĩnh vực kinh tế, chính trị, ngoại giao; trong đời
sống tinh thần, văn hóa, xã hội của người Việt.

II. Đ c đi m s ti p xúc v i v n hóa Phương Tây t n m 1975
Trong thời kỳ đổi mới và hội nhập, Việt Nam cũng như một số quốc
gia khác đứng trước làn sóng du nhập của luồng văn hóa từ các khu
vực, quốc gia, dân tộc trên thế giới. Với Việt Nam, một đất nước vừa
chuyển đổi từ cơ chế “khép kín” sang cơ chế “mở’’, từ cơ chế quản lý tập
trung quan liêu bao cấp sang cơ chế thị trường định hướng xã hội chủ
nghĩa trong thời kỳ đổi mới thì sự thâm nhập và chịu tác động của các
luồng văn hóa trên có những đặc điểm khác. Thứ nhất, sự du nhập
nhanh và ở mức độ cao. Thứ hai, mức độ ảnh hưởng lớn và trên phạm vi
rộng. Thứ ba, hệ quả đem lại của sự tác động và ảnh hưởng có ý nghĩa
toàn diện đến sự phát triển kinh tế, xã hội, văn hóa.
Ở đây cần lưu ý đến vai trò của truyền thông đại chúng trong phổ
biến lối sống Mỹ và Phương Tây. Vì hệ giá trị của văn hóa Mỹ du nhập
vào Việt Nam ngày càng nhiều, nhất là văn hóa phẩm chủ yếu thông
qua điện ảnh, âm nhạc, truyền hình, tức là thông qua hoạt động của các
hệ thống truyền thông đại chúng. Hiện tại phim Mỹ chiếm khoảng 50%
thời lượng chiếu trên các rạp, đó là chưa kể thông qua các phương tiện
kỹ thuật nghe nhìn phim Mỹ càng có cơ hội xâm nhập vào đời sống văn
hóa của Việt Nam. Mạng toàn cầu Website, truyền hình cáp, truyền hình
kỹ thuật số, kênh MTV (ca nhạc) đã thu hút đông đảo khán giả trẻ Việt
Nam. Chính hoạt động của các phương tiện truyền thông mới ngày càng
trở nên phổ biến đã thúc đẩy quá trình cá nhân hóa (individualization),
nhất là ở thế hệ trẻ. Theo đó mọi cá nhân đều mong muốn được tự do
trong suy nghĩ, lựa chọn lối sống, lối hành động theo sở thích và sở


Ảnh hưởng của văn hóa Tây Âu, Bắc Mỹ đối với Việt Nam…

11

trường của mình mà không cần quan tâm lo lắng đến chuyện điều đó có
phù hợp với “chuẩn mực”, “thang giá trị” hay “biểu tượng” lý tưởng
của cộng đồng hay không. Những chuẩn mực, thang giá trị và biểu
tượng mang tính quy ước ấy vốn là các thiết chế xã hội tạo nên sự thống
nhất tâm lí, ý chí và hành động của các cá nhân trong một xã hội. Thuộc
tính xã hội đó tạo áp lực xã hội lên mọi cá nhân.1 Nay thì hoàn toàn
khác: Trong nền kinh tế thị trường và sự thắng thế của chủ nghĩa cá
nhân, thì cá nhân có quyền và có thể đi theo những sở thích cá nhân,
những thị hiếu cá nhân nhằm thỏa mãn những nhu cầu cá nhân. Lựa
chọn cá nhân là nguyên tắc hàng đầu: tôi thích gì tôi sáng tạo hay tiêu
dùng cái đó không cần phải quan tâm nhiều đến việc xã hội có thừa
nhận nó hay không! Vì thế hình thành tâm lý khá phổ biến trong xã hội
tiêu dùng hiện đại là “không đụng hàng”, là dùng ”hàng độc”... Thậm
chí nó đã trở thành một giá trị thẩm mỹ trong xã hội hiện đại. Đây chính
là một biểu hiện điển hình của cá nhân luận phương Tây và hoàn toàn
trái ngược với truyền thống chủ nghĩa cộng đồng của dân tộc và chủ
nghĩa tập thể xã hội chủ nghĩa cũ.
Hơn nữa, nhờ hệ thống truyền thông và thông tin hiện đại nhất là
các website được cá nhân hóa tối đa cho người sử dụng (kể cả mật mã
bảo mật thông tin và nội dung trao đổi cá nhân) đã tạo điều kiện cho các
cá nhân kết nối với những người khác có cùng sở thích, thị hiếu cũng
như những quan điểm chính trị, xã hội và lợi ích kinh tế. Những liên kết
này làm hình thành những cộng đồng đặc biệt (các nhà nghiên cứu gọi
là cộng đồng văn bản) hay cộng đồng ảo. Nhờ sự cá nhân hóa cao độ hệ
thống thông tin và truyền thông mà ngay cả những nhóm xã hội “ở phía
dưới” hay những nhóm “thiểu số” ngoài lề xã hội; thậm chí nhóm đối
lập v.v… cũng có thể có “tiếng nói” của mình trước công luận và trao
truyền thông điệp với nhau. Những cộng đồng mạng được hình thành
và nó có sức mạnh không kém gì những cộng đồng khác trong xã hội.
Thực tế hoạt động truyền thông trên thế giới và ở Việt Nam cho thấy,

nhiều khi những ý kiến thiểu số trở nên thắng thế trong một bối cảnh xã

1

Tham khảo: Bùi Quang Thắng: Tác động của truyền thông với sự phát triển của thực tiễn
và lý luận nghệ thuật , />

12

TSKH. Lương Văn Kế - TS. Trần Văn La

hội ngày càng cởi mở hơn đối với những ý kiến khác biệt. Các phương
tiện truyền thông đại chúng giờ đây đã tự nguyện hay “bị ép buộc”
đăng tải các ý kiến cá nhân để thoả mãn xu hướng dân chủ hóa truyền
thông chung trên toàn cầu. Như thế có thể nói rằng, “chính các phương
tiện truyền thông mới đã thúc đẩy tích cực vào quá trình dân chủ hóa xã
hội. Nhờ đó, sinh hoạt xã hội trở nên dân chủ hơn, đa chiều hơn và đời
sống văn hóa cũng trở nên phong phú và đa dạng hơn, không còn mang
tính một chiều nữa.”2
Vì vậy, đây cũng là một thách thức đối với các cơ quan, nhà quản lý
văn hóa, truyền thông, giáo dục hiện tại. Hiện tại các phương tiện
truyền thông hiện đại trong mỗi gia đình Việt Nam cũng là yếu tố để
văn hóa Mỹ thâm nhập một cách dễ dàng vào từng cá nhân và quan hệ
nam nữ, gia đình.
Mặt khác chúng ta cũng thấy có nhiều người Việt hải ngoại thành
đạt đã có đóng góp tích cực cho quá trình truyền bá nhiều giá trị tích cực
của văn hóa Âu Mỹ về Việt Nam. Tiềm lực khoa học và công nghệ của
các thế hệ người Việt ở nước ngoài không ngừng phát triển nhất là ở các
nước Bắc Mỹ, Tây Âu và châu Đại Dương. Họ hoạt động trên nhiều lĩnh
vực khoa học mũi nhọn: tin học, viễn thông, điện tử, sinh học, quản lí

kinh tế. Điển hình là giáo sư Nguyễn Xuân Vĩnh đã được công nhận là
viện sĩ chính thức của Viện Hàn lâm Không gian quốc tế, Trần Du đã
được nghị sĩ Robert K.Donald (Hoa Kỳ) thay mặt Quốc hội trao huy
chương danh dự về nhân vật thành tựu nhất trong lĩnh vực doanh
nghiệp toàn Hoa Kỳ năm 1990. Giáo sư Nguyễn Ngọc Bích là một trong
50 nhân vật được Tổng thống Hoa Kỳ tuyển chọn và Quốc hội phê
chuẩn, là phó giám đốc Hội đồng Liên bang về giáo dục song ngữ và các
vấn đề về ngôn ngữ các chủng tộc ... Chính những trí thức Việt kiều tiêu
biểu trên là cầu nối tích cực cho sự giao lưu văn hóa Việt - Mỹ.
Trong bối cảnh mà nhận thức và tư duy lý luận của ban lãnh đạo
quốc gia có những chuyển biến to lớn do tác động của trào lưu đổi mới
tư duy, thì ảnh hưởng văn hóa Tây Âu và Bắc Mỹ đến Việt Nam trong
thời kỳ đổi mới và hội nhập cũng hết sức mạnh mẽ.

2

Bùi Quang Thắng, tài liệu đã dẫn.


Ảnh hưởng của văn hóa Tây Âu, Bắc Mỹ đối với Việt Nam…

13

Trước hết cần chỉ ra sự tác sđộng to lớn của văn hóa Âu Mỹ đối với
tư tưởng chính trị ở Việt Nam. Giới quan sảt quốc tế và trong nước về sự
chuyển biến của xã hội Việt Nam đều thấy rõ, sự phát triển của nhận
thức, tư tưởng và quá trình tiếp biến không chỉ diễn ra trong môi trường
xã hội/cá nhân bình dân, mà còn biến đổi ngay trong nhận thức, đường
lối và chính sách của các cơ quan lãnh đạo của hệ thống chính trị của
Nhà nước Việt Nam. Có nhiều con đường để các tư tưởng dân chủ đến

với Việt Nam trong quá trình đổi mới như: các phương tiện truyền
thông, các hoạt động ngoại giao chính thức và phi chính thức, sự di
chuyển của Việt kiều và học sinh du học, các hoạt động giao lưu văn hóa
nghệ thuật và hợp tác khoa học và giáo dục của cả trong và ngoài nước...
Tất cả những hoạt động trên đã hàm chứa ở những mức độ nhất định hệ
giá trị dân chủ của văn hóa Tây Âu và Bắc Mỹ, và chính những hoạt
động đó đã tác động mạnh mẽ đến tư tưởng, nhận thức và hành động
của cá nhân và tổ chức xã hội Việt Nam. Ở đây đơn cử một bài viết của
BBC. Bằng một phong cách unur (hài hước) đặc sắc kiểu Anh, trang web
của BBC trong một bài bình luận về toàn cầu hóa dưới góc nhìn của nhà
xã hội học Đức nổi tiếng thế giới Ulrich Beck trong cuốn sách Xã hội rủi ro
(Risk Sociaty, 1992) của ông đã không quên “liên hệ” với tình hình Việt
Nam như sau:

“Theo ông (tức U.Beck), trong trạng thái mọi thứ, kể cả các quan hệ
chính trị, xã hội, tình cảm con người bị kéo căng ra gần tới cực điểm như
hiện nay, ai ai cũng phải chịu các thúc ép rủi ro và mọi con người, mọi
chính quyền, đảng phái, công ty v.v. đều tìm cách tránh rủi ro. Người ta
đề phòng nguy cơ thất bại, sụp đổ, thua lỗ, bị lật đổ, bị bỏ rơi bằng cách
tìm đến đủ loại biện pháp “bảo hiểm”. Nhưng tìm cái này thì nó lại sinh
ra cái khác. Và điều đáng nói là cách đánh giá rủi ro và nguy cơ lại rất
khác nhau, thậm chí gây ra mâu thuẫn giữa người này với người kia,
nước này với nước kia. [...] Bất ổn hay tuyệt vọng đẩy người ta chạy
sang các nước giàu xin tị nạn, tạo ra vấn đề di dân bất hợp pháp tốn kém
vô cùng lớn cho việc quản lý biên giới...” Rồi tác giả “liên hệ” với
chuyện bất đồng chính kiến ở Việt Nam như sau: “Có thể nói việc sinh
ra các quan điểm khác với chính thống ở Việt Nam là sản phẩm tất yếu
của Đổi mới.” Cuối cùng BBC “gợi ý” như sau: “Trong tương lai gần,

14

TSKH. Lương Văn Kế - TS. Trần Văn La

nếu Việt Nam không có được một ‘khế ước xã hội’ công nhận cả sự khác
biệt lợi tức trên cơ sở những người giàu phải có trách nhiệm lại với xã
hội và góp phần tạo bình đẳng cơ hội cho số đông thì khởi nghĩa nông
dân như thời Phan Bá Vành là một nguy cơ lớn và hoàn toàn có thực.
[…] Nếu lấy nguyên tắc 'Vừa bình đẳng vừa khác biệt' (của U.Beck) áp
dụng vào quan hệ quốc tế thì người Việt Nam cũng sẽ tự nhiên giải tỏa
được nhiều vấn đề do Chiến Tranh Lạnh để lại, thoát khỏi tư duy ta địch hay tam giác mặc cảm Tây - Ta - Tàu và vững tin bước ra thế giới.”3
Tác động của các nước Phương Tây ở Việt Nam theo nhiều chiêu
thức đa dạng. Chẳng hạn của tổ chức phi chính phủ như Hội đồng Anh,
Viện Goethe (Đức), Trung tâm văn hóa văn minh Pháp, Quĩ Sida (Thuỵ
Điển). Có tổ chức chuyên về đào tạo kỹ năng nghiệp vụ báo chí truyền
thông - lĩnh vực hết sức nhạy cảm - cho Việt Nam từ hàng chục năm nay
như Quĩ Sida (Thuỵ Điển). Ở đây dẫn chứng chi tiết một hoạt động của
Hội đồng Anh (British Council). Mạng lưới hoạt động của tổ chức này
phủ khắp hoàn cầu. Nó vừa là cơ quan hợp tác văn hóa, vừa như là một
doanh nghiệp kinh doanh tiếng Anh và một số sản phẩm trí tuệ khác.
Hoạt động gây bê bối gần đây nhất là ở Liên bang Nga. Chính phủ Nga
đã trục xuất toàn bộ cơ quan đại diện của Hội đồng Anh ở S. Petersburg
và Moskva vì những hoạt động “thiếu tính xây dựng”. Chúng ta có thể
hiểu đó là sự truyền bá những tư tưởng làm hại đến uy tín chính trị của
giới lãnh đạo chóp bu của nước này. Ở Việt Nam, thông qua hoạt động
của Hội đồng Anh, trong những năm qua, Đại Sứ quán Anh tại Hà Nội
đã ưu tiên tài trợ cho hàng loạt dự án tăng cường năng lực báo chí, thúc
đẩy tiếp cận thông tin, tự do trình bày tư tưởng (và đối phó với biến đổi
khí hậu). Họ thúc đẩy hợp tác với Việt Nam trong lĩnh vực tư pháp, luật
pháp và nghị viện. Hai quỹ được tài trợ bởi Đại Sứ Quán Anh tại Hà

Nội và Bộ Ngoại Giao Anh là Quỹ Dự án Anh - Việt và Quỹ Chương
trình Chiến lược (SPF). Mục tiêu chính của các Quỹ trên là:
- Tăng cường quan hệ chính trị giữa Anh và Việt Nam và hội nhập
quốc tế của Việt Nam.

3

BBC (tiếng Việt), 21 Tháng 3/ 2007 - Cập nhật 11h26 GMT.


Ảnh hưởng của văn hóa Tây Âu, Bắc Mỹ đối với Việt Nam…

15

- Tăng cường bảo đảm quyền dân sự và chính trị của người dân,
phù hợp với những cam kết quốc tế và mục tiêu phát triển bền vững dài
hạn của Việt Nam.
Đặc biệt Quỹ Chương trình Chiến lược là chương trình tài trợ lớn
nhất của Bộ Ngoại giao Anh, có mục tiêu hỗ trợ tài chính cho các dự án
trên toàn thế giới nhằm phục vụ cho các mục tiêu chiến lược toàn cầu
của Chính phủ Anh trong đó chủ yếu là thúc đẩy nhân quyền và dân chủ.
Quỹ có mặt tại Việt Nam từ năm 2005. Năm 2009/2010, Quỹ Dự án Anh
- Việt đã tài trợ cho một sáng kiến nhằm giúp Quốc hội Việt Nam tăng
cường tiếp xúc và lắng nghe ý kiến người dân thông qua trang web
Yoosk. Công cụ giao lưu trực tuyến này đã đi vào hoạt động từ tháng
2/2010. Về quyền con người, hoạt động của Quỹ đặt ra các mục tiêu:
- Tăng cường các cơ chế bảo vệ nhân quyền của quốc gia và quốc
tế, nâng cao vai trò giám sát của xã hội dân sự và báo chí đối với các cơ
chế này.
- Đẩy mạnh việc áp dụng các tiêu chuẩn nhân quyền quốc tế trong

công tác quản lý trại giam, quá trình điều tra và xét xử, và công việc của
cảnh sát.
- Giảm số tội danh và tiến tới xóa bỏ án tử hình nếu có thể.
Về thúc đẩy dân chủ và nâng cao trách nhiệm giải trình của các cơ
quan Nhà nước, chương trình nhằm đạt các mục tiêu sau:
- Tăng cường khả năng của xã hội dân sự trong việc tạo ảnh hưởng
đối với các cơ quan Nhà nước, giám sát và yêu cầu các cơ quan Nhà
nước phải giải trình về công việc của mình.
- Xây dựng các luật liên quan tới quyền tự do thông tin, cải thiện
môi trường hoạt động của báo chí, tạo điều kiện cho báo chí trở nên
năng động và hiệu quả hơn.
Trong giai đoạn 2009-2011 Các chương trình dự án của Quỹ này tập
trung vào các mục tiêu:
- Hỗ trợ Bộ Tư pháp soạn thảo Luật tiếp cận thông tin thông qua chia
sẻ kinh nghiệm và tư vấn về kĩ thuật, tổ chức hội thảo (vào tháng 5/2009)


16

TSKH. Lương Văn Kế - TS. Trần Văn La

để các nhà hoạch định chính sách của Việt Nam và các chuyên gia quốc
tế trao đổi về tầm quan trọng của luật nói trên đối với việc nâng cao tính
hiệu quả trong quản trị Nhà nước và công cuộc đấu tranh chống tham
nhũng. Các vấn đề kĩ thuật liên quan tới quá trình soạn thảo luật cũng
được đề cập cụ thể trong hội thảo.
- MediaPro - dự án có mục tiêu cải tiến công tác đào tạo báo chí ở cấp
đại học theo hướng đặt trọng tâm vào thực hành, vào vấn đề đạo đức
nghề nghiệp và tăng cường sự tham gia của các cơ quan báo chí vào quá
trình đào tạo trong nhà trường. Dự án hai năm này đã tạo điều kiện cho

ba cơ sở đào tạo báo chí lớn nhất của Việt Nam hợp tác với trường đại
học City University London. Dự án MediaPro được xây dựng dựa trên
những kết quả đạt được từ MediaNet, một chương trình hợp tác khác
cũng do Quỹ Chương trình Chiến lược tài trợ và Hội đồng Anh thực
hiện nhằm nâng cao năng lực cho các nhà báo.
- Hỗ trợ Viện Nhân quyền Đan Mạch hợp tác với Học viện Cảnh sát
Nhân dân nhằm tăng cường việc áp dụng những tiêu chuẩn quốc tế về
nhân quyền trong công tác thực thi luật pháp và hoạt động của lực
lượng cảnh sát. Dự án sẽ tạo điều kiện cho cảnh sát Việt Nam và cảnh
sát các nước chia sẻ kinh nghiệm về lý thuyết và thực hành, đồng thời
trao đổi ý kiến về những mô hình đào tạo cảnh sát trong lĩnh vực điều
tra tội phạm theo các nguyên tắc đảm bảo tôn trọng quyền con người4.
Không phải ngẫu nhiên, nhiều vấn đề về tư tưởng hay khuynh
hướng đa nguyên chính trị, nhân quyền, dân quyền, tôn giáo; nhiều khái
niệm xung quanh xã hội dân sự, các tổ chức hiệp hội phi chính phủ và
các hoạt động giao lưu của các tổ chức này với nước ngoài, các hoạt
động khoa học có tính chất hợp tác và giao lưu quốc tế... ngày càng
nhiều ở Việt Nam. Vì thế người ta chưa từng thấy những hiện tượng
mới mẻ gần đây: cá nhân công dân kiện Thủ tướng, cơ quan công quyền
phải bồi thường thiệt hại cho công dân vì công dân bị xử oan sai, Quốc
hội bác bỏ kế hoạch kinh tế của Chính phủ, nhiều chương trình kinh tế
xã hội của địa phương bị bác bỏ vì công luận lên tiếng, từ cái cổng chào,
lát vỉa hè phố cho đến công viên, khách sạn, sân golf, khu công nghiệp,

4

/>

Ảnh hưởng của văn hóa Tây Âu, Bắc Mỹ đối với Việt Nam…

17

cho thuê đất rừng v.v… Hầu hết các vụ việc tham nhũng của quan chức
bị phanh phui bởi báo chí và công luận chứ không phải từ cơ quan
thanh tra và chống tham nhũng của Đảng và Nhà nước. Những hiện
tượng trên một phần do vận động của nội tại, nhưng cũng một mặt do
tác động của văn hóa chính trị, xã hội của Phương Tây du nhập vào Việt
Nam. Một nhà nghiên cứu đã nhận xét: Chính trong Tuyên ngôn độc
lập, Bác Hồ đã viện dẫn ra Hiến pháp của nước Mỹ và (Tuyên ngôn
Nhân quyền và Dân quyền) của nước Pháp để nhấn mạnh đến tư tưởng
tự do bình đẳng như là cốt lõi của dân chủ. Dân chủ khẳng định quyền
lực thực sự của người dân và tôn trọng dân.”5
Quá trình dân chủ hóa trong Đảng cũng như toàn xã hội mới chỉ là
khởi đầu, con đường đi còn hết sức khó khăn và lâu dài, vì đây là một
cuộc cách mạng “khổng lồ” và là sự nghiệp của toàn dân (chứ không chỉ
của nội bộ Đảng) như Bác Hồ đã nhắc nhở. Nhiều nhà lãnh đạo chính trị
ở Châu Á luôn tìm cách biện minh cho sự khác biệt trong nhận thức về
dân chủ giữa Châu Á và Châu Âu. Nhưng thực chất không hoàn toàn
như vậy. Bằng chứng thực tiễn các nước phát triển như Nhật Bản, Hàn
Quốc, Đài Loan, Singapore cho thấy các giá trị dân chủ phổ biến mà các
dân tộc Âu Mỹ là người đạt được đầu tiên và truyền bá ra thế giới
không mâu thuẫn với hệ giá trị truyền thống các dân tộc Á Đông. Thậm
chí các xã hội Á Đông đã chuẩn bị sẵn những điều kiện chín muồi cho
sự gieo trồng thành công các giá trị đó ngay từ thế kỷ XIX rồi. Riêng đối
với xã hội Việt Nam, tình hình có nhiều nét đặc biệt dẫn đến những tai
ương to lớn trên con đường phát triển. Rất nhiều người đã cố công nhận
dạng những thách thức của xã hội Việt Nam ngày nay, cố gắng “vạch
mặt chỉ tên” những căn bệnh được gọi là “lỗi hệ thống”. Đó là:
- Sự nhạo báng những giá trị phổ quát như Chân-Thiện-Mỹ: dối trá
tràn lan; tin về tham nhũng, trộm cắp giết người hãm hiếp nhan nhản

trên mặt báo hàng ngày.
- Bệnh giáo điều, gồm những giáo lý nhập khẩu đã lâu từ bên ngoài
trong những bối cảnh xã hội đặc thù, do chủ ý của con người hay ngẫu
nhiên của lịch sử, làm biến dạng văn hóa và tư tưởng Việt.

5

/>

18

TSKH. Lương Văn Kế - TS. Trần Văn La

- Những thang giá trị lạc hậu, phản tiến bộ nhưng vẫn được phép,
thậm chí dung túng để tồn tại, cản trở hoặc chặn đứng sự ra đời của
những thang giá trị mới.
- Những chỉ tiêu duy ý chí và bệnh thành tích và bệnh vĩ cuồng
chính trị, sẵn sàng đánh đổi để làm đẹp các con số.
- Bệnh quan liêu trì trệ, thái độ vô trách nhiệm của con người nhất là
của cơ quan công quyền.
- Tư duy tiểu nông manh mún, thiển cận địa phương cục bộ.
- Khủng hoảng niềm tin, nhất là lòng tin của nhân dân đối với sự
lãnh đạo của Đảng và quản lý của các cơ quan công quyền.6
Vấn đề cơ bản là ở chỗ, không thể có dân chủ nếu như không có một
Nhà nước pháp quyền. Nhưng một Nhà nước pháp quyền chỉ có thể hình
thành trên cơ sở một bản Hiến pháp dân chủ - một thực thể văn hóa cốt tử
- vì nó chứa đựng những giá trị nhân văn cơ bản của thời đại chúng ta
và vốn cũng là kết tinh những thành quả đấu tranh lâu dài của nhân loại
(về bản chất văn hóa nhân văn của Hiến pháp, xem phần Văn hóa Bắc
Mỹ). Về vấn đề này nguyên Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Văn An gần đây

đã phát biểu: “Chúng ta đã sửa đổi Hiến pháp nhiều lần rồi song chưa
đáp ứng lòng mong đợi của nhân dân, nhân dân chưa có quyền phúc
quyết Hiến pháp mà lẽ ra quyền phúc quyết Hiến pháp là quyền đương
nhiên của người dân dưới chế độ dân chủ cộng hòa.”7 Ông đặc biệt chỉ
ra khuyết điểm lớn nhất là “các lần sửa đổi Hiến pháp sau này có một
vài vấn đề cốt lõi lại xa rời hoặc lại không rõ ràng bằng Hiến pháp năm
1946 - Hiến pháp đầu tiên của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.” Theo
ông, không những thế, các Hiến pháp được sửa đổi, bổ sung sau này
(1959, 1980, 1992) là theo khuôn mẫu của cộng hòa Xô-viết, nó không
gần với những khuôn mẫu chung của thế giới. Vì thế, các điều khoản
của Hiến pháp hiện hành và trước đó “xa rời bản chất dân chủ của Nhà

6

7

Tham khảo trang mạng của Bộ thông tin - truyền thông: đoạn trích dẫn ở đây từ: />

Ảnh hưởng của văn hóa Tây Âu, Bắc Mỹ đối với Việt Nam…

19

nước, cả về pháp lý, cả về thực tiễn…Chúng ta đã chuyển từ Dân chủ thành
Quốc hội chủ. Song về thực chất thì Quốc hội cũng còn nhiều hình thức.”
Do đó ông đề nghị phải nhanh chóng sửa đổi bản Hiến pháp hiện
hành (Hiến pháp 1992) theo hướng trở lại với Hiến pháp 1946, trao lại
quyền lực thực chất cho nhân dân, trước hết là quyền phúc quyết Hiến
pháp. Theo đó cần đặc biệt làm rõ những vấn đề cơ bản của Hiến pháp,
như thể chế chính trị, ai là chủ đất nước, quyền của người chủ đất nước
là những gì? Ai là nguyên thủ quốc gia, quyền của nguyên thủ quốc gia

là những gì? Vấn đề phân công và kiểm soát quyền lực Nhà nước...
Thứ hai, trên lĩnh vực văn hóa giải trí: Theo những số liệu được khảo
sát, điện ảnh Mỹ được truyền chiếu trên 100 quốc gia khác nhau và
chiếm thời lượng lớn trên các kênh truyền thông. Có thể nói rằng nền
công nghiệp điện ảnh của Mỹ đã trở thành một nền công nghiệp mang
tính quốc tế. Tuy nhiên, điện ảnh Hollywood, cùng với sự phát triển của
nền điện ảnh Mỹ là mối lo của nhiều quốc gia bởi mặt trái của nó.
Người Việt Nam qua các kênh truyền hình Mỹ, đã có điều kiện để
thưởng thức phim Mỹ trên màn ảnh nhỏ và hệ thống truyền thông. Điện
ảnh Hollywood có sức cuốn hút thật sự đối với lứa tuổi thanh thiếu niên
Việt Nam. Có thể nói, ngoài điện ảnh Trung Quốc, Hàn Quốc chiếm được
cảm tình của khán giả Việt Nam, thì điện ảnh Mỹ cũng được xếp vào
hàng đầu. Trên một mức độ nào đó, khán giả Việt Nam tỏ ra ưa chuộng
phim Mỹ hơn là phim của các nước khác. Đó một phần là do khán giả
Việt Nam đã chán ngấy các bộ phim “cổ trang” hào nhóang và huyễn
hoặc đầy “thâm thù mưu sâu kế hiểm” của phim Trung Quốc, các motive
nhàm chán và giọng điệu bi ai của phim Hàn Quốc; mặt khác là nhờ vào
việc phim Mỹ có trình độ nghệ thuật và kỹ xảo điêu luyện, những ý
tưởng và thủ pháp nghệ thuật sinh động và luôn sáng tạo, mới lạ, những
dàn diễn viên sáng giá nhất thế giới của điện ảnh Hollywood. Các nhân
vật trong phim thì mang đậm phẩm chất anh hùng cá nhân, đầy cá tính,
góc cạnh … nhưng vẫn thể hiện được những phạm trù nhân tính lý
tưởng: hoài bão vươn lên và chiến thắng, lòng dũng cảm, dám chịu trách
nhiệm cá nhân, cái thiện và cái đẹp. Do xây dựng nhân vật phải chịu
nhiều thử thách khắc nghiệt như vậy, nên điều không tránh khỏi là trong
phim chứa đầy rẫy các cảnh truy đuổi, đấm đá, bắn giết đầy bạo liệt.


20

TSKH. Lương Văn Kế - TS. Trần Văn La

Thêm vào đó là những cảnh yêu đương mùi mẫn giữa nam và nữ nhằm
làm cân bằng tính chất bạo liệt và tăng mức độ hấp dẫn “câu khách” của
phim. Vì thế khi tiếp xúc với phim Mỹ một số thanh thiếu niên (dưới mức
tuổi cho phép) dễ bị tác động tiêu cực, trong khi họ chưa đủ năng lực
nhận thức được giá trị nhân văn đích thực từ nội dung phim. Một số
người “yếu bóng vía” thì coi đó là những giá trị không phù hợp với xã hội
Việt Nam, mà quên mất rằng các nhân vật anh hùng bạo liệt ấy trong
phim (kể cả phim hoạt hình, phim kỹ xảo máy tính) hầu hết đều hoặc là
chiến đấu chống lại cái ác, bảo vệ công lý và môi trường sống, thực thi
luật pháp của Nhà nước pháp quyền; hoặc là những cuộc phiêu lưu nhằm
tìm kiếm sự giàu có và ý nghĩa đích thực của đời người. Và một điều
quan trọng nữa là nhiều khi ở Việt Nam người ta không tuân thủ điều
kiện đối với khán giả của phim, trước hết là hạn chế về lứa tuổi: rất nhiều
phim Mỹ cấm người dưới 18 tuổi hay 16 tuổi!
Một ảnh hưởng mạnh mẽ khác của văn hóa Âu Mỹ đối với Việt Nam
từ khi Đổi mới mở cửa là sự phổ biến của âm nhạc bình dân. Bắt đầu từ
những năm 50 của thế kỷ XX, nhạc rock, rap được nổi lên và mang lại
nguồn lợi lớn cho nước Mỹ. Nó đã góp phần xóa bỏ ranh giới của các nền
văn hóa, ngôn ngữ của các dân tộc bằng những bài hát, điệu nhạc hay của
mình. Những loại hình văn hóa âm nhạc trên đã có ảnh hưởng đến sinh
hoạt âm nhạc, sáng tác âm nhạc của người Việt. Thế hệ thanh thiếu niên
Việt Nam cũng là đối tượng ưa thích loại hình văn hóa này.
Mặt trái của sự ảnh hưởng này đã làm cho hưởng thụ văn hóa có xu
hướng lệch lạc chạy theo văn hóa hưởng thụ mà thực chất là mặt tiêu
cực của văn hóa phương Tây và Mỹ. Văn hóa Mỹ và một số nước
phương Tây là văn hóa của một số nước lớn, có truyền thống, có tiềm
lực phát triển đa chiều cho nhiều thị hiếu, lành mạnh có, phức tạp có.
Một trong những xu hướng của văn hóa Mỹ là tính chất thương mại

hóa, có khả năng lấn át nhiều nền văn hóa, biểu hiện của sự bành trướng
và xâm lăng văn hóa.8
Phim ảnh và âm nhạc Mỹ còn có tác động đến nhận thức của đội
ngũ sáng tác, nội dung và nghệ thuật trong quá trình xây dựng văn hóa

8

Hà Minh Đức: Văn chương và thời cuộc, NXB. Khoa học Xã hội, Hà Nội, 2009, tr.28-29.


Ảnh hưởng của văn hóa Tây Âu, Bắc Mỹ đối với Việt Nam…

21

điện ảnh, sáng tác âm nhạc của Việt Nam. Những bộ phim “hot”, bài hát
“hot” ngày càng xuất hiện nhiều.
Thứ ba, trên lĩnh vực văn chương và nghệ thuật: 1975 - 1985 là giai đoạn
khởi động của nền văn học đổi mới bởi sự tác động của mảng văn học
dịch Âu - Mỹ. Thực chất đây là giai đoạn “đau đẻ” của một trào lưu
văn học phê phán mới để thoát khỏi tình trạng trì trệ, thiếu sinh khí của
văn học suốt mấy chục năm bởi cái mà các nhà văn tự gọi là cái
“hèn”của kẻ sĩ. Nhưng đó là giai đoạn văn học phê phán mới “đau”mà
chưa “đẻ”. Nhà phê bình Phạm Xuân Nguyên và Lại Quang Ân nhận
xét một cách có lý rằng, sự hèn của người cầm bút không nên đổ tất cả
cho hoàn cảnh, do áp lực hù dọa từ bên ngoài, mà chính là cái hèn từ
bên trong tâm thức của người cầm bút. Phạm Xuân Nguyên phê bình
thẳng thắn: “Nói đến tình trạng kém phát triển của văn học ta giai đoạn trước
không thể không đụng chạm đến chính ngay sự kém cỏi của người cầm bút. Sự
kém cỏi đây tôi muốn nói là "cái hèn" do chính người cầm bút tạo nên cho
mình. Mình tự làm hèn mình!”9. Vì chịu hèn nên họ đánh mất mình. Và

buồn thay có rất ít hoặc là hầu như không có các tác phẩm văn học dám
nói lên thái độ phê phán đối với xã hội Việt Nam thời kỳ này. Hóa ra
chả mấy ai có được nhân cách nhà văn xứng đáng. Thế là bởi vì “Những
người cầm bút chúng ta tính hiền quá, bản lĩnh thường quá, nên không phải
không thấy không nghĩ trước thực tế cuộc sống, nhưng hoặc là im lặng không
dám viết hoặc là viết không đúng với điều mình tâm niệm.” (Tài liệu đã dẫn)
Đến năm 1986, đổi mới trong văn học được hiện thực hóa. Giới văn
học nghệ thuật đang đứng trước những thách thức của xu thế đổi mới
và buộc phải đổi mới mạnh mẽ để đủ sức giao lưu với văn hóa toàn cầu.
Trong Hội nghị Đảng viên nhà văn toàn quốc được tổ chức vào cuối
năm 1979 đã đưa ra những nhận định về cái mới cần nhận thức trong tư
duy của giới văn học nghệ thuật, chỉ ra hiện trạng “dị ứng với những
biểu hiện mới và lạ” trước sự du nhập của văn học phương Tây. Báo
Văn Nghệ đi đầu trong nhận thức và hành động này.

9

"Cái hèn" của người cầm bút, Cat=36
&Id=373


22

TSKH. Lương Văn Kế - TS. Trần Văn La

Đoàn đại biểu các nhà văn Mỹ (WJC) do Kevin Bowen dẫn đầu khi
nói chuyện với nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm ở Huế đã phát biểu: “Các
anh đã như một con tàu phá băng trong lúc quan hệ Việt Mỹ đóng băng.
WJC đã làm được nhiều việc cho quan hệ văn hóa Việt - Mỹ khiến cho
những nhà chính trị cũng ngạc nhiên”10.

Các trào lưu, khuynh hướng mới của văn học phương Tây trước
những năm 90 ở Việt Nam chưa được tiếp nhận, quan tâm bởi nó có thể
“gây hại” hoặc không thuận, không phù hợp với việc giáo dục con
người mới và sợ làm chệch hướng phát triển văn học nghệ thuật dân tộc.
Nửa sau những năm 90 của thế kỷ trước, khi Việt Nam bước vào thời kỳ
hội nhập mạnh mẽ với khu vực và thế giới thì những ảnh hưởng của
văn học Phương Tây hiện đại đã xuất hiện trong một số tác phẩm, một
số cây bút; nhưng ở mức độ số ít.
Một vấn đề khách quan đặt ra đối với các nhà văn Việt Nam trong
xu hướng toàn cầu hóa là mở rộng quan hệ quốc tế và giao lưu với các
nhà văn, các nhà văn hóa, các nghệ sĩ người Việt đang sinh sống và hành
nghề ở các nước trên thế giới (trong đó có các nhà văn Việt kiều ở Mỹ )
nhằm mở rộng quan hệ, giới thiệu văn học và giá trị văn hóa truyền
thống của người Việt trên diễn đàn văn học nghệ thuật quốc tế. Chỉ tính
đến năm 1990, số người Việt nhập cư vào Mỹ là 615.000 người, và người
Việt đã trở thành nhóm người nhập cư đông nhất ở Mỹ. Hoạt động giao
lưu này là cầu nối cho sự hội nhập những giá trị của văn hóa nhân loại
đến Việt Nam và ngược lại.
Đồng tiền vượt qua giá trị nghệ thuật. Trong tư duy của một số
nghệ sĩ trẻ, để đáp ứng những nhu cầu tối thiểu trong cuộc sống, thỏa
mãn lỗi sống tự do và thực dụng, họ đã lẫn lộn giữa “nghệ sĩ và nghệ
thuật” với mục đích kiếm tiền trong vũ trường, quán bar. Cũng chính vì
vậy họ tự buông thả theo phong cách Phương Tây như thoát y, gái gọi,
chân dài đại gia để nhanh chóng kiếm được nhiều tiền. Đã đến lúc, hiện
tượng lối sống và nghề nghiệp trên nếu không có biện pháp thích ứng

10

Nguyễn Khoa Điềm, “Bốn nhà văn Mỹ xông đất Hội Văn học Nghệ thuật Thừa Thiên
- Huế”, Báo Tiền Phong số Xuân 2007.

Ảnh hưởng của văn hóa Tây Âu, Bắc Mỹ đối với Việt Nam…

23

để ngăn chặn thì môi trường và lối sống của một số văn nghệ sĩ, thanh
niên sẽ quay lại như những năm quân đội Mỹ chiếm đóng ở miền Nam.
Trước sự vận động của xu thế toàn cầu hóa văn hóa, sự hội nhập
ngày càng cao của văn hóa từ các quốc gia ở khu vực Tây Âu và Bắc Mỹ,
đổi mới trong đời sống, trong lĩnh vực văn học nghệ thuật ở thời điểm
hội nhập hiện nay là một nhu cầu thường trực. Tuy nhiên, trong điều
kiện cụ thể của từng quốc gia không nhất thiết chủ nghĩa hậu hiện đại ở
phương Tây (trong đó có Mỹ) trong một thế kỷ qua phải là một con
đường, một cái đích cho bất cứ một nền văn học dân tộc nào trên thế
giới phải đi theo và phải đến. Văn học mỗi dân tộc có sứ mệnh trước lịch
sử của dân tộc mình, trước công chúng của mình. Và nền văn học nghệ
thuật Việt Nam cũng phải có sự bảo tồn giá trị của nó trước xu thế hội
nhập của văn học thế giới.
Thứ tư, trên lĩnh vực đạo đức, lối sống: Sự ảnh hưởng của văn hóa và
lối sống Phương Tây đến lối sống người dân nước ta hiện nay rất rõ, đặc
biệt là thế hệ trẻ. Tuy nhiên không nên đồng nhất lối sống phương Tây
với lối sống tiêu cực. Trong lối sống phương Tây có nhiều giá trị tích cực
và tốt đẹp như: sự trung thực, tôn trọng cá nhân, đề cao kỷ luật tự giác và
tinh thần trọng pháp luật.
Bên cạnh đó, những nét tiêu biểu trong cách sống Mỹ được thể hiện
qua thời trang, đồ dùng, nhà ở và tiện nghi, các phương tiện quảng cáo
đã tạo cho người Mỹ có một sở thích là chạy đua theo mốt. Đây cũng là
một nét trong văn hóa của người Mỹ - cách ứng xử trước sự sôi động, lối
sống. Lối sống này được tạo nên bởi sự phát triển công nghệ hiện đại

của điện ảnh Hollywood, nghệ thuật quảng cáo, minh tinh màn bạc,
những nhân vật nổi tiếng trong xã hội, chủ nghĩa tiêu dùng, thông tin
đại chúng. Những đặc điểm đó của lối sống Mỹ được người Việt Nam
nhất là ở các thành phố, trong đối tượng thanh niên sinh viên, doanh
nhân, nghệ sĩ, trí thức dễ dàng hấp thu. Vì thế trên truyền hình người ta
có các chương trình định kỳ giới thiệu những villa đẹp, trang phục đẹp,
mỹ phẩm đẹp, ô tô đẹp v.v… Tóm lại là những chuẩn mực sống sung
túc sang trọng về tiện nghi vật chất theo kiểu Mỹ. Khi nghiên cứu về lối
sống của người Mỹ, Neil Harris - học giả Mỹ, trong tác phẩm “Cách ứng
xử của người Mỹ”đã phân tích: “Trên cơ sở kết hợp hiện thực và tưởng


24

TSKH. Lương Văn Kế - TS. Trần Văn La

tượng, Hollywood sử dụng những tạp chí được công chúng ưa thích và
bộ máy quảng cáo khổng lồ để cổ võ cho cả một thế giới những ngôi
sao… Những người sản xuất ô tô, cung cấp thực phẩm và các cửa hàng
quần áo đều cố gắng làm cho người mua làm quen với những ý nghĩa
biểu tượng của những nhãn hiệu và năm thời trang, dáng vẻ và sự thành
đạt liên quan với nhau một cách chặt chẽ và có thể đạt được kết quả tốt
nhất bằng cách chăm chú theo dõi các thông báo quảng cáo” 11.
Người Mỹ thường thích dựa vào các phương tiện vật chất để nâng
cao đời sống của cá nhân và gia đình. Vật dụng tiêu dùng, sự sở hữu và
sở thích của cá nhân đối với vật dụng tiêu dùng là một biểu hiện sự
thành công trong xã hội Mỹ. Tuy nhiên, mặt trái của vấn đề trên là
hướng cá nhân/con người thiên về chủ nghĩa vật chất. Chủ nghĩa vật
chất được coi là cốt lõi trong văn hóa Mỹ. Điều đó lý giải vì sao nhiều
người trên thế giới cho rằng lối sống Mỹ thiên về chủ nghĩa vật chất

nhất thế giới. Lối sống vật chất gắn liền với ý thức cá nhân trong xã hội,
là cốt lõi của lối sống người Mỹ. Nếu xét về yếu tố tích cực thì mối quan
hệ trên đã tạo ra những yếu tố kích thích sự cần cù, tính năng động và
sáng tạo trong lao động và kinh doanh. Quần áo thời trang, nhà cửa tiện
nghi, những đồ dùng điện tử, những chuyến nghỉ ngơi sau tuần làm
việc là những nét tiêu biểu nhất trong cách sống của người Mỹ. Người
Mỹ thường thích dựa vào sự giàu sang về vật chất để đánh giá mức độ
thành đạt của bản thân và gia đình.
Văn hóa ẩm thực là một trong những nét văn hóa đặc sắc của Hoa
Kỳ được hưởng từ những luồng người nhập cư mang đến. Hoa Kỳ là
thế giới của các loại đồ ăn phong phú, đa dạng, ăn nhanh và đã được
mệnh danh là ẩm thực quốc tế. Các món ăn này được chế biến từ những
thực phẩm đặc trưng của mỗi tộc người, từ những thực phẩm của người
châu Âu: lúa mỳ, ngô, sữa, thịt lợn, bò, gia cầm… như món ăn gà rán,
thịt hun khói, … nhạc Jazz, Rock, quần Jeans, thời trang, thức ăn nhanh
McDonald... có quan hệ mật thiết đến tính cách và điều kiện xã hội của
người Mỹ.

11

Harris, Neil: Cách ứng xử của người Mỹ, Philadelphia, 1979, tr.147.


Ảnh hưởng của văn hóa Tây Âu, Bắc Mỹ đối với Việt Nam…

25

Thông qua phim ảnh, âm nhạc, văn học nghệ thuật và các hình thức
truyền thông đại chúng khác, “lối sống” của văn hóa Mỹ nói riêng và
Phương Tây nói chung đã ồ ạt “tấn công’’ vào lớp trẻ (học sinh, sinh viên,

công chức, trí thức, thương nhân...) Việt Nam. Tư tưởng và nhận thức
của một số thanh niên đã xuất hiện sự chuộng “mốt”, và thanh niên coi
đó là quyền được “suy đồi”. Diễn viên tuổi “teen” “lộ hàng” trong phim
sex, blog sex xuất hiện không ít trên mạng Internet. Đây là hồi chuông
cảnh báo về lối sống đang xa dần với những giá trị truyền thống dân tộc
của một bộ phận công dân trẻ, đặc biệt là sinh viên. Lắc, sex đã trở thành
phong cách sống, thú vui đối với tầng lớp này bởi vì theo họ, nghệ sĩ, sinh
viên phải tự do như chính tâm hồn họ. Trong các tầng lớp, thế hệ tiếp cận
nền văn hóa Mỹ, tầng lớp trẻ (bao gồm học sinh, sinh viên, công chức, trí
thức, kinh doanh…) là đối tượng tiếp thu nhanh nhất, dễ dàng nhất. Tên
tuổi các ca sỹ: Britney Spears, Christina Aguilera, Ricky Martin… đã trở
thành những gương mặt quen thuộc đối với mốt âm nhạc của tầng lớp trẻ
và ‘sành điệu’ Việt Nam. Với họ, những giá trị của văn hóa âm nhạc cổ
truyền dân tộc ngày càng bị phai mờ.
Hiện tại ở Việt Nam đã xuất hiện một tầng lớp công dân “nghiện
mua sắm” mà chủ yếu thuộc tầng lớp trẻ làm việc cho các tập đoàn đa
quốc gia, các công ty lớn, các khối doanh nghiệp tư nhân. Đây là một lối
sống hưởng thụ vật chất, theo sở thích cá nhân và không hoà đồng trong
môi trường sống của cộng đồng. Lối sống hưởng thụ và tâm lý tiêu
dùng càng được đề cao, từ đó sinh ra tư tưởng và hành động hám lợi, vị
kỷ cá nhân, bất chấp pháp luật, đạo lý và tình nghĩa.
Hình ảnh thu nhỏ của người dân đô thị tham gia giao thông trên
đường phố đã phản ánh mức độ ảnh hưởng của văn hóa Tây Âu, Bắc
Mỹ vào lối sống của người Việt Nam trong giai đoạn đổi mới và hội
nhập như sau: “Đường phố đen nghịt xe, khí thải mù mịt, hầu hết
những người đi đường bịt mặt. Áo quần họ đang mặc, nhất là các phụ
nữ theo mốt Âu châu, váy đầm dài ngắn, quần Jean bó sát, áo thun hở
rốn, hở lưng, tóc quăn hay thẳng, có đầu nhuộm tóc vàng, găng tay đeo
tận nách, đầu mũ vải”12.

12

Tạp chí Văn Hiến Việt Nam số 1, tháng 2/2007.