Tùy bút kháng chiến của Nguyễn Tuân

1

Vietluanvanonline.com

Page 1


MỤC LỤC
Mở đầu..................................................................................................................1
I. Lý do chọn đề tài................................................................................................1
II. Lịch sử vấn đề...................................................................................................2
III. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu...................................................................9
IV. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu..................................................................9
V. Phương pháp nghiên cứu................................................................................10
VI. Đóng góp của luận văn..................................................................................10
VII. Kết cấu của luận văn....................................................................................11
Nội dung..............................................................................................................12
Chƣơng 1. Từ phong cách nhà văn đến quan niệm chung về thể tài tuỳ
bút và phong cách tùy bút của Nguyễn Tuân.................................................12
1.1..................................................................................................................Kh
ái niệm phong cách nghệ thuật......................................................................12
1.2. Khái niệm về thể tuỳ bút...............................................................................16
1.3. Nguyễn Tuân và thể tuỳ bút..........................................................................18
1.4.................................................................................................................T
uỳ bút kháng chiến của Nguyễn Tuân – dấu ấn sáng tạo của một chặng đường
......................................................................................................................
22
Chƣơng 2. Những đặc điểm phong cách nghệ thuật Nguyễn Tuân qua tuỳ
bút kháng chiến (1946 - 1954 )..........................................................................30
2.1. Từ kẻ lãng du đến con người nhập cuộc.......................................................30
2.2. Những đặc điểm chung về phong cách nghệ thuật Nguyễn Tuân................34

2.3. Phong cách nghệ thuật Nguyễn Tuân qua tuỳ bút kháng chiến....................39
2.3.1.Cảm hứng nghệ thuật bao trùm: Kháng chiến như một phong hội mới ...
39
2.3.2...............................................................................................................S
ự chuyển biến và thống nhất phong cách nghệ thuật Nguyễn Tuân qua tuỳ
bút kháng chiến
54
Chƣơng 3. Phong cách ngôn ngữ trong tuỳ bút kháng chiến của
Nguyễn Tuân......................................................................................................63
3.1. Cơ sở hình thành ngôn ngữ nghệ thuật Nguyễn Tuân.................................. 63
3.1.1. Nguyễn Tuân với tình yêu tiếng việt tha thiết.............................................. 63
3.1.2. Nguyễn Tuân - một bậc thầy về ngôn từ......................................................64
3.2. Ngôn từ nghệ thuật trong tuỳ bút kháng chiến của Nguyễn Tuân................66
3.2.1. Từ ngữ được lựa chọn trong miêu tả............................................................ 67
3.2.2. Sự lạ hoá trong sáng tạo từ ngữ của Nguyễn Tuân....................................69
3.3. Câu văn và giọng điệu nghệ thuật.................................................................73
3.3.1. Câu văn nghệ thuật....................................................................................... 73
Vietluanvanonline.com

Page 2


3.3.2. Giọng điệu nghệ thuật................................................................................84
Kết luận...............................................................................................................93
Tài liệu tham khảo.............................................................................................95

Vietluanvanonline.com

Page 3

MỞ ĐẦU
I. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI

1.

Nguyễn Tuân là một trong chín nhà văn được chọn học trong

chương trình phổ thông với tư cách là tác gia tiêu biểu của nền văn học
Việt Nam hiện đại. Ông là một trong số không nhiều nhà văn đã tạo được
cho mình một phong cách sáng tạo nghệ thuật độc đáo và có nhiều cống
hiến cho văn chương Việt Nam thế kỷ XX. Nguyễn Tuân để lại một sự
nghiệp văn học đồ sộ với những trang viết độc đáo và tài hoa. Ông xứng
đáng được coi là một nghệ sĩ lớn. Năm 1996, ông được Nhà nước tặng
Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật (đợt 1).
Văn nghiệp của Nguyễn Tuân trải qua hai giai đoạn trước và sau
cách mạng. Với thể loại tuỳ bút, Nguyễn Tuân đã tìm được cho mình một
hướng đi riêng, mà cho đến nay chưa ai vượt qua được. Tuỳ bút đã thực sự
trở thành “lãnh địa” của Nguyễn Tuân. Ông được tôn vinh là nhà tuỳ bút
số một của Việt Nam. Ông để lại được dấu ấn và tên tuổi của mình chính
là nhờ thể tài này.
2.

Sau Cách mạng Tháng tám, cùng với tuỳ bút Sông Đà, Hà

Nội ta đánh Mĩ giỏi, Tuỳ bút kháng chiến đã góp phần bộc lộ rõ thêm
phong cách độc đáo, tài hoa và cả khuynh hướng “muốn được cống hiến
với tất cả trái tim nhiệt thành cùng cái đầu uyên bác của nhà văn đối với
công cuộc đấu tranh và dựng xây đất nước”. Có thể nói, trong những trang
tuỳ bút độc đáo của mình nhà văn đã diễn tả được “mọi niềm vui và nỗi

đau giằng xé của thời đại giông bão này” (Trích Điện chia buồn của các
nhà văn Liên Xô, 1.8.1987, VN số 32,1987).
3.

Nguyễn Tuân là nhà văn luôn luôn có ý thức khám phá và

cống hiến tài năng của mình cho văn chương. Ông đã từng thử sức ngòi bút
của mình qua nhiều thể loại: thơ, truyện ngắn, tiểu thuyết... nhưng tuỳ bút
Vietluanvanonline.com

Page 4


là thể loại mà ông thành công nhất. Từ trước đến nay, đã có khá nhiều
công trình khảo

Vietluanvanonline.com

Page 5


sát, nghiên cứu về sáng tác của Nguyễn Tuân ở nhiều góc độ khác nhau.
Song, để tìm hiểu và nghiên cứu chuyên sâu vào đặc điểm nghệ thuật tuỳ bút
Nguyễn Tuân qua Tuỳ bút kháng chiến, làm rõ hơn phong cách Nguyễn Tuân
thì gần như chưa có công trình nào thực hiện một cách hệ thống. Bên cạnh
đó, với tinh thần đổi mới phương pháp và quan điểm dạy học môn Văn trong
nhà trường phổ thông là chú ý dạy theo hệ thống thể loại cùng với tiến trình
phát triển của văn học, chúng tôi đã lựa chọn thể loại tuỳ bút của Nguyễn
Tuân để nghiên cứu.
Đó là những lý do cơ bản để chúng tôi chọn Phong cách Nguyễn

Tuân qua tuỳ bút kháng chiến (1946-1954) làm đề tài luận văn Thạc sĩ
của mình.
II. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ

Nguyễn Tuân là một tác gia văn học lớn. Ông khẳng định tài năng thực
sự của mình ở thể tài tuỳ bút. Có thể nói, tuỳ bút Nguyễn Tuân đã trở thành
đối tượng thu hút được sự quan tâm và chú ý của đông đảo bạn đọc cũng như
các nhà nghiên cứu. Đã có nhiều công trình nghiên cứu về Nguyễn Tuân nói
chung, tuỳ bút Nguyễn Tuân nói riêng với nhiều cấp độ, nhiều nội dung khác
nhau, nhưng ở đây chúng tôi muốn nói đến những chuyên gia đã dành nhiều
tâm huyết và công sức cho nhà văn Nguyễn Tuân, như Nguyễn Đăng Mạnh,
Phong Lê, Vương Trí Nhàn, Hà Văn Đức....Giáo sư Nguyễn Đăng Mạnh
khẳng định“Nguyễn Tuân là một hiện tượng văn học phức tạp”.
Trước Cách mạng, do bất hoà với xã hội, ông sống ngông nghênh, quay lưng
với thực tại, chỉ coi trọng cái tôi vị kỷ của mình. Nhưng sau Cách mạng,
Nguyễn Tuân đã có nhiều thay đổi. Không hoàn toàn đoạn tuyệt ngay với quá
khứ, nhưng ông đã nhận thấy ý nghĩa của cuộc sống khi hoà mình vào nhân
dân. Nguyễn Tuân cùng đi, cùng nghĩ, cùng sống với bộ đội, với quần chúng
lao động. Bởi vậy Nguyễn Đăng Mạnh cho rằng: “Cách mạng tháng Tám đã

Vietluanvanonline.com

Page 6


cứu sống Nguyễn Tuân”. Cách mạng tháng Tám là cơn bão táp may mắn,
giúp

Vietluanvanonline.com

Page 7


Nguyễn Tuân hồi sinh trong niềm vui lớn của đất nước. “Mê say với ánh sáng
trắng vừa giải phóng, tôi đã là một dạ lữ khách không mỏi, quên ngủ của một
đêm phong hội mới”... Nguyễn cũng sáng suốt bốc cho mình một vị thuốc
nữa: Phải đấu tranh tư tưởng, tiêu diệt con người cũ, phải “lột xác”. Nguyễn
Tuân đã tiến hành một cuộc “Cách mạng” trong lòng mình. Sự chuyển biến
thực sự của ngòi bút Nguyễn Tuân sau Cách mạng, có thể xem như bắt đầu từ
Đường vui. Đây là kết quả của một chuyến đi dài, không phải như anh chàng
Bạch ngày xưa xê dịch trên xe, trên tàu, thui thủi một mình, mà đi bộ “mình
cưỡi lên mình mà trườn qua núi sông đẫm mùi thuốc súng.” Tiếp theo Đường
vui (1949), Nguyễn Tuân viết Tình chiến dịch (1950). Hai tác phẩm như cùng
được viết trong một mạch văn, một hơi văn, nhưng thực ra, có những điểm
khác nhau quan trọng. So với Đường vui, ở Tình chiến dịch tác giả nhập cuộc
hơn vào cuộc chiến đấu của dân tộc. Trong bài "Thể tài tuỳ bút của Nguyễn
Tuân”, Nguyễn Đăng Mạnh đã khẳng định phong cách nghệ thuật độc đáo và
sự tài hoa của nhà văn này qua thể tài tuỳ bút.
Theo Giáo sư Phong Lê: “Tên tuổi của Nguyễn Tuân gắn với trào lưu
văn học lãng mạn trong văn học Việt Nam sau đại chiến thế giới lần thứ hai”.
Trước cách mạng, Nguyễn Tuân “thất vọng trước hiện tại, nhà văn quay về
quá khứ, nhấm nháp những Vang bóng một thời, những thú chơi được xem là
thanh lịch như ướp hương bưởi, thả thơ, đánh thơ...đó là cả một sự bế tắc
nằm trong sự bế tắc chung của nền văn học công khai, dưới ách thống trị của
thực dân trong xã hội cũ. Khi Cách mạng tháng Tám thành công, Nguyễn
Tuân chính là một trong số các nhà văn lãng mạn hiếm hoi ngay từ đầu đã có
cái may mắn tiếp nhận được ánh sáng mới, để tìm ra con đường giải thoát
cho cuộc sống và nghệ thuật của mình. Nhà văn đã hồ hởi đi theo cách mạng
và có lúc chan hoà vào dòng người, vui cái vui xuống đường trong những
ngày đầu sau khởi nghĩa. Nhưng phải đến cuộc kháng chiến chống Pháp,

sống trong đời sống của nhân dân, trong ngọn lửa của chiến đấu, con người
và nghệ thuật của Nguyễn Tuân mới có điều kiện “gột rửa” dần những
Vietluanvanonline.com

Page 8

mặt


tiêu cực để hướng vào quỹ đạo của văn nghệ cách mạng. Tuỳ bút Đường vui
chính là tác phẩm mở đầu đánh dấu một giai đoạn sáng tác mới của Nguyễn
Tuân, là minh chứng cho sự “nhập cuộc” của nhà văn với cách mạng và
kháng chiến. Nhưng phải đến Tình chiến dịch mới cho ta thấy hình ảnh một
Nguyễn Tuân thật gần gũi. Ông đã thực sự hoà mình vào cuộc kháng chiến vĩ
đại của nhân dân, ông đã đi cùng bộ đội, nhân dân trên các nẻo đường kháng
chiến gian nan. Cuộc kháng chiến đã mang lại cho Nguyễn Tuân những tình
cảm mới mà ông gọi là “nếp tình cảm mới”. Tình cảm đó không có trong các
trang viết trước đây của Nguyễn Tuân. Những mối “tình đơn vị”, “tình chiến
dịch”, hoặc cái “nỗi nhớ miên man” nó gắn bó con người với nhau. Sau cách
mạng, căn bản đã hết rồi cái say sưa tự nhấm nháp mình, Nguyễn Tuân còn
phấn đấu đi xa hơn thế. Trong sáng tác của ông đã dần dần xuất hiện những
con người kháng chiến mà ông yêu mến khâm phục: anh giao thông “Dầu
Gáo”, anh biệt động, anh tự vệ thủ đô, anh du kích liên xã... Trong cái cố
gắng “không viết tuỳ theo bút”, có lúc ông đã thử bước sang địa hạt truyện
ngắn để dựng hẳn một chân dung quần chúng cách mạng như trong Những
con đò danh dự (Độc lập, số 23, tháng 6 1950), hoặc một khung cảnh chiến
thắng với nhiều tâm trạng, nhiều khuôn mặt khác nhau của quân dân vùng
địch hậu như trong Thắng càn (1954). Có thể nói: Con đường đi của Nguyễn
Tuân trong ba mươi năm qua là con đường có nhiều bước thăng trầm. Ông đi
vào đời sống, xuất phát từ đời sống (chứ không phải từ cá nhân mình), gắn

bó, chan hoà với quần chúng (chứ không phải đứng tách ra ngoài), tin ở cách
mạng, và rèn luyện mình theo lập trường và quan điểm của Đảng.
Nhà nghiên cứu, phê bình văn học Vương Trí Nhàn trong bài“Nhà
văn Nguyễn Tuân” đã viết “Nên hiểu sự khinh bạc lộ liễu của Nguyễn Tuân
trước Cách mạng chẳng qua cũng là một cách nhà văn tự mài sắc mình để
làm nghề cho thật đắt, chúng ta sẽ không quá thành kiến với nó, và có thể
hiểu tại sao, nó lại tồn tại đồng thời với những phẩm chất ngược lại, như tinh
Vietluanvanonline.com

Page 9


thần phục thiện và một tấm lòng biết thông cảm. Chẳng phải từ sau
Cách

Vietluanvanonline.com

Page 10


mạng, khi không còn thật cần thiết cho nghề nữa, thói quen khinh bạc đó đã
được gội rửa rất nhiều?” [24;tr.30].
Vương Trí Nhàn quan niệm tuỳ bút là một thể loại “rất kén tác giả. Ấy
vậy mà tên tuổi Nguyễn Tuân lại gắn với mảnh đất đáng gọi là “tử địa” ấy.
Ông là nhà tuỳ bút số một của văn học Việt Nam hiện đại; sau ông người ta
mới gượng gạo nhắc tới vài tên tuổi khác cũng có đôi ba phen thử sức trong
nghề - ấy là sau khi họ phải vượt qua con đường khốn khó, hai bên là hai cái
vực: hoặc là viết giống Nguyễn Tuân ; hoặc không phải tuỳ bút.” Ông đưa ra
kết luận về sự gắn kết của Nguyễn Tuân với thể tài tuỳ bút: “Nó là một bộ
phận của con người ông, ông sống với nó và cũng được chết với nó.” Vương

Trí Nhàn khẳng định: “Những gì xảy ra trong đời sáng tác của Nguyễn Tuân
những năm sau 1945, làm chứng cho điều đó”.
Trong cuộc tranh luận về nghệ thuật ở Việt Bắc tháng 7 năm 1949, khi
bàn đến Đường vui, Nguyên Hồng nhận xét “anh yêu mình nhiều quá, dựng
mình lên nhiều quá.”; còn một cán bộ văn nghệ khác thì bảo “tôi có cảm
tưởng là anh đi trên bờ suối, đi trên đường để ngắm cảnh ”, những điều này
không phải Nguyễn Tuân không biết và ông đã khổ vì nó lắm lắm, trong cơn
lúng túng, ông đổ tội cho thể tài. Trong một buổi họp, chính Nguyễn Tuân đã
phát biểu: “Nhân nói đến tuỳ bút, tôi có ý kiến là chúng ta ghi chép tài liệu
đã nhiều. Bây giờ là thời kì viết tiểu thuyết, đừng viết tuỳ bút nữa.” Một chỗ
khác, ông nói rõ hơn: “Người viết tiểu thuyết có điều kiện khách quan hơn”.
“Riêng tôi, ở tuỳ bút, tôi dễ phóng túng.” Rồi, làm đúng như điều mình tính,
một số tác phẩm ra sau Đường vui, đều được ông gọi là tiểu thuyết. Chỉ có
một điều hơi phiền: những tiểu thuyết này không hay, hơn thế nữa, những
người tinh tường nhận ra rằng nó chỉ tiểu thuyết ở cái vỏ, còn hơi văn, giọng
điệu, vẫn là tuỳ bút. Có lẽ vì cũng nhận ra rằng sự thực là như thế, nên khi
tập hợp những gì đã viết hồi ở Việt Bắc, và mới về Hà Nội, Nguyễn Tuân gọi
chung chúng là tuỳ bút: Tuỳ bút kháng chiến, Tuỳ bút kháng chiến hoà bình.
Vietluanvanonline.com

Page 11


Tác giả Hà Văn Đức với “Tuỳ bút Nguyễn Tuân sau Cách mạng tháng
Tám” đã khẳng định: “Có nhiều nhà văn viết tuỳ bút, nhưng hiếm có một cây
bút nào lại thuỷ chung gắn bó với nó suốt một đời sáng tác như Nguyễn Tuân.
Ông gắn với bó với thể loại tuỳ bút và tạo dựng được cho mình một phong
cách riêng ở thể loại này, bởi nó phù hợp với sở trường cũng như cá tính của
ông.”, và “tuỳ bút Nguyễn Tuân không chỉ giàu chất hiện thực, mang tính thời
sự cao, mà còn đậm đà chất trữ tình, thơ mộng. Chất tình cảm trong tuỳ bút

Nguyễn Tuân trước cách mạng thường là buồn, phản ánh cái tâm trạng bức
bối, chán chường của tác giả trước một cuộc đời tù túng, tẻ nhạt (Thiếu quê
hương). Sau Cách mạng tháng Tám, cảm xúc và suy nghĩ của Nguyễn Tuân
có nhiều thay đổi: say mê, nhiệt tình và lạc quan hơn...” [24;tr.140]. Nhiều
thiên tuỳ bút sau cách mạng (nhất là trong tuỳ bút Sông Đà) là những áng văn
trữ tình giàu chất thơ.
Phan Cự Đệ cũng có những nhận xét và đánh giá tinh tế về nghệ thuật
độc đáo của Nguyễn Tuân. Ông luôn có sự so sánh những biến đổi về phong
cách nghệ thuật Nguyễn Tuân ở hai giai đoạn trước và sau cách mạng: “giờ
đây tác phẩm Nguyễn Tuân vẫn thường lưu ý chúng ta đến góc độ thẩm mĩ
trong cuộc sống hàng ngày bận rộn, đề nghị một lối sống đẹp, nhã nhặn,
thanh lịch. Trước cách mạng, trong tác phẩm Nguyễn Tuân đã hình thành
một phong cách tài hoa và độc đáo...Khi thế giới quan và phương pháp sáng
tác đã chuyển biến về cơ bản thì phong cách nghệ thuật cũng thay đổi theo.
Tuy nhiên, phong cách mới không phủ định phong cách cũ một cách tuyệt
đối mà có sự phê phán và kế thừa. Nhiều hình tượng và môtíp, nhiều thủ
pháp nghệ thuật được lặp lại và mang một ý nghĩa mới qua những hình tượng
gió, con đường, dòng sông, sân ga, biên giới...có thể thấy được sự lớn lên, sự
chuyển biến trong phong cách Nguyễn Tuân” [24; tr.114].
Còn có thể kể đến tác giả Tôn Thảo Miên với một số bài viết về
Nguyễn Tuân, như "Nguyễn Tuân- tài hoa văn chương", "Nguyễn Tuân- dấu

Vietluanvanonline.com

Page 12


ấn của cá tính sáng tạo". Trong đó tác giả vừa giới thiệu một cách khái quát
về sự nghiệp sáng tác, vừa đi sâu tìm hiểu cá tính sáng tạo của nhà văn. Tôn

Vietluanvanonline.com

Page 13


Thảo Miên viết “Tìm hiểu quá trình sáng tác của Nguyễn Tuân chúng ta sẽ
thấy được sự chuyển biến về tư tưởng cũng như phong cách nghệ thuật của
ông giữa hai mốc lịch sử trước và sau cách mạng tháng Tám"[24; tr22]. Theo
tác giả, mặc dù Nguyễn Tuân là một nhà văn đến với cách mạng khá sớm, có
thể nói là ngay từ những ngày đầu tiên, nhưng từ Lột xác đến Chùa Đàn sự
quyết tâm từ bỏ con người cũ, cuộc sống cũ dường như mới thể hiện ở
phương diện lý thuyết. Còn trên thực tế, Nguyễn Tuân vẫn chưa đoạn tuyệt
hẳn với nó. Ngay ở Đường vui một thiên tuỳ bút được coi là có sự chuyển
biến thực sự của ngòi bút Nguyễn Tuân sau cách mạng thì người đọc vẫn
thấy thấp thoáng một Nguyễn Tuân ham “xê dịch”, ham đi: “...đi bao giờ
cũng vui. Chỉ những lúc ngừng mới là hết thú”. Tất nhiên, không giống với
trước cách mạng, Nguyễn chỉ đi một mình, lang thang cô độc. Đi không
mục đích, không phương hướng. Bây giờ Nguyễn đi cùng với nhân dân,
với bộ đội, và Nguyễn đã nhận thấy “sức mạnh của đất nước luôn luôn hiện
hình trên từng tấc gang đường xa”. Đường vui là bài ca của một con người
mang tâm trạng náo nức, tươi vui, tin tưởng đi vào cuộc kháng chiến. Chất
nghệ sĩ, chất lãng mạn, “chất công dân” trong con người Nguyễn Tuân đã tạo
nên những trang viết thật hồn nhiên, thật xúc động.
Tình chiến dịch là sự tiếp nối âm hưởng sôi động của cuộc kháng chiến
được bắt đầu từ tuỳ bút Đường vui. Nếu ở Đường vui Nguyễn Tuân mới chỉ
đứng bên lề cuộc chiến đấu với tư cách là người quan sát thì ở Tình chiến
dịch ông là một chiến sĩ- nhà văn. Tuy ông không trực tiếp tham gia vào các
trận đánh, nhưng ông cũng theo sát bộ đội trong các cuộc hành quân, cũng
sống ở chiến khu, cũng vào đồn địch, cũng làm công tác dân vận... Có lẽ,
Nguyễn Tuân muốn chứng minh cho sự Lột xác triệt để của mình nên đôi khi

đã bỏ qua những đặc trưng nghệ thuật “rất Nguyễn Tuân ”.
Tác giả Tôn Thảo Miên cũng nhấn mạnh tới cá tính sáng tạo và thành
công của Nguyễn Tuân qua thể tài tuỳ bút: "Đặc biệt với tuỳ bút ông đã tạo

Vietluanvanonline.com

Page 14


nên “thương hiệu” của riêng mình, đó là tuỳ bút Nguyễn Tuân.(...) Cá tính
sáng tạo và tài năng của Nguyễn Tuân được thể hiện ở nhiều phương diện,

Vietluanvanonline.com

Page 15


gắn liền với hành trình sáng tạo của nhà văn từ khi bắt đầu cầm bút cho đến
lúc từ giã cuộc đời...Sáng tác của Nguyễn Tuân trước Cách mạng bộc lộ rõ
cái tôi chủ quan. Sau Cách mạng cái tôi đó đã hoà chung vào cái ta chung
của dân tộc. Nhưng dù ở giai đoạn nào, cá tính sáng tạo của ông vẫn được thể
hiện một cách đặc sắc” [24; tr73,74].
Một trong những tác giả trẻ gần đây nhất đã viết về Nguyễn Tuân
trong cuốn “Tam diện tuỳ bút” là Trần Thanh Hà, với bài viết “Nguyễn
Tuân- Một thời và mọi thời vang bóng” khi nói đến tuỳ bút kháng chiến của
Nguyễn Tuân chị cũng khẳng định tuỳ bút kháng chiến đã đánh dấu một
chặng đường sáng tác mới của nhà văn Nguyễn Tuân.
Nhìn chung, trong những công trình nghiên cứu về Nguyễn Tuân, các
tác giả đều có những nhận xét, đánh giá trên phương diện khái quát về phong
cách nghệ thuật của Nguyễn Tuân sau cách mạng và đều có nhắc tới hai tập

tuỳ bút của ông trong kháng chiến chống Pháp (giai đoạn 1946-1954) là
Đường vui và Tình chiến dịch. Các tác giả đều gặp nhau ở một nhận định là:
Với hai tập tuỳ bút này, Nguyễn Tuân đã thực sự đến với kháng chiến, hoà
vào cuộc sống chiến đấu của nhân dân. Đến với kháng chiến, nhà văn đã có
cái nhìn mới với quan điểm nghệ thuật mới và sự đổi mới, phát triển về
phong cách nghệ thuật dựa trên những đặc điểm nổi bật đã trở thành dấu ấn
trong phong cách nghệ thuật của ông.
Những công trình nghiên cứu, những bài viết trên là nguồn tư liệu quý
giúp gợi mở và định hướng cho đề tài nghiên cứu mà chúng tôi đã lựa chọn.
III. ĐỐI TƢ ỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU

1. Đối tƣợng nghiên cứu
Đặc điểm nghệ thuật thể loại tuỳ bút và phong cách của Nguyễn Tuân
thể hiện trong tuỳ bút thời kỳ kháng chiến chống Pháp (1946 - 1954).
2. Phạm vi nghiên cứu

Vietluanvanonline.com

Page 16


Toàn bộ tuỳ bút của Nguyễn Tuân thời kỳ chống Pháp (1946 - 1954)
trong đó tập trung chủ yếu ở hai tập Đường vui và Tình chiến dịch. Có so
sánh với tuỳ bút thời kỳ trước và sau đó.
IV. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU

1. Mục đích nghiên cứu.
Nghiên cứu đề tài này nhằm mục đích làm sáng rõ thêm phong cách
nghệ thuật Nguyễn Tuân, đặc biệt là phong cách tuỳ bút của nhà văn này qua
tuỳ bút viết trong thời kỳ chống Pháp (1946 - 1954), tuy được sáng tác ở giai

đoạn sau cách mạng nhưng vẫn bộc lộ rõ “chất tuỳ bút ” độc đáo riêng có
của Nguyễn Tuân.
2. Nhiệm vụ nghiên cứu
2.1.

Xác định rõ khái niệm phong cách và thể tài tuỳ bút.

2.2.

So sánh đối chiếu tuỳ bút của Nguyễn Tuân với những đặc

điểm chung của thể loại để tìm ra những nét riêng biệt trong phong cách
tuỳ bút của nhà văn Nguyễn Tuân.
2.3.

So sánh tuỳ bút Kháng chiến (1946 - 1954) với một số tuỳ

bút của Nguyễn Tuân viết trước cách mạng, để thấy được sự ổn định và
phát triển của tuỳ bút Nguyễn Tuân.
2.4.

Trên cơ sở nghiên cứu đặc điểm tuỳ bút Kháng chiến (1946

- 1954) luận văn góp thêm tiếng nói vào việc tìm hiểu và khẳng định sự
đa dạng, phong phú và đặc sắc trong phong cách sáng tác tuỳ bút của nhà
văn Nguyễn Tuân.
V. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

- Phương pháp hệ thống, phân loại
- Phương pháp so sánh, đối chiếu

- Phương pháp phân tích, tổng hợp.
VI. ĐÓNG GÓP CỦA LUẬN VĂN

Vietluanvanonline.com

Page 17


- Đề tài luận văn là sự tiếp nối các công trình khoa học đã được nghiên cứu
trước đây. Tuy nhiên, trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi cố gắng tìm ra
điểm mới khi đi sâu vào mảng tuỳ bút viết trong thời kỳ kháng chiến chống
Pháp của Nguyễn Tuân - một khu vực còn chưa được quan tâm một cách đầy
đủ và hệ thống.
- Đề tài Phong cách Nguyễn Tuân qua tuỳ bút kháng chiến (1946
– 1954) góp phần làm rõ hơn phong cách và đặc điểm thể tài tuỳ bút của
Nguyễn Tuân nói chung và tuỳ bút kháng chiến (1946 - 1954) của ông
nói riêng.
VII. KẾT CẤU CỦA LUẬN VĂN

Ngoài phần mở đầu, kết luận và thư mục tham khảo, luận văn được
chia thành ba chương:
Chương 1: Từ phong cách nhà văn đến quan niệm chung về thể tài tuỳ
bút và phong cách tuỳ bút của Nguyễn Tuân
Chương 2: Những đặc điểm phong cách nghệ thuật Nguyễn Tuân qua tuỳ
bút kháng chiến (1946-1954).
Chương 3: Phong cách ngôn ngữ trong tuỳ bút kháng
Nguyễn Tuân.

Vietluanvanonline.com

Page 18

chiến

của


NỘI DUNG
CHƢƠNG 1

TỪ PHONG CÁCH NHÀ VĂN ĐẾN QUAN NIỆM CHUNG
VỀ THỂ TÀI TUỲ BÚT VÀ PHONG CÁCH TUỲ BÚT CỦA
NGUYỄN TUÂN
1.1. Khái niệm phong cách nghệ thuật
Phong cách là một thuật ngữ được sử dụng trong nhiều ngành khoa
học khác nhau tuỳ theo tính chất của ngành khoa học đó. Ngay trong giới
nghiên cứu văn học, nhiều quan niệm, định nghĩa khác nhau về phong cách
cùng đang tồn tại. Trong công trình Cá tính sáng tạo của nhà văn và sự phát
triển của văn học, viện sĩ Khrapchenco đã đưa ra nhiều quan niệm khác nhau
của các nhà nghiên cứu xung quanh định nghĩa về phong cách (V.Kovalev,
L.Novicchenco, V.Turbin..) Theo ông, các định nghĩa này “xoè ra như cái
quạt” mà một phía thì thừa nhận phong cách là một phạm trù lịch sử - thẩm
mĩ rộng nhất, bao quát nhất, nhưng phía khác lại coi phong cách như một đặc
điểm của từng tác phẩm văn học riêng lẻ. Rồi chính Khrapchenco sau đó
cũng đưa ra một quan niệm về phong cách của mình. Đó là còn chưa nói đến
nhiều quan niệm khác nhau tồn tại ở hàng trăm công trình nghiên cứu
khác liên quan đến phong cách cá nhân nhà văn hoặc những vấn đề xung
quanh nó.
Ở Việt Nam, trong lịch sử nghiên cứu và phê bình văn học từ sau 1945
đến nay, tiếp cận tác giả, tác phẩm dưới góc độ phong cách chưa phải là một

thao tác phổ biến trong giới nghiên cứu. Điều đó có thể là do “các khái niệm
làm cơ sở cho nó như phong cách, phong cách thể loại, phong cách thời đại,
phong cách tác giả… vẫn chưa được xác định một cách nhất quán. Phong
cách học chưa xây dựng cho mình một hệ thống thao tác có hiệu lực để khảo
sát phong cách tác giả một cách khách quan.” (Phan Ngọc) Hơn nữa, trong
Vietluanvanonline.com

Page 19


một thời gian khá lâu, phong cách chưa được coi là một tiêu chí quan trọng
để

Vietluanvanonline.com

Page 20


đánh giá sự đóng góp của nhà văn, và chính quan niệm này cũng phần nào
hạn chế hứng thú tìm tòi, phát hiện ở nhà nghiên cứu. Những năm gần đây,
giới nghiên cứu nói chung đã bắt đầu tiếp cận tác giả, tác phẩm từ góc độ
phong cách. Trong một số sách công cụ như Từ điển văn học, Từ điển thuật
ngữ văn học, các giáo trình Lý luận văn học dùng trong các trường Đại học do
Hà Minh Đức, Phương Lựu, Nguyễn Văn Hạnh chủ biên đã đưa ra khái niệm
cơ bản nhất về phong cách. Hoặc trong một số công trình nghiên cứu cụ thể
như: Nhà văn - tư tưởng và phong cách của Nguyễn Đăng Mạnh, Một số vấn
đề thi pháp học hiện đại của Trần Đình Sử, Phong cách học Tiếng Việt của
Đinh Trọng Lạc và Nguyễn Thái Hoà, Văn học và học văn của Hoàng Ngọc
Hiến… Khi đề cập đến khái niệm này, các tác giả cũng đề xuất vấn đề dưới
những hình thức khác nhau những cách hiểu về phong cách của mình.

Qua các công trình đó, có thể thấy, nhìn chung các tác giả đều coi trọng
các yếu tố hình thức trong tính thống nhất với nội dung tác phẩm, đồng thời
đề cao vai trò sáng tạo của cá nhân. Ở đây, chúng tôi xin đưa ra một số định
nghĩa và cách hiểu chung nhất về phong cách nghệ thuật.
Từ điển thuật ngữ Văn học đã định nghĩa: “Phong cách nghệ thuật là
một phạm trù thẩm mĩ chỉ sự thống nhất tương đối ổn định của các phương
tiện biểu hiện nghệ thuật, nói lên cái nhìn độc đáo trong sáng tác của một nhà
văn, trong tác phẩm riêng lẻ, trong trào lưu văn học hay văn học dân tộc.
Phong cách khác phương pháp sáng tác ở sự thực hiện cụ thể trực tiếp của nó:
Các dấu hiệu phong cách dường như nổi lên trên bề mặt tác phẩm, như một
thể thống nhất hữu hình và có thể tri giác được của tất cả mọi yếu tố cơ bản
của hình thức nghệ thuật. Trong nghĩa rộng phong cách là nguyên tắc xuyên
suốt trong việc xây dựng hình thức nghệ thuật, đem lại cho tác phẩm một tính
chỉnh thể có thể cảm nhận được, một giọng điệu và sắc thái thống nhất. Với ý
nghĩa này người ta phân biệt các “phong cách lớn”, hay còn gọi là “phong

Vietluanvanonline.com

Page 21


cách thời đại” (phong cách Phục hưng, phong cách Baroc, chủ nghĩa cổ
điển...), các phong cách của các trào lưu và dòng văn học, phong cách dân

Vietluanvanonline.com

Page 22


tộc, phong cách cá nhân của tác giả. Nói chung, phong cách là qui luật thống

nhất các yếu tố của chỉnh thể nghệ thuật, là một biểu hiện của tính nghệ thuật.
Không phải bất cứ nhà văn nào cũng có phong cách. Chỉ có những nhà văn có
tài năng, có bản lĩnh mới có được phong cách riêng độc đáo. Cái nét riêng ấy
thể hiện ở các tác phẩm và được lặp đi lặp lại trong nhiều tác phẩm của nhà
văn làm cho ta có thể nhận ra sự khác nhau (...) Trong chỉnh thể nhà văn,
(hiểu theo nghĩa là các sáng tác của một nhà văn), cái riêng tạo nên sự thống
nhất lặp lại ấy biểu hiện tập trung ở cách cảm nhận độc đáo về thế giới và ở
hệ thống bút pháp nghệ thuật phù hợp với cách cảm nhận ấy. Ngoài thế giới
quan, những phương diện khác như tâm lí, khí chất, cá tính đều có ảnh hưởng
quyết định đến sự hình thành phong cách của một nhà văn. Phong cách của
nhà văn cũng mang dấu ấn của dân tộc và của thời đại. [12;tr. 212,213]
Trong cuốn 150 thuật ngữ văn học, tác giả Lại Nguyên Ân cho phong
cách văn học là “những nét chung lớn tương đối bền vững của hệ thống hình
tượng, của các phương thức biểu hiện nghệ thuật, tiêu biểu cho bản sắc sáng
tạo của một nhà văn, một tác phẩm, một khuynh hướng văn học, một nền văn
học dân tộc nào đó. Khác với các phạm trù khác của thi học, phong cách có sự
thể hiện cụ thể trực tiếp: những đặc điểm phong cách dường như hiện diện ở
bề mặt tác phẩm, như là một sự thống nhất hiển thị và cảm giác được của các
yếu tố chủ yếu thuộc hình thức nghệ thuật. Theo nghĩa rộng, phong cách là
nguyên tắc xuyên suốt tác phẩm, khiến tác phẩm có tính chỉnh thể, có giọng
điệu và màu sắc thống nhất rõ rệt. Sự thay đổi các phong cách văn học không
bộc lộ như một chuỗi kế thừa liên tục: có sự thừa kế và sự đứt gẫy của truyền
thống; có sự lĩnh hội các đặc tính bền vững của phong cách quá khứ và sự
chối bỏ chúng; sự thất thường này là nét tiêu biểu ở các giai đoạn văn học sử
khác nhau, ở các tác giả khác nhau...” [3; tr.254,255].
Sau khi tham khảo các quan niệm về phong cách nghệ thuật và qua
khảo sát từ thực tế nghiên cứu, trước hết chúng tôi hiểu phong cách nghệ
Vietluanvanonline.com

Page 23

thuật của một nhà văn chính là cá tính của chủ thể sáng tạo, là dấu ấn
riêng

Vietluanvanonline.com

Page 24


của nhà văn có trong mỗi sáng tác của mình và trong đó tư tưởng nghệ thuật
như một tiêu chí quan trọng vừa có ý nghĩa mở đầu, vừa có tính chất chỉ đạo.
Điều đó được thể hiện thông qua việc lựa chọn chất liệu và cách tiếp cận đối
tượng nghệ thuật, cách xây dựng tác phẩm, các thủ pháp và phương tiện biểu
đạt đến nghệ thuật sử dụng ngôn từ…Quá trình sáng tạo đó của người nghệ sĩ
không đơn thuần là việc lựa chọn, càng không phải là việc thêm bớt những
yếu tố mà là việc tổ chức chúng lại thành một cấu trúc tinh vi, nhuần nhuyễn
đến mức mà tất cả những dấu hiệu của hình thức đều mang tính nội dung và
ngược lại. Là biểu hiện những đặc điểm của các tính sáng tạo, trong tư tưởng,
trong nhận thức, trong cách nhìn, cũng như trong các phương thức thể hiện
của nhà văn đối với thế giới hiện thực, con người, sự biểu hiện đó trước tiên
bao giờ cũng đòi hỏi phải có sự độc đáo. “Văn là người”- câu nói nổi tiếng
của Buffon có lẽ cũng là trên tinh thần ấy.
Một tác phẩm nghệ thuật độc đáo không thể là một tác phẩm kém
cỏi về cả hai phương diện - hoặc một trong hai phương diện. Nội dung chỉ
tồn tại thông qua hình thức và ngược lại. Một tác phẩm văn học hay là
khi, với nội dung đó, tác giả của nó đã lựa chọn được một hình thức thích
hợp để diễn đạt thành công nội dung. Có những nhà văn gần nhau về tư
tưởng, có cùng một thế giới quan, cùng viết về một đề tài nhưng sản phẩm
nghệ thuật đó như thế nào lại hoàn toàn tuỳ thuộc vào hình thức mà nhà

văn chọn, vào cái “tạng” của mỗi nhà văn. Bức tranh đời sống trở thành
một văn bản nghệ thuật mà giá trị của nó được xác định bởi toàn bộ các
thành tố như tình tiết, cốt truyện, nhân vật… trong một thể thống nhất, in
dấu ấn riêng của mỗi nhà văn. “Trong một tác phẩm nghệ thuật đích thực,
tất cả nội dung được chuyển hoá vào hình thức và ngược lại”.
Nghiên cứu các lý thuyết về phong cách và soi chiếu vào các văn
bản nghệ thuật cụ thể, chúng tôi hiểu rằng phong cách là một thực thể ẩn
hiện mà vẫn có hình thù, được hình thành ngay từ lúc nhà văn mới cầm
bút, nhưng lại vận động, phát triển và chịu ảnh hưởng của thế giới quan,
của môi trường sống, của bối cảnh thời đại, của các nhà văn mà họ yêu
Vietluanvanonline.com

Page 25