NGHIÊN CỨU GIỚI MẤY SUY NGHĨ VỀ PHƯƠNG PHÁP LUẬN

92

Trao đ i nghi p v

Nghiên c u gi i:
m y suy ng m v ph

Xã h i h c s 3 - 2007

ng pháp lu n

Mai Huy Bích
Quan đi m gi i đ c du nh p t ph ng Tây vào Vi t Nam t cu i nh ng n m 1980,
đ u 1990. Tuy nhiên, ph ng Tây, do k t qu c a đ i tho i, tranh lu n c ng nh s t suy
ng m, và đ đáp l i s ch trích, phê phán c a các tác gi khác nhau, quan đi m gi i đã và
đang tr i qua m t quá trình phát tri n, đi u ch nh và thay đ i cho phù h p v i tình hình nh n
th c các xã h i y. i u này mang l i nhi u bài h c v ph ng pháp lu n - n u hi u
"ph ng pháp lu n" là nh ng nguyên t c ch đ o cách chúng ta t duy, ti n hành nghiên c u,
đánh giá b ng ch ng, xác đ nh đi u gì chân th c và gi d i, v.v... (Scott & Marshall, 2005:
406). Trong khi đó thì t i Vi t Nam, k t th i đi m đ u tiên làm quen v i quan đi m gi i,
h u nh không th y nh ng di n bi n t ng t .
Bài vi t này xin nêu lên m t s v n đ v ph
nghiên c u gi i Vi t Nam.
Vài nét v s phát tri n c a quan đi m gi i

ng pháp lu n đ t ra c n gi i quy t trong
ph

ng Tây

Lý thuy t n quy n và quan đi m gi i ph ng Tây xu t phát t nh ng câu h i

nghiên c u c b n mà ta có th tóm t t nh sau: "Th còn ph n thì sao?"; "Vì sao m i th
l i nh v y?"; "Làm th nào chúng ta có th thay đ i và c i thi n xã h i đ bi n nó thành m t
n i công b ng h n cho ph n và cho t t c m i ng i?" ; và "Th còn nh ng khác bi t trong
n i b ph n thì sao?" (Lengermann & Niebrugge-Brantley, 2003: 437-438).
N l c c a các nhà n quy n trong kho ng b n th p k v a qua nh m tr l i nh ng câu
h i nêu trên đã d n đ n b n l i đáp. M i l i đáp là m t ki u lý thuy t n quy n, và do đó ng i ta
nói v lý thuy t khác bi t gi i, hay b t bình đ ng gi i, ho c áp b c gi i hay áp b c v c u trúc
(Lengermann & Niebrugge-Brantley, 2003: 441-442).
Nh v y, t tr c t i t n nh ng n m 1960, ng i ta v n quen cho r ng nam và n v
c b n là gi ng nhau, ch khác nhau m t vài khía c nh sinh h c, thì v i thuy t n quy n và
quan đi m gi i, chúng ta v l r ng nam và n r t khác nhau. H n th n a, ph n không
bình đ ng v i nam gi i, và b nam gi i áp b c. Cu i cùng, c m nghi m v s khác bi t gi i,
b t bình đ ng và áp b c gi i c a ph n thay đ i theo v trí c a h trong c c u xã h i. T đó
suy ra r ng s gi ng nhau, khác bi t, b t bình đ ng và áp b c là nh ng khía c nh khác nhau
c a quan h gi i mà các lý thuy t n quy n ph ng Tây đã phát hi n ra cho đ n nay.
Tuy v y, b n khía c nh nói trên c a quan h gi i không thu hút đ c s chú ý c a các
nhà n quy n cùng m t lúc và m t cách d dàng. Trái l i, đó là k t qu c a nh ng quá trình
dài, đ y khó kh n nh m tr n tr nh n th c, tìm tòi, áp d ng và phát hi n nh ng đi u l ch l c,
ch a h p lý và ch nh s a. ây là c s đ chúng ta xem xét vi c ti p thu và v n d ng quan
đi m gi i Vi t Nam.
Nh ng chênh l ch khi ti p thu quan đi m gi i vào Vi t Nam
1. Ti p thu b máy khái ni m c b n: bê nguyên xi hay nên đi u ch nh cho phù h p
v i ngôn ng và t duy ng i Vi t?
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org


Mai Huy Bích

93

V n đ n i lên đ u tiên trong vi c ti p thu quan đi m gi i là s c ng nh c. A. Oakley,
ng i đ a s phân bi t gi a sex và gender vào xã h i h c đ u nh ng n m 1970, là m t ph n
ng i Anh và xu t phát t ti ng Anh. Trong ti ng Anh, khái ni m "sex" ngh a là "m t trong
nh ng s phân chia ch y u (đ c và cái) gi a các sinh th trên c s ch c n ng sinh s n c a
chúng" (Thompson, 1995: 1269). Nói cách khác, "sex" hàm ngh a s khác bi t ch riêng khía
c nh sinh s n, t c v m t sinh h c, do t nhiên quy đ nh gi a nam và n . Trong khi đó, nh n ra
r ng r t nhi u khác bi t và b t bình đ ng gi a hai gi i xã h i Anh hi n nay không ph i do t
nhiên quy đ nh, mà do con ng i quy c v i nhau đ t ra và truy n t th h này sang th h
kia (t c là đ c xã h i và n n v n hóa t o nên), Oakley th y r ng c n ph i có thu t ng riêng và
khác đ tr lo i khu bi t này. Chính vì th bà đ xu t thu t ng "gender". "Gender" ch nh ng
khía c nh do xã h i ki n t o nên trong khác bi t gi a nam và n (Scott & Marshall, 2005: 240).
M c đích c a s phân bi t "sex/gender" là nh m v ch rõ r ng: ng i ta đã phóng đ i tác đ ng
v th ch t và tinh th n c a khác bi t sinh h c đ gi nguyên h th ng quy n l c nam tr và đ
t o cho ph n c m nh n r ng v m t t nhiên h r t thích h p v i vai trò n i gia (Pilcher &
Whelehan, 2004: 56). Nh ng khác bi t sinh h c và t nhiên gi a nam và n (ví d : ch n m i
có th mang thai, sinh con đ cái và cho con bú; còn nam gi i đóng vai trò th thai) r t khó ho c
không th thay đ i - k c trong đi u ki n hi n t i và v i trình đ phát tri n ngày nay c a y sinh h c. Trong khi đó, nh ng khác bi t v n hóa xã h i là có th thay đ i, đ c bi t khi các cá
nhân, c ng đ ng hay c xã h i quy t tâm và kiên trì làm đi u y. Nói cách khác, các nhà n
quy n nh ng n c nói ti ng Anh Anglo-Saxon dùng hai khái ni m nh m nêu b t không ch
tính b t bi n mà c tính kh bi n và hi v ng thay đ i cho quan h gi i. Ngh a là nh ng thay đ i
v m t sinh h c di n ra r t ít, r t ch m ch p, th ng đòi h i s tích l y d n d n qua hàng ch c,
th m chí hàng tr m n m, còn trong l nh v c v n hóa xã h i, s bi n đ i mang tính kh d h n.
ó là m t th c t không th ch i cãi. Tuy nhiên, khi ti p thu và gi i thi u quan đi m
gi i vào Vi t Nam, h u h t các h c gi đã tìm cách d ch c p ph m trù "sex - gender" sang ti ng
Vi t. Hi n có r t nhi u d b n khi d ch c p ph m trù này: gi ng và gi i, gi i tính và gi i v.v. và
v.v. M t khái ni m khác, dù không đ c các nhà nghiên c u s d ng, song khá thông d ng
trong kh u ng đ ch s phân chia và khu bi t hai n a nhân lo i là "phái" (phái nam, phái n ,
hay "phái m nh" và "phái y u") thì l i ch mang hàm ý v th ch t, v c b p, ch không th t s
phân bi t theo "t nhiên - xã h i". Ng i ta tranh cãi nhau v cách d ch, nh ng cho đ n nay, d
b n d ch thông d ng nh t là c p khái ni m "gi ng (ho c "gi i tính") và "gi i" (Tr n Th Vân

Anh & Lê Ng c Hùng, 2000: 21; Lê Ng c Hùng & Nguy n Th M L c, 2000: 6-7). ây là
nh ng n l c đáng k và c n ghi nh n trong vi c ti p thu và gi i thi u quan đi m gi i, và tác
gi bài vi t này không bình lu n gì v nh ng cách d ch trên.
Tuy nhiên, c n v ch rõ m t đi u là trong ti ng Kinh (ti ng Vi t), c khái ni m "gi ng"
l n khái ni m "gi i tính" và "gi i" đ u không hàm ngh a rõ r t đ ch khía c nh t nhiên hay
xã h i (ví d xin xem Hoàng Phê, 2002: 403, 405). N u t m d ch nh ng khác bi t t nhiên
sang ti ng Vi t là "b m sinh", "thiên phú" hay "thiên b m", còn nh ng khác bi t do con ng i
và n n v n hóa, xã h i t o ra là "nhân t o", thì toàn b ba khái ni m ti ng Vi t nêu trên - c
th là "gi i", "gi i tính" hay "gi ng" - đ u không l t t s khu bi t đó. G n ý ngh a "t nhiên"
cho thu t ng nào trong các thu t ng đó ("gi ng" hay "gi i tính", ho c "gi i"?), và ý ngh a
"xã h i" cho thu t ng còn l i nào đ t t c m i ng i đ u hi u cùng m t cách - đó qu là r c
r i. Và r c r i tr nên tr m tr ng khi quan đi m gi i đ c truy n bá không ch trong n i b
t ng l p h c thu t, mà c các l p t p hu n cho ng i bình th ng.
H u qu c a s ti p thu máy móc này là nhi u ng i Vi t Nam không sao ghi nh và
phân bi t đ c "gi i" v i "gi i tính". M t ví d c th là trong cu c đi u tra b ng b ng h i đánh
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org


94

Nghiên c u gi i: m y suy ng m v ph

ng pháp lu n

giá k t qu d án "Nâng cao ki n th c v gi i và các v n đ s c kh e sinh s n cho các gia đình
nông thôn Vi t Nam" do H i k ho ch hóa gia đình an M ch tài tr
hai xã nông thôn thu c
ngo i thành thành ph H Chí Minh và Phú Yên (tháng 6/2006), nh ng ng i đ c h i đ u
không tr l i đ c tr c yêu c u hãy nh c l i đ nh ngh a mà h đã h c v "gi i" và "gi i tính".
H không th phân bi t hai khái ni m khác nhau nh th nào. C ng v i câu h i đó nh ng đ t ra

trong ph ng v n sâu, m t s ng i cho bi t: "Khó phân bi t gi i, gi i tính". "Anh quên h t r i.
Sau này có m l p t p hu n thì anh đi h c l i. Công chuy n nhi u quá, quên h t r i". (Mai Huy
Bích, 2006).
Tình tr ng này trùng kh p v i k t qu nhi u l p t p hu n các đ a ph ng khác, n i
nhi u h c viên sau khi t p hu n không ph i m t mà th m chí nhi u l n song v n l n l n
"gi i" v i "gi i tính" (Nguy n Th Khoa, 1999: 316; L Tuy t Mai, 1999: 306). Ngh a là sau
ít nh t b y n m, tình hình không đ c c i thi n: ng i bình dân v n không phân bi t n i "gi i
tính" v i "gi i".
âu là nguyên nhân tình tr ng đó? Có th nêu gi thuy t là m u ch t v n đ không
ph i cách d ch, mà ch ngôn ng và t duy ng i Kinh Vi t Nam không phân bi t hai
khía c nh này r ch ròi đ n m c ph i tách thành hai khái ni m riêng. (Tình tr ng đó x y ra
không riêng v i ng i Kinh Vi t Nam, mà t ng có ngôn ng và t p quán c a nhi u t c
ng i khác, ví d xin xem Evants, 1993: 277).
Rõ ràng h u nh không ai trong các h c gi ý th c đ c s khác bi t gi a ti ng Anh v i
ti ng Vi t, gi a t duy ng i Anglo-Saxon v i t duy ng i Vi t, mà đã bê nguyên xi s khu
bi t và phân đôi này c a ngôn ng và t duy Anglo-Saxon.
ng nhiên, ban đ u, khi m i làm
quen không ch v i quan đi m gi i mà c khoa h c xã h i ph ng Tây, chúng ta khó làm cách
nào khác ngoài ti p thu cho đúng. Tuy v y, cho đ n nay, m c dù th c t đã cho th y nhi u đi u
c n kh c ph c, song tình tr ng trên v n gi nguyên. ã đ n lúc các nhà nghiên c u Vi t Nam
đi u ch nh cách ti p thu và du nh p b máy khái ni m c a quan đi m gi i đ nó d hi u và v n
d ng v i ng i Vi t Nam, nh t là bình dân. Tính đ i chúng là m t trong nh ng tiêu chu n quan
tr ng c a vi c truy n th và gi ng d y v gi i cho ng i dân. Ngh a là không nh t thi t ph i tìm
cách d ch tho đáng h n, mà c n thay đ i cách ti p thu quan đi m gi i.
C th là trong ti ng Vi t, không nh t thi t ph i tách khía c nh t nhiên v i khía c nh
xã h i trong quan h nam n thành hai khái ni m riêng, đ c bi t khi t p hu n cho ng i bình
dân. V n có th ch dùng m t khái ni m duy nh t là "gi i", dù đ nh ngh a nó nh th nào đi
n a, nh ng đi u quan tr ng nh t là trong và khi đ nh ngh a, c n nh n m nh r ng s khác
bi t, b t bình đ ng và áp b c nam - n có ph n do t nhiên - sinh h c quy đ nh, và có ph n
ch u s chi ph i c a các nhân t v n hóa xã h i (Mai Huy Bích, 2006). S phân bi t này có

nhi u hàm ý quan tr ng: trong khi các y u t sinh h c g n nh gi ng nhau toàn b loài
ng i, thì các nhân t v n hóa xã h i l i h t s c đa d ng t nhóm ng i này sang nhóm khác
(Kimmel, 2000: 3). C n thêm: các y u t sinh h c t nhiên cho đ n nay và trong đi u ki n
hi n th i là khó thay đ i, ho c t n r t nhi u th i gian đ thay đ i, thì các nhân t v n hóa xã
h i có th thay đ i, và th c t đã và đang thay đ i.
Trong khi đó, r t ít h c gi Vi t Nam theo dõi và nh n bi t đ c nh ng phát tri n g n
đây trong khoa h c xã h i ph ng Tây. Nhi u nhà khoa h c ph ng Tây hi n đang phê phán s
phân đôi "sex/gender" vì th nh t, nó d a trên c s phép l ng phân gi t o gi a "t nhiên"
v i "xã h i" b i vì nhi u đi u t ng là "t nhiên" nh ng th c ra l i là "xã h i", và s th t thì "t
nhiên" v i "xã h i" không tách bi t r ch ròi nhau. Trong th c t , b n thân ý ngh a c a nh ng
khác bi t t nhiên là do xã h i t o nên và nó có th thay đ i; tu thu c vào b i c nh l ch s v n
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org


Mai Huy Bích

hóa mà ng
2004: 57).

95

i ta hi u nh ng s ki n sinh h c này m t cách khác nhau (Pilcher & Whelehan,

Th hai, khi phân bi t "t nhiên" v i "xã h i", ng i ta th ng cho r ng "t nhiên" ch
bi u hi n các c quan sinh d c và n i t ng, ch không bi u hi n thành c th , và do đó, các
h c gi đã b qua không nghiên c u c th (Scott & Marshall, 2005: 241). Chính vì th , th i
gian g n đây, ngày càng nhi u nhà nghiên c u n c ngoài b t đ u kh c ph c s quên lãng đó
b ng cách tìm hi u quan h gi i d i góc đ c th . Tuy nhiên cho đ n nay ch a th y d u
hi u cho th y các nhà khoa h c Vi t Nam n m b t đ c di n bi n m i này.
2. Nh n m nh khác bi t đ n m c quên m t s gi ng nhau gi a các gi i

Tuy tính đ n khác nhau gi a nam và n , nh ng nhi u nhà xã h i h c ph ng Tây th a
nh n c m t s nét gi ng nhau c a hai gi i. Nh ng quan đi m nhi u chi u này ch a đ c th m
nhu n Vi t Nam. T tình tr ng mà m t s tác gi g i là "mù gi i", ngh a là không h nh n
th y s khác bi t có th có gi a nam và n , hi n nay nhi u nhà nghiên c u khoa h c xã h i có
xu h ng cho r ng nam và n r t khác, th m chí khác h n nhau. Ng i ta nói: h khác nhau v
s p x p và c ch t b não, hormone, v cách nh n th c. cách l ng nghe và c m nh n v.v., đ n
m c đúng nh lý thuy t các hành tinh v n nói: nam đ n t sao H a, và n đ n t sao Kim. N u
s d ng quan đi m gi i nh m t thói quen mà không kh o sát th c t , r t có th ng i ta đi đ n
m t tiên đ m c đ nh ng m r ng nam và n khác nhau v m i ph ng di n.
Th t ra không ph i bao gi và đâu nam và n c ng khác nhau. Nói nh nhà nhân h c
Gayle Rubin, "t t nhiên nam và n khác nhau. Nh ng h không khác nhau t i m c nh ngày và
đêm, tr i và đ t, âm và d ng, s ng và ch t. Qu th c t quan đi m t nhiên, thì nam và n g n
nhau h n là g n v i b t k hi n t ng t nhiên nào khác - ví d núi non, chu t túi hay cây d a ...
Hoàn toàn không ph i là bi u hi n c a khác bi t t nhiên, quan ni m cho r ng b n s c gi i này
ph i khác đ n m c lo i tr gi i kia đã tr n áp nh ng gi ng nhau thiên b m gi a hai gi i" (trích
theo Kimmel, 2000: 15). M n l i m t tác gi khác, "nam gi i không ph i đ n t sao H a, và
ph n không đ n t sao Kim, mà c hai gi i đ u đ n t cùng m t hành tinh là Trái đ t. Chúng ta
không ph i hai gi i đ i l p nhau, mà là hai gi i láng gi ng v i nhau [...]" (Kimmel, 2000: 16).
Nh v y, c n th a nh n c khác bi t l n s gi ng nhau gi a nam và n , ch không
nên ch th y v n v n m t khía c nh.
3. Nên nh n th c nh th nào v b t bình đ ng và áp b c gi i?
Thêm n a, nhi u nhà khoa h c xã h i theo quan đi m gi i ph ng Tây đã phê phán
tình tr ng ch nh n m nh khác bi t gi i mà quên đi b t bình đ ng gi i, quên đi tình tr ng mà
nhi u ng i Vi t Nam quen g i là "tr ng nam khinh n ". Tuy nhiên, khác v i nhi u ng i
Vi t Nam (k c các nhà nghiên c u), các h c gi n quy n ph ng Tây không coi tình tr ng
ph bi n nhi u xã h i và nhi u th i đ i là "t p quán" (hay "t t ng") tr ng nam khinh n ,
mà h quan ni m r ng tình tr ng y đã n sâu vào c c u xã h i. H g i tên ch đ đó b ng
cách s d ng khái ni m "patriarchy" v i m t ngh a m i, khác h n ý ngh a v n có c a khái
ni m. Nh nhi u tác gi ph ng Tây đã v ch rõ, "patriarchy" ban đ u nguyên ngh a là "ch
đ gia tr ng", và đây là s th ng tr c a ng i th l nh nam gi i trong m t đ n v xã h i (ví

d gia đình hay b l c). "Gia tr ng, th ng là ng i nhi u tu i nh t v m t xã h i, có quy n
l c h p pháp đ i v i t t c nh ng ng i khác trong đ n v xã h i đó, k c nh ng nam gi i
khác (nh t là nam gi i ít tu i h n), t t c ph n và con cái. Tuy nhiên, t đ u th k XX,
nhi u tác gi n quy n đã s d ng khái ni m này đ ch h th ng xã h i th ng tr c a nam
gi i đ i v i ph n " (Pilcher & Whelehan, 2004: 93; tôi g ch d i - MHB). Vi c khái ni m
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org


96

Nghiên c u gi i: m y suy ng m v ph

ng pháp lu n

then ch t này m r ng và chuy n bi n ý ngh a đã đ c ghi nh n trong r t nhi u t đi n
chuyên ngành n i ti ng và sách tra c u thông d ng khác (ví d : Scott & Marshall, 2005: 482;
Turner, 2006: 433; Ryan, 2005: 555; Abercrombie et al., 2006: 287; Jary & Jary, 1991: 357;
Mann, 1983: 279). i u này c ng đ c đ a vào các giáo trình xã h i h c (ch ng h n Abbott
et al., 2005: 33; Giddens, 2006: 470; Cohen et al., 2000: 102-103). Xin đ n c ch m t ví d
sau đây v cách hi u khái ni m theo ngh a m i này c a Sylvia Walby - m t nhà nghiên c u
đã n l c r t nhi u đ ch nh s a n i hàm khái ni m then ch t y trong lý thuy t n quy n:
patriarchy là "m t h th ng c c u và th c ti n xã h i trong đó nam gi i th ng tr , áp b c và
bóc l t ph n " (1990: 20).
V t m quan tr ng c a khái ni m "patriarchy", xin d n l i đánh giá sau đây:
"Patriarchy là m t khái ni m c c k quan tr ng trong nghiên c u gi i; nó đã d n t i s phát
tri n nhi u lý thuy t nh m nh n di n nh ng c s cho tình tr ng b t ph n ph thu c vào
nam gi i" (Pilcher et al., 2004: 93).
Tuy nhiên, khi đ c gi i thi u vào Vi t Nam trong m t công trình nh p môn v
nghiên c u ph n , khái ni m then ch t "patriarchy" đã đ c các tác gi hi u và d ch theo
ngh a c là "gia tr ng" (Tr n Th Vân Anh & Lê Ng c Hùng, 1996). Vì sao nh v y? Có th

đoán r ng có hai lý do chính. M t là các tác gi công trình c a Vi t Nam đã d a vào nh ng t
đi n song ng Anh - Vi t thông d ng, n i ng i ta ch nêu ý ngh a nói trên. Không rõ có c n
nh c l i đây r ng: t đi n song ng ph thông không ph i bao gi và không ph i đâu c ng
ph n ánh ý ngh a riêng và đ c bi t c a các thu t ng chuyên môn h p, nên không th thay th
các t đi n chuyên ngành? Hai là có l nhóm tác gi Vi t Nam không theo dõi và không n m
b t đ c di n bi n m i c ng nh s chuy n ngh a c a khái ni m.
Nh ng đi u đáng nói là m t bài vi t khác đã nêu lên cách hi u và d ch ch a chu n xác
trên, và đ xu t thay th vi c d ch "patriarchy" theo ngh a c b ng l i d ch theo ngh a n quy n là
"ch đ nam tr ".
xu t này tính đ n ý ngh a m i mà các nhà n quy n hi u và v n d ng khái
ni m, và c n c vào các t đi n chuyên ngành, sách tra c u và giáo trình xã h i h c hi n nay. Tác
gi c a đ xu t nh n m nh khác bi t gi a hai cách d ch: trong khi khái ni m "ch đ gia tr ng"
ch m t hình thái gia đình mà ng i đàn ông nhi u tu i nh t n m quy n ch huy m i thành viên,
k c con trai, em trai, cháu trai v.v., thì khái ni m "ch đ nam tr " khác và r ng h n r t nhi u.
Nó hàm ngh a s th ng tr c a nam gi i nói chung (ch không riêng ng i đàn ông nhi u tu i
nh t) đ i v i n gi i, không ch trong gia đình, mà toàn xã h i (Mai Huy Bích, 1999).
Thi t t ng th là rõ. Xét riêng v m t s l ng ng i có liên quan (hay ngo i diên c a
khái ni m), thì "ch đ nam tr " hàm ch không riêng s ki m soát c a m t thành viên trong gia
đình đ i v i nhi u thành viên khác (nh thu t ng "gia tr ng" g i lên), mà c m t "th ch trong
đó phân n a c dân là n gi i b s ki m soát c a m t n a c dân là nam gi i" (Millet, 1977: 25).
Nh ng đáng ti c trong l n tái b n "có b sung và s a ch a", các tác gi cu n sách v nghiên c u
ph n nói trên ch nh c đ n đ xu t thay đ i, song h v n gi cách d ch c (Tr n Th Vân Anh &
Lê Ng c Hùng, 2000: 37).
Nói tóm l i, gi cách d ch theo ngh a c là ch tâm thu h p và làm l ch h n khái ni m.
N u tính đ n v n t s n có trong ti ng Vi t mà ta nên t n d ng, thì bây gi có th đ xu t
thêm m t vài ph ng án đ m m hóa cách d ch đ c đ xu t trên - đó là "ch đ nam quy n"
ho c "ch đ tr ng nam". Tuy nhiên, n u ch n nh ng cách d ch m m hóa này, c n l u ý là
trong ti ng Vi t, c m t "tr ng nam" rút ra t thành ng "tr ng nam khinh n " th ng đi li n
v i c m t "t p quán" hay "t t ng" thành k t h p t "t p quán tr ng nam khinh n " hay "t
t ng tr ng nam khinh n " (ví d trong Lê Th Quý, 2006: 20; Lê Ng c Hùng, 2006: 5). Và

nh v y, nó d khi n c ng i s d ng l n ng i đ c và ng i nghe l m t ng r ng đây ch
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org


Mai Huy Bích

97

là tàn d c a m t t p quán c , m t t t ng c còn r i rót l i trong khi c s v t ch t s n sinh
ra nó hi n không còn t n t i n a. Th t ra đây ph i g i là m t "ch đ ", ngh a là nó đã b t r
sâu thâm c n c đ vào c c u xã h i, ch không ph i ch là tàn d t t ng. S khác bi t
không ph i đ n gi n câu ch và t ng , mà còn là b n ch t hi n t ng và nh ng gi i pháp
c n có. N u v i t t ng và tàn d t p quán c , ng i ta ch c n giáo d c là đ , còn v i ch
đ tr ng nam đã n sâu vào c c u xã h i, thì đ thay đ i, c n tái c u trúc, ngh a là ph i xây
d ng l i toàn b .
4. Nên ý th c đ

c s khác bi t và phân hóa trong n i b m i gi i

M t khác, trong khi các nhà xã h i h c ph ng Tây đã nh n ra s đa d ng, muôn hình
muôn v trong c m nghi m là nam hay n , và h đã nh n m nh nh ng khác bi t trong n i b m i
gi i (ph n ho c nam gi i), thì nhi u nhà nghiên c u Vi t Nam ch a n m b t đ c di n bi n
m i này. H v n qu quy t chung chung, v đ a c n m r ng nam gi i áp b c, bóc l t ph n , và
ph n thi t thòi, v th th p h n nam gi i, b t k đó là t c ng i, khu v c đ a lý và không gian
xã h i (nông thôn hay thành th ), t ng l p, giai c p, nhóm xã h i nào. Theo h , quan h gi i m i
n i, m i lúc đ u mang s c thái tiêu c c theo ngh a ph n có đ a v th p kém h n nam gi i, và
nam gi i áp b c ph n . Nh tôi đã phân tích (Mai Huy Bích, 2001), quan ni m trên xu t phát t
nh ng tiên đ m c đ nh ng m r ng: th nh t, m i gi i là m t nguyên kh i th ng nh t, thu n nh t,
không phân chia, và không khác bi t n i t i. Th hai, gi i là s phân chia c b n nh t (n u không
ph i duy nh t) gi a ng i v i ng i, b t k tu i tác, t c ng i, tôn giáo, h c v n, khu v c c trú,

ngh nghi p, giai c p, đ a v kinh t xã h i.
Tôi c ng đ a ra b ng ch ng nêu rõ r ng không ph i m i nam gi i đ u áp b c ph n , và
không ph i ph n nào c ng kém nam gi i v đ a v . C n xem c th xem m t nam gi i và n
gi i thu c l a tu i, t c ng i, tôn giáo, h c v n, ngh nghi p, giai c p nào, và không gian c trú
đâu (nông thôn hay đô th ) v.v. Nên tìm xem các nhân t y đan xen và tác đ ng qua l i v i gi i
nh th nào, và quan h gi i có gì gi ng và khác nhau theo nh ng nhân t đó. M n l i m t n
tác gi Anh, "m c dù t t c m i ph n đ u là ph n , nh ng không m t ph n nào ch là m t
ph n " (Spelman, 1990). Hàm ý ch a nói h t câu trên là: ngoài vi c thu c v gi i n , m t ph
n còn thu c m t t c ng i, tôn giáo, l a tu i, giai c p, ngh nghi p, v th xã h i v.v. nh t đ nh.
Di n đ t b ng ngôn ng nôm na cho d hi u, nam hay n đ u có d m b y lo i, ch không đ ng
nh t. Nói cách khác, gi i không ph i là nhân t duy nh t quy đ nh b n s c con ng i, và không
nên tách r i gi i kh i các ngu n g c khác t o nên b n s c. Trong nhi u tr ng h p và nhi u
khía c nh, khác bi t trong n i b m i gi i theo các nhân t trên th m chí là sâu s c h n và có t m
quan tr ng quy t đ nh h n khác bi t gi a hai gi i nam và n .
5. Ph m vi ng d ng c a quan đi m gi i: bên trong hay c bên ngoài gia đình?
Không ít h c gi Vi t Nam đánh đ ng gi i v i quan h v ch ng. M t s cu c nghiên
c u đã xu t b n l y nhan đ là "b o l c gi i". H đã thu th p đ c và d n ra nhi u d li u đ
phân tích tình tr ng đánh v , c ng nh quan ni m c a c ch ng l n v v th c tr ng đó. ây
là nh ng u đi m không th ph nh n c a các nghiên c u này. Tuy nhiên nh ng công trình
nói trên đ u m c m t thi u sót chung r t đáng ti c.
Th c ra các nghiên c u ch bó h p nh ng tr ng h p ch ng đánh v , trong khi n u
nói v b o l c gi i, thì c n tính t i c nh ng tr ng h p v đánh ch ng (dù trong th c t r t
có th s này không ph bi n, ho c b coi là nh v y), c ng nh cha đánh con gái, m đánh
con trai, con trai đánh m , con gái đánh b , anh em trai đánh ch em gái, và ch em gái đánh
anh em trai v.v. và v.v. Và b o l c gi i còn bao g m m i s s d ng b o l c c a ng i thu c
gi i này đ i v i ng i gi i khác, c bên trong l n bên ngoài gia đình. N u không bao g m
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org


98

Nghiên c u gi i: m y suy ng m v ph

ng pháp lu n

nh ng khía c nh này vào nghiên c u c a mình, thì l ra các tác gi nên gi i thuy t ph m vi và
cách hi u h u h n c a mình v "b o l c gi i". Nh ng các tác gi đã không làm nh v y. H
đ t nhan đ cu c nghiên c u r t r ng (b o l c nói chung gi a hai gi i) trong khi th t ra h ch
đ c p đ n m t ph n r t h p, m t ph m vi r t h u h n (ch ng đánh v ).
Song đi u quan tr ng h n, và c b n nh t là các tác gi không gi i thích và không h
th y c n gi i thích vì sao h dùng quan h v ch ng đ nói v quan h gi i, hay do đâu mà t
quan h v ch ng h đã đi đ n quan h gi i nói chung? V ch ng là m t ph m vi không
nh ng c th và h u h n c a quan h gi i, mà v m t s ph ng di n còn không gi ng (n u
không nói là khác h n v ch t) so v i các d ng khác c a quan h gi i. Nói g n l i, quan h v
ch ng và quan h gi i nói chung không ch khác nhau v ph m vi r ng h p và "đ nh l ng"
nh trên, mà còn mang nhi u nét không gi ng nhau v tính ch t. Ch xét riêng v m t b o l c
thôi ta c ng th y khác bi t rõ r t gi a quan h v ch ng v i quan h gi i nói chung. C th
nhi u xã h i, ai đó không th đánh m t ng i ngoài gia đình mình mà không b ph n đ i, phê
phán hay th m chí tr ng ph t, nh ng r t đông ng i ng m hi u r ng là v ch ng thì có th
đánh nhau mà v n đ c ch p nh n, b qua, và đ c tha th sau đó, th m chí coi nh bình
th ng. Chính theo ngh a này m t nhà nghiên c u M (Murrey Straus) nói m t câu mà r t
nhi u ng i Vi t Nam trích d n r ng: r t nhi u ông ch ng coi b n đ ng ký k t hôn là gi y
phép s d ng b o l c đ i v i v mình.
M t khác, các nghiên c u nhi u xã h i cho th y quan h gi i trong c p v ch ng khác
v i quan h gi i gi a anh em trai v i ch em gái. Ví d m t anh (em) trai ng i Kaulong New
Britain (thu c Papua New Guinea) có th đ ng v phía ch (em) gái mình đ giúp cô tìm m t
ng i ch ng. Trong khi quan h v ch ng n i đây ti m n n i lo r ng ph n gây ô nhi m cho
nam gi i thì quan h gi i gi a anh ch em không h v ng víu gì v i n i lo y (Moore, 1988: 19).
V i ng i Kinh Vi t Nam, m u hình c trú th nh hành là khi k t hôn con gái v nhà ch ng, và
ch đ chia tài s n th ng thiên v con trai, cho nên có nh ng nam gi i s ch em gái tranh giành

v i mình s gia tài mà b m đ l i. H tranh giành tài s n v i ch em gái, và v h th ng đ ng
v phía h vì quy n l i c a ng i v gi ng v i ng i ch ng. Trong tr ng h p này, b o l c gi i
có th x y ra gi a anh ch em v i nhau, nh ng không ph i gi a v v i ch ng. V án Nguy n c
Thu n (anh trai) gi t Nguy n Th Lan (em gái) do tranh ch p quy n s d ng đ t th a k do b m
đ l i t i t 36, ph ng Ng c Th y, qu n Long Biên (Hà N i) ngày 11-10-2005 là ví d v đi u
đó. Ti c r ng c trong tóm t t tình ti t c ng nh trong t ng thu t v án t m h n (ch ng h n
ng Huy n, 2006) báo chí đ u không h nh c đ n m t ng i, m t đ u m i trong quan h gi i
gia đình này - đó là ng i v c a Nguy n c Thu n. Vì th nên chúng ta không h bi t quan h
gi i c a v ch ng ông ta ra sao. Nh ng ch c ch n r ng quan h gi a c p v ch ng này không
c ng th ng (ho c n u có thì c ng không t i m c) nh quan h gi a ng i anh trai và em gái.
ó là b ng ch ng n a cho th y quan h gi i gi a v v i ch ng r t khác quan h gi i
gi a anh ch em. Có v nh các tác gi nhi u cu c nghiên c u v "b o l c gi i" không nh n ra
khác bi t đó. H quan ni m r ng quan h v ch ng r t gi ng v i và tiêu bi u cho quan h gi i
nói chung, và do đó là mô hình c a quan h gi i. ây chính là tiên đ m c đ nh ng m c a h .
Xu t phát t đ y, h coi nghiên c u c a mình v b o l c v ch ng là c s đ y đ đ nói đ n
b o l c gi i nói chung. M n tên m t thao tác quen thu c trong nghiên c u xã h i h c đ di n
đ t m t cách d hi u, ta có th tin r ng h ch n và coi đánh v là "m u" nghiên c u mang tính
đ i di n cho b o l c gi i nói chung. Th t ra, quan h v ch ng v a có nh ng nét chung c a
quan h gi i (đi u này r t rõ ràng), v a mang nhi u đi m đ c thù r t riêng (m t th c t mà
ng i ta khó lòng nh n th y). Nh các ví d d n ra trên đã ch ng t , "quan h gi a v v i
ch ng có th không thích h p làm mô hình cho các quan h khác v gi i" (Moore, 1988: 19).
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org


Mai Huy Bích

Nói theo l i m t tác gi khác, "gi i không hoàn toàn n m g n trong, ho c đ
hay thông qua quan h gia đình" (Morgan, 1996: 72).

99

c gi i thích b ng

Vì v y, n u ch đ c p đ n b o l c mà nh ng ng i ch ng gây ra v i v h , thì nhi u
nghiên c u hi n mang tên "b o l c gi i" c n đ c s a l i, và "g i s v t b ng đúng tên c a nó"
là "đánh v ". Dù tiêu đ "b o l c gi i" nghe có v th i th ng h n, đúng m t h n, nh ng
không nên vì th mà dùng nó đ gây l m l n đáng ti c. M i tên g i khác, dù là "b o l c n i gia"
hay "ng c đãi ph n " v.v. c ng đ u không chính xác. N u chú ý r ng thu t ng "b o l c n i
gia" (domestic violence) hi n đang b phê phán n c ngoài vì nó che m s th c là d ng b o
l c này đ i đa s do nam gi i gây ra, và nó đã r b trách nhi m đ o đ c c a nam gi i v hành
vi c a h (Smart, 2006: 192), thì càng không nên du nh p khái ni m chung chung và m h
này.
R t có th m t câu h i n y sinh: Vì sao nh ng tác gi Vi t Nam nói trên coi quan h
gi i trong gia đình là tiêu bi u cho gi i nói chung? Ch a ai th tr l i câu h i này, nh ng có
th gi đ nh r ng m t trong nh ng nguyên nhân gây ra l i logic trên là quan ni m Kh ng giáo
coi xã h i đ ng lo i v i gia đình. Theo Kh ng giáo, hai th c th ch khác nhau v c p đ và
quy mô: xã h i là m t gia đình m r ng, hay nói theo m t câu quen thu c, "n c t c cái nhà
to", còn gia đình là xã h i thu nh . Kh i c n ch ng minh quan ni m đó đ n gi n hóa th c t
và sai l m nh th nào.
ng nhiên, công b ng mà nói thi u sót trên đây có th ch là nh ng s h v logic,
do k t qu c a l i t duy và l p lu n không ch t ch . M c dù v y, nó đã vô hình trung gây
nh ng tác đ ng b t ng , không l ng đ c, t c nh ng h u qu không trù đ nh tr c đ i v i
công chúng (c th là coi quan h v ch ng tiêu bi u cho quan h gi i), và đ y là lý do c n
kh c ph c nó.
N u nh l i tình tr ng d ch khái ni m hàm ngh a r ng "patriarchy" theo ngh a h p "gia
tr ng" c a hai tác gi công trình v ph n , và l i hi u gi i ch trong ph m vi v ch ng c a
nh ng tác gi v b o l c gi i, ta nh n th y c hai nhóm có m t đi m chung, m t xu h ng
chung. ó là s thu h p gi i vào quan h gia đình.
Th t ra, gi i th m nhu n trong m i th ch xã h i, ch không ch trong gia đình, cho
nên c n tránh tình tr ng bó h p quan h gi i vào ch trong gia đình đ n m c "các th ch xã

h i khác không h đ c xét d i góc đ gi i chút nào h t" (Morgan, 1996: 72).
kh c ph c đi u này, thi t ngh ý ki n c a hai tác gi M sau đây th t xác đáng.
M t s ng i cho r ng vì lý thuy t n quy n đ c bi t chú tr ng v th c a ph n , nên nó ch
có ph m vi áp d ng h n ch , t ng t nh lý thuy t xã h i h c v các nhóm nh , đ c thù, ví
d v hành vi l ch l c. áp l i l p lu n y, hai tác gi n quy n kh ng đ nh: th t ra nh ng v n
đ n quy n c b n đã t o ra lý thuy t có kh n ng áp d ng ph quát (Lengermann et al.,
2003: 438). Nói g n l i, ph m vi áp d ng c a gi i là b t c n i đâu và th i đi m nào có s
phân chia nam n .
*
Trên đây chúng ta m i nh c t i ch m t vài trong s nh ng di n bi n, ti n tri n và đi u
ch nh c a quan đi m gi i n c ngoài. ó hoàn toàn ch a ph i t t c nh ng gì đã và đang
di n ra. Ch ng h n còn ph i k đ n s chuy n bi n t ch coi gi i là thu c tính c a cá nhân
sang ch xét gi i là đi u chúng ta làm (doing gender); thay th vi c ch thêm ph n vào đ i
t ng nghiên c u b ng vi c xét l i, phê phán, bác b ph n l n tri th c hi n có vì nó đ c t o
d ng theo nhãn quan nam gi i ch không ph i mang tính chung c a c nhân lo i nh nó t
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org


100

Nghiên c u gi i: m y suy ng m v ph

ng pháp lu n

nh n; ch trích và thay th các ph ng pháp thu th p d li u có v trung tính khách quan (đi u
tra b ng b ng h i v i nh ng câu h i đóng v.v.) b ng nh ng ph ng pháp nh y c m gi i và
thích h p đ c nam l n n t do bi u hi n mình v.v. và v.v.
áng ti c là ít có nh ng n l c c p nh t thông tin m i v các thay đ i này đ truy n
bá Vi t Nam. Rút c c nhi u nhà nghiên c u chúng ta t ng r ng quan đi m gi i n c
ngoài đã d ng l i nh ng thành t u ban đ u, nên h ch c n n m đ c nh ng khái ni m

"sex" và "gender" là đ , r i t đó có th yên tâm áp d ng, nói và vi t nh ng gì h đã h c. K t
qu là quan đi m gi i ta g n nh d ng nh ng gì ti p thu đ c thu cu i nh ng n m 1980,
đ u nh ng n m 1990 y. V y là s c ng nh c trong vi c ti p thu c p ph m trù l ng phân đã
khi n ng i bình dân Vi t khó phân bi t và nh n th c ý ngh a quan tr ng nh t c a khái ni m
gi i. Không theo k p s m r ng ngh a c a m t khái ni m then ch t, mà d ch nó theo ngh a
h p c , và quy gi n ph m vi c a quan đi m gi i trong gia đình - c hai vi c làm th c ch t đ u
là thu h p cách hi u v gi i. Cu i cùng, ch th y và nh n m nh m t khía c nh nào đó trong
quan h gi i c ng d d n đ n nh ng l ch l c đáng ti c.
Nh n th c là m t quá trình - câu nói y l t t chính xác s hình thành, phát tri n, đi u
ch nh và bi n đ i quan ni m v gi i ph ng Tây. Thi t ngh n u ý th c đ c đi u đó thì dù
vào m t th i đi m nào đ y chúng ta nh n th c ch a đúng và đ , nh ng chúng ta có th ch nh
s a k p th i; và vi c này là hoàn toàn bình th ng.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org


Mai Huy Bích

101

Sách báo trích d n
1. Abbott, P., Wallace, C. & Tyler, M. 2005. An introduction to sociology: feminist
perspectives. Third edition. Oxon: Routledge.
2. Abercrombie, N., Hill, S. & Turner, B. 2006. The Penguin dictionary of sociology. Fifth
edition. London: Penguin books.
3. Cohen, R. & Kennedy, P. 2000. Global sociology. Basingstoke: Palgrave Macmillan.
4.
ng Huy n. 2006. "C n tình vì ... đ t". Báo An ninh th gi i cu i tháng, tháng 7.
5. Giddens, A. 2006. Sociology. Fifth edition. Cambridge: Polity press.
6. Hoàng Phê (ch biên). 2002. T đi n ti ng Vi t. In l n th tám. Hà N i: Nhà xu t b n à

N ng.
7. Evants, G. (ed.). 1993. Asia's cultural mosaic. Singapore: Prentice hall.
8. Jary, D., Jary, J. 1991. The Harper Collins dictionary of sociology. New York:
HarperCollins Publishers.
9. Kimmel, M. 2000. The gendered society. New York: Oxford university press.
10. Lengermann, P. & Niebrugge-Brantley, J. 2003. "Contemporary feminist theory". Trong:
Ritzer, G. & Goodman, D. Sociological theory. Sixth edition. Boston: McGraw-Hill, pp.
436-479.
11. Lê Ng c Hùng. 2006. "D th o lu t bình đ ng gi i nhìn t góc đ khoa h c". T p chí
Nghiên c u gia đình và gi i, Quy n 16, N.1.
12. Lê Ng c Hùng & Nguy n Th M L c. 2000. Xã h i h c v gi i và phát tri n. Hà N i: Nxb i
h c Qu c gia.
13. Lê Th Quý. 2006. "Ph n trong đ i m i: thành t u và thách th c". T p chí Khoa h c v
ph n , N. 1.
14. L Tuy t Mai. 1999. "Gi ng d y, tuyên truy n v gi i Vi t Nam: th c tr ng - v n đ ".
Trong: Nguy n Linh Khi u (ch biên). Nghiên c u và đào t o gi i
Vi t Nam. Hà N i:
Nhà xu t b n Khoa h c xã h i.
15. Mai Huy Bích. 1999. "M y nh n xét v ti p thu và v n d ng lý thuy t gi i trong nghiên
c u khoa h c". T p chí Khoa h c v ph n , N. 2.
16. Mai Huy Bích. 2001. "M t s phân bi t c n thi t khi v n d ng quan đi m gi i". T p chí Khoa h c
v ph n , N. 3.
17. Mai Huy Bích. 2006. "Báo cáo đánh giá cu i cùng t i hai xã H ng Long (huy n Bình
Chánh, thành ph H chí Minh) và xã Xuân Th 1 (huy n Sông C u, t nh Phú Yên)". K
y u t ng k t h i th o "Nâng cao ki n th c v gi i và các v n đ s c kh e sinh s n cho các
gia đình nông thôn Vi t Nam" do Trung tâm nghiên c u gi i, gia đình và môi tr ng trong
phát tri n t ch c t i Hà N i ngày 20 và 21/9.
18. Mann, M. 1983. The Macmillan student encyclopedia of sociology. London: Macmillan
press limited.
19. Millet, K. 1977. Sexual politics. London: Vigaro.

20. Moore, H. 1988. Feminism and anthropology. Cambridge: Polity press.
21. Morgan, D. 1996. Family connections: an introduction to family studies. Cambridge:
Polity press
22. Nguy n Th Khoa. 1999. "Nh ng thu n l i và khó kh n trong ho t đ ng đào t o v gi i".
Trong: Nguy n Linh Khi u (ch biên). Nghiên c u và đào t o gi i
Vi t Nam. Hà N i:
Nhà xu t b n Khoa h c xã h i.
23. Pilcher, J. & Whelehan, I. 2004. Fifty key concepts in gender studies. London: SAGE.
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org


102

Nghiên c u gi i: m y suy ng m v ph

ng pháp lu n

24. Ryan, M. 2005. "Patriarchy". Trong: Ritzer, G. (ch biên). 2005. Encyclopedia of social
theory. Volume 2. Thousand Oaks: SAGE publications, Inc.
25. Scott, J. & Marshall, G. 2005. A dictionary of sociology. Third edition. Oxford: Oxford
university press
26. Smart, C. 2006. "Family". Trong: Turner, B. (ch biên). The Cambridge dictionary of
sociology. Cambridge: Cambridge university press.
27. Spelman, E. 1990. Inessential women. London: Women's press.
28. Thompson, D. (ch biên). 1995. The concise Oxford dictionary of current English. Ninth
edition. Oxford: Oxford university press.
29. Tr n Th Vân Anh & Lê Ng c Hùng. 1996. Ph n , gi i và phát tri n. Hà N i: Nhà xu t
b n ph n
30. Tr n Th Vân Anh & Lê Ng c Hùng. 2000. Ph n , gi i và phát tri n. Xu t b n l n th 2. Hà
N i: Nxb Ph n .

31. Turner, B. (ch biên). 2006. The Cambridge dictionary of sociology. Cambridge: Cambridge
university press.
32. V M nh L i et al., 1999. Vi t Nam: b o l c trên c s gi i. Hà N i: Tài li u c a Ngân
hàng th gi i

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org