Nhân vật và cốt truyện trong truyện thiếu nhi của nguyễn nhật ánh (LV01809)

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2

TRẦN THỊ THÚY

NHÂN VẬT VÀ CỐT TRUYỆN
TRONG TRUYỆN THIẾU NHI
CỦA NGUYỄN NHẬT ÁNH

LUẬN VĂN THẠC SĨ
NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

HÀ NỘI, 2015


BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2

TRẦN THỊ THÚY

NHÂN VẬT VÀ CỐT TRUYỆN
TRONG TRUYỆN THIẾU NHI
CỦA NGUYỄN NHẬT ÁNH
Chuyên nghành : Lí luận văn học
Mã số
: 60 22 01 20

LUẬN VĂN THẠC SĨ
NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. Đoàn Đức Phƣơng

HÀ NỘI, 2015


LỜI CẢM ƠN
Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc nhất của mình tới
PGS.TS. Đoàn Đức Phương, người Thầy đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ tôi
hoàn thành Luận văn này.
Tôi xin cảm ơn các Thầy, Cô giáo trong khoa Ngữ văn, tổ Lí luận văn
học; Phòng Sau đại học; Thư viện trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2; Các
Thầy, Cô trong tổ Lý luận văn học của trường Đại học khoa học xã hội và
nhân văn, Viện nghiên cứu văn học đã nhiệt tình giảng dạy, giúp đỡ và tạo
điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu.
Tôi xin cảm ơn gia đình, người thân và bạn bè thân thiết đã động viên,
giúp đỡ tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu.

Hà Nội, ngày 10 tháng 01 năm 2016
Tác giả luận văn

Trần Thị Thúy


LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan những nội dung tôi trình bày trong Luận văn là kết
quả quá trình nghiên cứu của riêng tôi.
Trong quá trình nghiên cứu, tôi có kế thừa thành quả nghiên cứu của
các nhà khoa học khác với sự trân trọng và biết ơn, nhưng những kết quả nêu
trong Luận văn không trùng với kết quả nghiên cứu của các tác giả khác và
chưa được công bố trong công trình khoa học nào.
Hà Nội, ngày 10 tháng 01 năm 2016

Học viên

Trần Thị Thúy


MỤC LỤC

PHẦN MỞ ĐẦU ............................................................................................... 1
1. Lý do chọn đề tài ....................................................................................... 1
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ........................................................................ 2
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................ 8
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ............................................................. 9
5. Phương pháp nghiên cứu........................................................................... 9
6. Đóng góp mới của luận văn .................................................................... 10
7. Cấu trúc luận văn .................................................................................... 10
PHẦN NỘI DUNG ......................................................................................... 11
Chương 1. VĂN HỌC THIẾU NHI VÀ TÁC PHẨM CỦA
NGUYỄN NHẬT ÁNH ..........................................................................................11
1.1. Khái quát về văn học thiếu nhi............................................................. 11
1.1.1. Khái niệm về văn học thiếu nhi ..................................................... 11
1.2.2. Vài nét về văn học thiếu nhi ở Việt Nam ....................................... 15
1.2.2.1. Những chặng đường phát triển của văn học thiếu nhi
Việt Nam ............................................................................................. 15
1.2.2.2. Đôi điều về văn học thiếu nhi Việt Nam hiện nay ................. 24
1.2. Nguyễn Nhật Ánh – nhà văn của thiếu nhi .......................................... 27
1.2.1. Con người và sự nghiệp sáng tác .................................................. 27
1.2.2. Truyện thiếu nhi – dòng chảy chủ đạo trong sáng tác của
Nguyễn Nhật Ánh ..................................................................................... 30
1.2.3. Nội dung và nghệ thuật trong truyện Nguyễn Nhật Ánh .............. 32
1.3. Quan niệm nghệ thuật của Nguyễn Nhật Ánh ..................................... 32

Chương 2. NHÂN VẬT TRONG TRUYỆN THIẾU NHI CỦA
NGUYỄN NHẬT ÁNH .................................................................................. 36
2.1. Khái lược về nhân vật .......................................................................... 36
2.2. Các kiểu nhân vật trong truyện thiếu nhi Nguyễn Nhật Ánh............... 37
2.2.1. Nhân vật người lớn........................................................................ 38
2.2.1.1. Ông bà .................................................................................... 38
2.2.1.2. Cha mẹ ................................................................................... 40
2.2.1.3. Giáo viên ................................................................................ 44
2.2.2. Nhân vật trẻ em ............................................................................. 46
2.2.3. Nhân vật loài vật ........................................................................... 51
2.3. Nghệ thuật xây dựng nhân vật ............................................................. 57
2.3.1. Cách đặt tên nhân vật ................................................................... 57
2.3.2. Nghệ thuật miêu tả ngoại hình, hành động ................................... 59
2.2.3. Nghệ thuật biểu hiện nội tâm ........................................................ 63
2.2.4. Nghệ thuật sử dụng ngôn ngữ và giọng điệu ................................ 67
Chương 3. CỐT TRUYỆN TRONG TRUYỆN THIẾU NHI CỦA
NGUYỄN NHẬT ÁNH .................................................................................. 74
3.1. Khái lược về cốt truyện ........................................................................ 74
3.2. Các kiểu cốt truyện trong truyện thiếu nhi của Nguyễn Nhật Ánh ..... 78
3.2.1. Cốt truyện tâm lí............................................................................ 79
3.2.2. Cốt truyện lắp ghép ....................................................................... 81
3.2.3. Cốt truyện chương hồi................................................................... 88
3.3. Nghệ thuật tổ chức cốt truyện .............................................................. 99
3.3.1. Nghệ thuật tổ chức diễn trình vận động cốt truyện ...................... 99
3.3.2. Nghệ thuật tổ chức tình huống .................................................... 102
KẾT LUẬN ................................................................................................... 105
TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................. 109

1

PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
1.1. Về lí luận: cốt truyện – nhân vật: nhân vật và cốt truyện là hai phương
diện quan trọng bậc nhất góp phần làm nên một tác phẩm văn học thuộc loại tự sự.
Do vậy, nghiên cứu văn chương từ góc độ này sẽ làm sáng tỏ nhiều điều về phong
cách sáng tạo, quan niệm văn học, trào lưu... nhất là của một tác giả văn học.
1.2. Về dòng văn học thiếu nhi: Văn học thiếu nhi từ lâu đã trở thành một bộ
phận có vị trí đặc biệt trong mỗi nền văn học dân tộc, trở thành hành trang quan
trọng cho trẻ em trên suốt đường đời, bởi những cuốn sách quan trọng nhất trong
đời mỗi người chính là những cuốn đọc từ thời thơ ấu. Bởi với mỗi người, tuổi thơ
luôn là quãng thời gian đáng nhớ, quãng thời gian đẹp, gắn bó với nhiều cảm xúc
suy nghĩ hồn nhiên sống động. Những lời hát ru, những câu chuyện cổ tích thời thơ
ấu sẽ theo chúng ra suốt cuộc đời và trở thành dấu ấn khó quên. Lớn lên, khi bắt đầu
biết đọc những con chữ, các em lại tiếp tục tìm đến với những câu chuyện phù hợp
sở thích để thỏa mãn trí tưởng tượng phong phú của mình, như Assen Bossev – nhà
văn Bungari, tác giả của hơn 60 tập truyện ngắn và thơ cho thiếu nhi từng nói:
“những cuốn sách hay đều là bạn đời vĩnh viễn của tuổi nhỏ, chính chúng cho trẻ
con đôi cánh để bay lên mà chinh phục cuộc sống”. Qua những trang văn thơ ấy,
cuộc sống với đầy đủ âm điệu, màu sắc kì thú được tái hiện đưa các em đến thế giới
của những câu chuyện cổ tích và ở đó là cả một bầu trời tình yêu thương ấm áp.
Nhưng trước thực tiễn: nền văn học thiếu nhi Việt Nam phải cạnh tranh “khốc liệt”
với những thú vui khác từ internet, điện thoại thông minh và cả tác phẩm văn học
thiếu nhi nước ngoài thì việc đáp ứng nhu cầu đọc văn của thiếu nhi Việt Nam đang
được đặt ra khá bức thiết, nhà văn phải làm thế nào để lôi cuốn những độc giả nhỏ
tuổi. Thiết nghĩ, việc nghiên cứu sáng tác của một cây bút tiêu biểu viết cho thiếu
nhi cũng là một trong những cách góp phần tìm kiếm một hướng đi hiệu quả cho
nền văn học thiếu nhi Việt Nam hiện đại.

1.3. Về tác giả Nguyễn Nhật Ánh: Từ năm 1986, đất nước bước vào giai đoạn
đổi mới trên tất cả các phương diện của đời sống xã hội thì văn học nghệ thuật cũng


2

không nằm ngoài những xu hướng đó. Văn học Việt Nam nói chung và văn học
thiếu nhi nói riêng như bừng lên một sắc diện mới. Nổi lên trong mảng đề tài thiếu
nhi có thể kể đến tên tuổi một số tác giả như: Tô Hoài, Võ Quảng, Duy Khán,
Nguyễn Quang Sáng, Phùng Quán, Vũ Đức Nguyên, Vi Hồng, Vũ Bảo…giai đoạn
tiếp theo có Thu Trân, Nguyễn Nhật Ánh, Kim Hài, Nguyễn Thị Minh Ngọc, Trần
Thiên Hương, Nguyễn Thị Mai… Mỗi tác gia đều chọn cho mình một điểm nhìn
riêng, một góc riêng để viết về các em. Nhìn chung, đội ngũ sáng tác văn học thiếu
nhi từ đầu thời kì đổi mới đã phát triển hùng hậu với đa dạng các đề tài, sáng tác
cho các em ngày càng phong phú, mở rộng hướng tiếp cận đời sống, tiếp cận trẻ em
và khả năng khám phá con người. Trong số các tác giả viết cho thiếu nhi và viết về
đề tài thiếu nhi nổi bật nhất là tác giả Nguyễn Nhật Ánh. Xuất hiện trên văn đàn như
một hiện tượng văn học, Nguyễn Nhật Ánh là một cây bút tài năng với nỗ lực cách
tân không ngừng về mặt tư duy cũng như nghệ thuật. Mỗi tác phẩm của ông ra đời
đều mang tới một ấn tượng mới mẻ cho người đọc. Với giọng văn hài hước nhẹ
nhàng cùng nghệ thuật phân tích tâm lý sâu sắc những trang văn của ông thực sự
hấp dẫn các độc giả không chỉ là trẻ em mà cả với những ai “từng là trẻ em”.
Nguyễn Nhật Ánh thấu hiểu tâm lí trẻ thơ một cách tinh tế, và hơn thế văn phong
của ông luôn nhẹ nhàng, hài hước, đáng yêu và không kém phần ý nghĩa khiến cho
độc giả luôn cảm thấy vui vẻ, gần gũi khi đọc tác phẩm của ông. Việc tìm hiểu một
tác giả văn học viết cho thiếu nhi sẽ là một bước tiếp cận văn học thiếu nhi một
cách toàn diện hơn.
Từ những lí do trên, chúng tôi quyết định lựa chọn đề tài Nhân vật và cốt
truyện trong truyện thiếu nhi của Nguyễn Nhật Ánh để nghiên cứu.
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

Khi tiến hành khảo sát các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài Nhân
vật và cốt truyện trong truyện thiếu nhi của Nguyễn Nhật Ánh, chúng tôi thấy có
hai loại tài liệu: Một là những công trình trực tiếp nghiên cứu về tác giả Nguyễn
Nhật Ánh và các tác phẩm của ông; hai là những công trình nghiên cứu về văn học
thiếu nhi Việt Nam (bởi hầu hết các sáng tác văn xuôi của Nguyễn Nhật Ánh là


3

dành cho thiếu nhi, và ngay từ lý do chọn đề tài, chúng tôi đã xác định Nguyễn Nhật
Ánh là một tác giả của văn học thiếu nhi). Việc khảo sát các công trình nghiên cứu
về văn học thiếu nhi Việt Nam nhằm tạo cơ sở lí luận cho luận văn vì một lẽ rất tự
nhiên rằng việc tìm hiểu về một cá thể sẽ không còn ý nghĩa và cũng trở nên thiếu
sót nếu như không đặt cá thể ấy trong hệ thống của nó.
2.1. Những công trình chuyên biệt nghiên cứu về Nguyễn Nhật Ánh và các tác
phẩm của ông
Đầu tiên phải kể đến công trình Nguyễn Nhật Ánh – hoàng tử bé trong thế
giới tuổi thơ xuất bản năm 2012 do Lê Minh Quốc biên soạn, đây là cuốn sách đầu
tiên tập hợp khá đầy đủ thông tin liên quan đến tiểu sử bản thân, hành trình văn
chương, những cái nhìn khác nhau của đồng nghiệp, báo chí trong và ngoài nước về
Nguyễn Nhật Ánh và các tác phẩm làm nên tên tuổi nhà văn. Cuốn sách cung cấp
những thông tin về tiểu sử qua những câu chuyện thuở thiếu niên và con đường trở
thành nhà văn nổi tiếng chuyên viết cho thiếu nhi, đồng thời lí giải tại sao tuổi thơ,
quê nhà lại trở thành đề tài lớn và có sức ảnh hưởng sâu đậm trong tác phẩm của
Nguyễn Nhật Ánh. Nhưng công trình này mới mang tính chất tổng hợp các thông
tin và bài viết liên quan bằng một tình cảm yêu mến chân thành của Lê Minh Quốc
dành cho nhà văn.
Công trình Thế giới trẻ thơ qua cách nhìn của Nguyễn Nhật Ánh trong bộ
Kính vạn hoa của Phạm Thị Bền (Luận văn Thạc sĩ khoa học Ngữ văn, chuyên
ngành văn học Việt Nam, 2005, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội), có thể nói là

công trình đầu tiên nghiên cứu về một tác phẩm của Nguyễn Nhật Ánh. Trong phần
V của luận văn, chính tác giả cũng trực tiếp khẳng định: “Đây là công trình chuyên
biệt đầu tiên nghiên cứu về văn xuôi Nguyễn Nhật Ánh, đặc biệt là về tác phẩm từng
được coi là một “hiện tượng” trong văn học thiếu nhi mấy năm gần đây” [55,
tr.11]. Ở công trình này, Phạm Thị Bền đã đi sâu khai thác bộ truyện Kính vạn hoa
trên cả hai phương diện nội dung và nghệ thuật dưới góc nhìn thế giới trẻ thơ. Tác
giả cũng đã có cách nhìn khoa học khi đặt sáng tác của Nguyễn Nhật Ánh trong
dòng văn học thiếu nhi Việt Nam và khu biệt về thời gian: thời kì đổi mới. Tuy


4

công trình mới chỉ khảo sát trên một bộ truyện nhưng cũng chứng tỏ sự say mê theo
dõi vấn đề nghiên cứu, sự đầu tư tìm tòi công phu, tỉ mỉ của tác giả Phạm Thị Bền.
Tác giả Vũ Thị Hương cũng thể hiện mối quan tâm của mình với Nguyễn
Nhật Ánh và các tác phẩm của ông qua công trình Thế giới nghệ thuật truyện
Nguyễn Nhật Ánh (Luận văn thạc sĩ khoa học Ngữ văn, chuyên ngành Văn học Việt
Nam hiện đại, 2009, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội). So với Phạm Thị Bền, Vũ
Thị Hương đã mở rộng đối tượng nghiên cứu thêm hai tác phẩm, bên cạnh Kính
vạn hoa, có thêm Chuyện xứ Lang Biang và Cho tôi xin một vé đi tuổi thơ. Đi sâu
vào tìm hiểu thế giới nghệ thuật truyện Nguyễn Nhật Ánh, Vũ Thị Hương đã nêu ra
quan điểm nghệ thuật truyện Nguyễn Nhật Ánh, nghệ thuật xây dựng hình tượng
nhân vật, nghệ thuật tổ chức cốt truyện, ngôn ngữ trẻ thơ, vấn đề thời gian và không
gian nghệ thuật trong các tác phẩm truyện của Nguyễn Nhật Ánh. Không chỉ phân
tích về yếu tố thời gian và không gian nghệ thuật trong ba tác phẩm, chị còn so sánh
các yếu tố này ở ba tác phẩm với nhau. Dù việc phân bố phần dung lượng cho ba tác
phẩm chưa thật đều nhưng có thể thấy luận văn của tác giả Vũ Thị Hương đã đề cập
khá toàn diện các vấn đề ở cả ba truyện được khảo sát, giúp cho người đi sau có
được những gợi ý đầy đủ hơn.
Trong công trình Đặc điểm truyện Nguyễn Nhật Ánh (Luận văn thạc sĩ khoa

học Ngữ văn, chuyên ngành Lý luận văn học), tác giả Bùi Thị Thu Thủy đã tỉ mỉ
nghiên cứu đặc điểm về nội dung và hình thức nghệ thuật trong truyện Nguyễn Nhật
Ánh. Về hình thức, Bùi Thị Thu Thủy đã chỉ ra truyện thiếu nhi của Nguyễn Nhật
Ánh là tiểu bách khoa về thiếu nhi, từ hình dạng, lứa tuổi, hoàn cảnh gia đình, đặc
điểm tính cách đến hoạt động, trạng thái tâm lí; đó là thế giới học đường với hình
ảnh của lũ học trò, lớp học, thầy cô vui nhộn để từ đó rút ra những bài học về cuộc
sống không chỉ cho các em mà cho cả những bậc phụ huynh. Về nghệ thuật, chị
cũng đã nghiên cứu và nêu ra những đặc điểm nghệ thuật trong tổ chức cốt truyện
và kết cấu, nghệ thuật xây dựng nhân vật và ngôn ngữ, giọng điệu trong truyện
Nguyễn Nhật Ánh. Tuy nhiên, sự nghiên cứu này mới dừng lại ở góc độ tiếp cận
ban đầu, chưa chuyên sâu vào lí luận và chủ yếu tập trung ở nhân vật trẻ em mà
chưa bao quát cụ thể hết thế giới nhân vật mà Nguyễn Nhật Ánh dựng nên.


5

Và gần đây nhất là một số Hội thảo và Kỷ yếu Hội thảo về văn học thiếu nhi
và về Nguyễn Nhật Ánh như Kỷ yếu Hội thảo Những ảnh hưởng của văn học thiếu
nhi đến sự phát triển nhân cách trẻ em trong thời kì đổi mới và hội nhập quốc tế
(Nhiều tác giả, NXB Đại học Sư phạm, 2009); và ngày 16/9/2015 tại trường Đại
học Sư phạm Hà Nội có cuộc hội thảo Nguyễn Nhật Ánh – hành trình chinh phục
tuổi thơ…Qua các cuộc Hội thảo này chúng ta có thể thấy rằng Nguyễn Nhật Ánh
và tác phẩm của ông nhận được sự quan tâm và giành được nhiều tình cảm ưu ái
không chỉ của độc giả mà còn của giới chuyên môn.
Các công trình của các tác giả Lê Minh Quốc, Phạm Thị Bền, Vũ Thị Hương,
Bùi Thị Thu Thủy, một số Hội thảo và Kỷ yếu Hội thảo đã đưa lại những gợi ý hết
sức quý báu cho chúng tôi trên nhiều vấn đề khi thực hiện đề tài của mình: một số
khía cạnh, nội dung của đề tài, về phương pháp, cách thức triển khai và tổ chức vấn
đề nghiên cứu, nguồn tài liệu tham khảo…Chúng tôi hi vọng sẽ bổ sung thêm
những nội dung mà chúng tôi chưa thấy có ở những công trình trên và làm sâu sắc

thêm một số nội dung mà các tác giả đã đề cập đến nhưng mới chỉ ở mức khái quát
ban đầu.
2.2. Các công trình mang tính chất gián tiếp, nền tảng phục vụ cho đề tài
Ngoài cuốn sách của Lê Minh Quốc tổng hợp khá kĩ về tiểu sử và các quan
điểm về nghệ thuật của Nguyễn Nhật Ánh lẫn một số bài viết về tác phẩm của ông,
tuy nhiên nghiên cứu chuyên sâu về các tác phẩm của Nguyễn Nhật Ánh thì gần
như chưa có. Tuy vậy, nhà văn thiếu nhi này là gương mặt nổi bật, xuất hiện khá
thường xuyên và đều đặn trên các báo, tạp chí, các trang thông tin điện tử, trong các
sách nghiên cứu về văn học thiếu nhi ở Việt Nam và thậm chí cả nước ngoài, tiêu
biểu là tác phẩm Cô gái đến từ hôm qua đã được tiến sĩ lịch sử, PGS. Maxim
Syunnerberg Học viện Á Phi, Trường Đại học Quốc gia Matxcơva chọn làm giáo
trình giảng dạy cho sinh viên Nga học tiếng Việt tại trường từ năm 2008 và sau đó
chính thức trở thành giáo trình được giảng dạy tại tất cả các khoa Tiếng Việt tại các
trường đại học Nga. Ta có thể liệt kê được rất nhiều bài viết có nhắc đến hoặc phân
tích một hoặc một vài truyện của Nguyễn Nhật Ánh.


6

Trước hết là các ấn phẩm mang tính chất chuyên ngành như các sách nghiên
cứu về văn học thiếu nhi, Tạp chí nghiên cứu văn học (Tạp chí văn học), báo Văn
nghệ, Văn nghệ trẻ, Văn nghệ quân đội,… Trong số các tài liệu trên, đáng chú ý
nhất là công trình Bách khoa toàn thư văn học thiếu nhi Việt Nam do hai tác giả
Vân Thanh và Nguyên An biên soạn. Ở tập 1, Tổng quan, hai tác giả đã sưu tầm và
giới thiệu một loạt các bài viết về văn học thiếu nhi Việt Nam, trong đó có bài viết
của nhiều tác giả khác nhau như Lã Thị Bắc Lý, Nguyễn Hương Giang, Thu Việt,
Văn Hồng, Vân Thanh, Nguyễn Thị Thanh Xuân, Lê Phương Liên có đề cập đến
Nguyễn Nhật Ánh và tác phẩm của ông. Trong bài viết Mảng văn học thiếu nhi ở
Thành phố Hồ Chí Minh gần đây của Thu Việt, cái tên Nguyễn Nhật Ánh được
nhắc đến khi liệt kê như một ví dụ cho luận điểm: “…có không ít những cây bút trẻ

“thành danh” hoặc triển vọng “thành danh” từ sáng tác thiếu nhi” [58, tr.170].
Trong khi đó, ở bài viết Truyện viết cho thiếu nhi sau 1975: diện mạo và quá trình
phát triển của Bắc Lý, mặc dù vẫn trích dẫn Nguyễn Nhật Ánh và các tác phẩm của
ông như một minh họa cho các luận điểm về văn học thiếu nhi trong thời kì đổi mới
nhưng tác giả Bắc Lý đã có nhiều đoạn mang tính chất giới thiệu, phân tích khái
quát giá trị của tác phẩm Kính vạn hoa, bộ truyện dài đầu tiên của Nguyễn Nhật
Ánh. Thêm một đóng góp nữa, tác giả Nguyễn Hương Giang đã dành cả bài viết
Người nuôi dưỡng tâm hồn trẻ thơ để nói về Nguyễn Nhật Ánh và một loạt tác
phẩm của ông như: Cô gái đến từ hôm qua, Bàn có năm chỗ ngồi, Chú bé rắc rối,
Thiên thần nhỏ của tôi, Hạ đỏ, Bong bóng lên trời,… Nguyễn Nhật Ánh được
đánh giá cao không chỉ bởi ông đã viết nhiều, viết hay về thiếu nhi, đã động chạm
tới những mảng đề tài còn ít và khó viết như đề tài về trường học, việc học của trẻ
em…mà quan trọng hơn, thông qua tất cả những trang viết ấy, Nguyễn Nhật Ánh
còn đóng vai trò là một người thầy, một nhà giáo dục giúp di dưỡng tâm hồn trẻ thơ.
Nguyễn Hương Giang đã đánh giá: “…những cuốn sách bé nhỏ của Nguyễn Nhật
Ánh sẽ là món ăn tinh thần trong hành trang vào đời của các em” [58, tr.365].
Đáng chú ý tiếp theo là các bài viết của tác giả Vân Thanh. Nhà nghiên cứu
Vân Thanh đã có nhiều năm dày công tìm hiểu văn học thiếu nhi Việt Nam, có


7

những đóng góp rất đáng quý cho mảnh đất còn nhiều tiềm năng này, thể hiện qua
một loạt các công trình chuyên khảo về văn học thiếu nhi như: Văn học thiếu nhi
như tôi được biết; Bách khoa toàn thư văn học thiếu nhi Việt Nam (nhiều tập), Phác
thảo văn học thiếu nhi Việt Nam, Văn học thiếu nhi Việt Nam: nghiên cứu, lí luận,
phê bình, tiểu luận – tư liệu… Mặc dù không chuyên sâu nghiên cứu về Nguyễn
Nhật Ánh nhưng trong các công trình của mình, Vân Thanh cũng không ít lần nhắc
đến tác giả này đồng thời cũng có những bài viết mang tính khái quát về sự nghiệp
sáng tác của Nguyễn Nhật Ánh nói chung và truyện viết cho thiếu nhi của Nguyễn

Nhật Ánh nói riêng. Trong bài viết Nguyễn Nhật Ánh, nhà văn lôi cuốn trẻ thơ, tác
giả đã đề cập đến nhiều khía cạnh trong truyện viết cho thiếu nhi của Nguyễn Nhật
Ánh như thể loại, đề tài, chủ đề, nhân vật, giọng điệu… Cũng trong bài viết này,
Vân Thanh đã giới thiệu khái quát bộ truyện dài nhiều tập Kính vạn hoa với nhiều
ý kiến đánh giá cao.
Bên cạnh các ấn phẩm trên, các bài viết về Nguyễn Nhật Ánh và các tác
phẩm của ông còn xuất hiện trên các báo khác như Người lao động, Tiền phong chủ
nhật, Tiền phong, Tuổi trẻ, Sài Gòn giải phóng, Lao động, Mực tím, Khăn quàng
đỏ,…; các tạp chí Thế giới mới, Kiến thức ngày nay…; trên các báo điện tử và các
trang thông tin điện tử như Sài Gòn giải phóng online, Vietnamnet, VnExpress,
Evan.net, Phongdiep.net,…Riêng bộ truyện dài Kính vạn hoa còn được dựng thành
phim truyền hình nhiều tập cho thiếu nhi, và các tác phẩm khác cũng được dựng
thành phim như Cô gái đến từ hôm qua, Bong bóng lên trời, Chú bé rắc rối, Nữ
sinh, và gần nhất là Tôi thấy hoa vàng trên cỏ xanh được chuyển thể thành phim
chiếu rạp và đã được mang đến Liên hoan phim (LHP) Cannes lần thứ 68 tại Pháp.
Chắc chắn rằng các bộ truyện khác của ông cũng đều đang có dự án chuyển thể
thành phim hoặc truyện tranh và sẽ ra mắt độc giả, người hâm mộ, quan tâm trong
thời gian sắp tới. Các bài viết ở các ấn phẩm kể trên dù rất phong phú nhưng chủ
yếu là các bài viết tìm hiểu hoặc giới thiệu một cách riêng lẻ một bài viết, phân tích
một vài khía cạnh rất nhỏ của tác phẩm, thể hiện cảm nhận của người viết sau khi
đọc tác phẩm chứ không phải trên một tập hợp các tác phẩm hoặc nghiên cứu một
vấn đề chuyên sâu.


8

Viết về bộ truyện Kính vạn hoa có các bài như: Kính vạn hoa - Phép lạ giữa
ngày thường (Văn Hồng, Tuần báo văn nghệ số 23 ngày 8/6/1996); Nguyễn Nhật
Ánh và Kính vạn hoa (Lê Phương Liên, Báo Tiền Phong ngày 26/9/1996); Kính vạn
hoa: Còn chút gì để nhớ (nhiều tác giả, NXB Kim Đồng, 2005)…

Viết về truyện Cho tôi xin một vé đi tuổi thơ có các bài: Cho tôi xin một vé
đi tuổi thơ (Nguyễn Thị Thanh Xuân, Tuần báo Văn nghệ Thành phố Hồ Chí Minh
sô 273 ngày 26/1/1996); bài giới thiệu về tác phẩm của GS. Phong Lê, Nguyễn Nhật
Ánh trên chuyến tàu trở lại tuổi thơ…
Viết về tác phẩm Tôi là Bêtô có các bài như: bài giới thiệu về tác phẩm của
GS. Phong Lê: Cái hay, cái hấp dẫn của Tôi là Bêtô (Phong Lê) và Về những câu
chuyện của một con chó nhỏ (Nguyễn Quang Thiều)…
Các bài viết của các tác giả kể trên mặc dù thống nhất về quan điểm là khẳng
định và đề cao tài năng của nhà văn Nguyễn Nhật Ánh cũng như tác phẩm của ông
như một đóng góp đáng ghi nhận cho văn học thiếu nhi Việt Nam. Hầu hết các bài
viết này chỉ mang tính đơn lẻ, không tạo thành một hệ thống về phương diện chủ đề,
đề tài, hoặc chỉ mang tính minh họa cho một luận điểm về văn học thiếu nhi. Và
cũng chỉ có một số lượng tác phẩm nhất định của Nguyễn Nhật Ánh được các nhà
nghiên cứu tập trung tìm hiểu (chủ yếu là các tác phẩm Kính vạn hoa, Chuyện xứ
Langbiang, Cho tôi xin một vé đi tuổi thơ), trong khi sự nghiệp sáng tác của ông
không phải là ít ỏi, và chất lượng các bài viết khá đồng đều. Tuy vậy, các bài viết đã
chạm đến nhiều vấn đề thuộc cả nội dung và hình thức nghệ thuật trong tác phẩm
của Nguyễn Nhật Ánh và đưa ra những gợi ý quý giá cho chúng tôi trong quá trình
tìm hiểu, nghiên cứu, triển khai công trình của mình.
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
3.1. Mục đích
Luận văn góp phần khẳng định được tài năng của Nguyễn Nhật Ánh trong
việc viết truyện thiếu nhi; đề tài cũng nghiên cứu một cách toàn diện nghệ thuật làm
nên sức hấp dẫn và thành công cho các tác phẩm viết cho thiếu nhi của Nguyễn
Nhật Ánh, đặc biệt là nghệ thuật xây dựng nhân vật và cốt truyện.


9

3.2. Nhiệm vụ

Làm rõ các vấn đề lí luận liên quan đến nhân vật và cốt truyện từ đó soi rọi
vào các tác phẩm truyện thiếu nhi của Nguyễn Nhật Ánh. Từ đó làm sáng tỏ phong
cách nghệ thuật của tác giả cũng như tài năng độc đáo của nhà văn.
4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
4.1. Đối tượng nghiên cứu của đề tài
Chúng tôi tập trung vào đối tượng cụ thể là đặc điểm nhân vật và cốt truyện
trong truyện thiếu nhi của Nguyễn Nhật Ánh.
4.2. Phạm vi nghiên cứu
Trong sự nghiệp cầm bút của mình, Nguyễn Nhật Ánh đã tự xây dựng cho
mình một bộ sưu tập đồ sộ gồm hàng trăm tác phẩm, trong đó phần lớn là truyện
thiếu nhi. Với đề tài Cốt truyện và nhân vật trong truyện thiếu nhi của Nguyễn
Nhật Ánh, dù rất muốn nhưng trong giới hạn của một đề tài, chúng tôi không thể
khảo sát hết tất cả các tác phẩm của nhà văn. Vì vậy, chúng tôi chọn ba tác phẩm
tiêu biểu nhất của Nguyễn Nhật Ánh: Kính vạn hoa, Tôi là Bê tô, Cho tôi xin một
vé đi tuổi thơ để tập trung khảo sát, và một số tác phẩm khác của Nguyễn Nhật Ánh
cũng sẽ được sử dụng trong quá trình nghiên cứu để làm sáng tỏ các vấn đề mà luận
văn nêu ra.
5. Phƣơng pháp nghiên cứu
Phương pháp hệ thống: Nghiên cứu đề tài này, chúng tôi đã chọn bốn truyện
chính và một số tác phẩm khác như đã nêu ở phần đối tượng, phạm vi nghiên cứu. Do
đó, để việc nghiên cứu được thuận lợi, chúng tôi đã chọn phương pháp hệ thống.
Phương pháp này giúp chúng tôi hiểu bao quát các tác phẩm để thấy được sự gắn kết
của chúng, đồng thời thấy được đặc điểm nổi bật và mối liên hệ của các nhân vật.
Phương pháp phân tích, tổng hợp: Chúng tôi tiến hành phân tích các dẫn
chứng nhằm làm nổi bật các luận điểm cần triển khai. Sau đó thâu tóm, khái quát
chúng lại.
Phương pháp nghiên cứu chuyên ngành: Chúng tôi sử dụng các thao tác phân
tích, bình giảng, bình luận, giải thích… nhằm khám phá vẻ đẹp trong các tác phẩm
của Nguyễn Nhật Ánh và những tầng ý nghĩa ẩn đằng sau đó.

10

6. Đóng góp mới của luận văn
Luận văn Nhân vật và cốt truyện trong truyện thiếu nhi của Nguyễn Nhật
Ánh góp phần khẳng định thêm tính hữu hiệu của việc nghiên cứu văn học từ
hướng tiếp cận cốt truyện và thế giới nhân vật của tác phẩm.
Nó cũng tạo tiền đề cho những nghiên cứu về các phương diện khác của lí
luận văn học cũng như tìm hiểu sáng tác của Nguyễn Nhật Ánh.
Qua luận văn, chúng tôi góp phần khẳng định đóng góp không nhỏ của
Nguyễn Nhật Ánh vào bộ phận văn xuôi Việt Nam hiện đại dành cho thiếu nhi.
Đồng thời, luận văn là cơ sở nhìn nhận, đánh giá phong cách của Nguyễn Nhật Ánh
trong lĩnh vực văn học viết cho thiếu nhi Việt Nam đương đại.
7. Cấu trúc luận văn
Ngoài phần Mở đầu và phần Kết luận, cấu trúc luận văn bao gồm 03 chương:
Chương 1: Văn học thiếu nhi và tác phẩm của Nguyễn Nhật Ánh
Chương 2: Nhân vật trong truyện thiếu nhi của Nguyễn Nhật Ánh
Chương 3: Cốt truyện trong truyện thiếu nhi của Nguyễn Nhật Ánh


11

Chƣơng 1. VĂN HỌC THIẾU NHI VÀ TÁC PHẨM
CỦA NGUYỄN NHẬT ÁNH
1.1. Khái quát về văn học thiếu nhi
1.1.1. Khái niệm về văn học thiếu nhi
Cách hiểu văn học thiếu nhi, theo Từ điển thuật ngữ văn học: “Theo nghĩa
hẹp, văn học thiếu nhi gồm những tác phẩm văn học hoặc phổ cập khoa học dành
riêng cho thiếu nhi. Tuy vậy, khái niệm văn học thiếu nhi cũng thường bao gồm
một phạm vi rộng rãi những tác phẩm văn học thông thường (cho người lớn) đã đi

vào phạm vi đọc của thiếu nhi, như Đôn Ki-hô-tê của M. Xéc-van-tex, Ro-bin-xơn
Cơ-ru-xô của Đ.Đi-phô, Gu-li-vơ du kí của Gi.Xuýp-tơ, Túp lều của bác Tôm của
H.Bi-sơ – Xtâu...” [11, tr.412]. Như vậy, thuật ngữ văn học thiếu nhi được nêu ra
trong cuốn Từ điển thuật ngữ văn học vẫn chưa đưa ra một khái niệm hay định
nghĩa cụ thể về văn học thiếu nhi mà chỉ giới hạn những “loại” tác phẩm được gọi là
văn học thiếu nhi, bao gồm cả những tác phẩm không thuộc về văn học mà thuộc về
khoa học phổ cập.
Bách khoa thư Văn học thiếu nhi Việt Nam, tập 1, Tổng quan, do Vân
Thanh và Nguyên An biên soạn, quan niệm về văn học thiếu nhi tương đối rộng và
bao quát. Khái niệm văn học thiếu nhi được nhận diện ở nhiều góc độ: chủ thể sáng
tác, nhân vật trung tâm, mục đích sáng tác, đối tượng tiếp nhận… Cụ thể:
“Văn học thiếu nhi bao gồm:
- Mọi tác phẩm được mọi nhà sáng tạo ra với mục đích giáo dục, bồi dưỡng
tâm hồn, tính cách cho thiếu nhi. Nhân vật trung tâm của nó là thiếu nhi, và đôi khi
cũng là người lớn, hoặc là một cơn gió, một loài vật, một đồ vật, một cái cây… Tác
giả của văn học thiếu nhi không chỉ là chính các em mà cũng là các nhà văn thuộc
mọi lứa tuổi.
- Những tác phẩm mà thiếu nhi thích thú tìm đọc. Bởi vì các em đã tìm thấy
trong đó cách nghĩ cách cảm cùng những hành động gần gũi với cách nghĩ cách
cảm và cách hành động của chính các em, hơn thế, các em còn tìm được ở trong đó


12

một lời nhắc nhở, một sự răn dạy, với những nguồn động viên khích lệ, những sự
dẫn dắt ý nhị, bổ ích… trong quá trình hoàn thiện tính cách của mình.
Như thế, văn học thiếu nhi là người bạn thông minh và mẫn cảm của thiếu
nhi”[58, tr.6].
Khái niệm văn học thiếu nhi được nêu ra trong Bách khoa toàn thư mở
Wikipedia cũng đã nêu rất cụ thể hơn nữa: “Văn học thiếu nhi (children‟s litereture)

hay văn học dành cho trẻ em là các tác phẩm văn học dành cho độc giả và thính giả
đến khoảng mười hai tuổi và thường có tranh minh họa. Thuật ngữ này được dùng
với nhiều nghĩa, đôi khi có loại trừ các loại truyện viễn tưởng cho tuổi mới lớn, các
sách truyện hài hước hoặc các thể loại khác. (...) Văn học thiếu nhi có thể là những
tác phẩm do trẻ em (thiếu nhi) viết, những tác phẩm viết cho trẻ em, những tác
phẩm được chọn viết cho trẻ em hoặc những tác phẩm được trẻ em lựa chọn”.
“Văn học thiếu nhi không có định nghĩa duy nhất được sử dụng rộng rãi. Nó có thể
được định nghĩa rộng là bất cứ điều gì mà trẻ em đọc, hay cụ thể hơn văn học thiếu
nhi có thể là tiểu thuyết, phi tiểu thuyết, thơ, hay phim truyền hình dành cho trẻ em
và những người trẻ tuổi đọc” [65].
Trong đề tài Nhân vật và cốt truyện trong truyện thiếu nhi của Nguyễn
Nhật Ánh, chúng tôi tập trung vào các truyện viết cho thiếu nhi, trên cơ sở tham
khảo các khái niệm và các quan điểm về văn học thiếu nhi kể trên, chúng tôi rút ra
một số đặc điểm cơ bản làm cơ sở lí luận cho những phần trình bày tiếp theo của đề
tài như sau:
Thứ nhất, độ tuổi “thiếu nhi” trong khái niệm văn học thiếu nhi: chúng tôi
xếp nhóm độ tuổi từ mười tám trở xuống là nhóm “thiếu nhi”.
Thứ hai, văn học thiếu nhi là một loại văn học, hơn nữa là một loại văn học
đặc biệt. Văn học thiếu nhi dù nhiều hay ít thì vẫn là một phần không thể thiếu của
bất kì nền văn học dân tộc nào. Sự đặc biệt của loại văn học này chính là ở đối
tượng đã được thể hiện ngay trong nội hàm thuật ngữ: thiếu nhi. Thiếu nhi là đối
tượng được miêu tả trong tác phẩm hay là độc giả của tác phẩm hay người sáng tạo
nên tác phẩm? Thiếu nhi là thuật ngữ dung để chỉ một lứa tuổi cụ thể hay một nhóm


13

lứa tuổi. Trên thực tế, các tác giả khi sáng tác có thể xác định rất rõ đối tượng mà
mình miêu tả có gì để có cách xử lí mọi yếu tố của tác phẩm cho phù hợp, Nhưng
chắc chắn các tác giả sẽ không thể giới hạn hoặc xác định đối tượng tiếp nhận tác

phẩm của mình chỉ ở một lứa tuổi nhất định nào đó. Sự giao tiếp giữa độc giả hay
thính giả với tác giả thông qua tác phẩm là một sự giao tiếp ngầm và hoàn toàn tự
do. Không ai có thể cấm trẻ em khám phá một tác phẩm văn học viết về những
người lớn hơn tuổi của chúng hay cấm người lớn tìm hiểu những tác phẩm viết về
đám trẻ con. Sự giao thoa về đối tượng tiếp nhận có thể hiểu là một biểu hiện rõ
ràng cho tính giá trị của tác phẩm. Giá trị tạo nên sức sống của tác phẩm cũng như
xóa nhòa đi giới hạn về không gian, thời gian. Do đó, văn học thiếu nhi có lẽ nên
được hiểu một cách rộng rãi là những tác phẩm văn học viết cho thiếu nhi, cả những
tác phẩm văn học do thiếu nhi sáng tasv hoặc những tác phẩm phù hợp với lứa tuổi
thiếu nhi, viết về thiếu nhi. Được thiếu nhi yêu quý, tìm đọc.
Thứ ba, tính giáo dục trong văn học thiếu nhi: Với những tác phẩm văn học
thiếu nhi sáng tác bởi người lớn thì giáo dục là tiêu chí hàng đầu của một tác phẩm
văn học thiếu nhi cũng như để đánh giá một tác phẩm văn học thiếu nhi. Đối với
những tác phẩm văn học thiếu nhi viết bởi chính lứa tuổi thiếu nhi thì tính giáo dục
chưa được các em ý thức để đưa vào tác phẩm. Tuy nhiên, một tác phẩm văn học
thiếu nhi thực thụ phải là tác phẩm mà “trẻ em khen hay, người lớn khen tốt”. Tính
giáo dục, vì vậy, được coi là một trong những đặc trưng cơ bản nhất có tính sống
còn với văn học thiếu nhi. Văn học thiếu nhi có vai trò to lớn trong việc giáo dục
toàn diện nhân cách trẻ em, về cả đạo đức, trí tuệ và thẩm mĩ. Nhà văn Tô Hoài,
người đã có rất nhiều kinh nghiệm trong sáng tác cho trẻ em đã khẳng định tầm
quan trọng của chức năng này: “Nội dung một tác phẩm văn học viết cho thiếu nhi
bao giờ cũng quán triệt vấn đề xây dựng đức tính con người. Nói thì thừa, cần nhắc
lại và thật giản dị, một tác phẩm chân chính có giá trị đối với tuổi thơ là một tác
phẩm tham dự mạnh mẽ vào sự nghiệp nên người của bạn đọc ấy”. Hay Võ Quảng,
cũng đưa ra quan niệm: “Văn học cho thiếu nhi còn đặt ra vấn đề chính yếu thứ hai,
đó là vấn đề giáo dục”. Trẻ em luôn mang theo những hình ảnh, ước mơ, những ấn


14

tượng từ những trang sách mà chúng đã đọc vào tương lai. Sự tác động sâu xa, bền
vững ấy của tác phẩm văn học vào cuộc đời trẻ em đòi hỏi người cầm bút cho các
em phải có ý thức trách nhiệm lớn lao. Chức năng giáo dục, vì thế, càng có ý nghĩa
với độc giả nhỏ tuổi, những tác phẩm viết cho thiếu nhi cần có sự tham gia của các
nhà văn yêu nghề, mến trẻ. Đó là những người giảu nhiệt huyết, góp phần xây dựng
nên bộ phận văn học quan trọng trong nền văn học nói chung. Chủ tịch hội nhà văn
nước Cộng hòa Xô Viết liên bang Nga, bí thư lãnh đạo hội nhà văn Liên Xô – nhà
văn Xecgay Mikhancop đã viết: “Thật vậy, tương lai của nhân loại tủy thuộc nhiều
ở lí tưởng và đạo đức của chúng ta sẽ gieo trồng vào thế hệ đang lên. Khả năng
giáo dục to lớn của sách văn học thì ai cũng rõ…Tất cả chúng ta đều nhất trí về tác
dụng của cuốn sách đối với thế hệ trẻ. Tất cả chúng ta đều đồng ý rằng một đứa trẻ
biết đọc thì tốt hơn nhiều so với một đứa không đọc gì, rằng một cuốn sách viết cho
trẻ mà hay, lí thú và tốt lành lại in đẹp là một điều kì diệu”. Qua những lời khẳng
định thì chúng ta càng thấy rõ tầm quan trọng của chức năng giáo dục cho thiếu nhi.
Tính giáo dục là nét nổi bật, là yếu tố quan trọng song nếu quá coi trọng điều đó thì
e rằng sẽ làm mất đi chất văn học trong tác phẩm, lúc đó sẽ không còn là tác phẩm
văn học thiếu nhi nữa mà sẽ trở thành tác phẩm giáo dục dễ gây nhàm chán cho các
em khi quá nặng về chức năng.
Thứ tư, minh họa trong tác phẩm văn học thiếu nhi: trong các tác phẩm văn
học thiếu nhi thường có minh họa bằng tranh để thu hút trẻ em hơn, tăng tính sinh
động cho tác phẩm. Tiêu biểu như cặp đôi họa sĩ – nhà văn Jean Jacques Semplé và
Renné Goscinny với Nhóc Nicolas (Le Petit Nicolas), Đỗ Hoàng Tường – Nguyễn
Nhật Ánh trong nhiều tác phẩm. Đặc trưng này xuất phát từ đặc điểm tâm lí và lứa
tuổi thiếu nhi. Lứa tuổi thiếu nhi chủ yếu tư duy bằng hình tượng, thường bị hấp
dẫn bởi những đường nét, hình khối, màu sắc, vì vậy việc minh họa cho tác phẩm
văn học thiếu nhi sẽ làm tang sức mạnh của nghệ thuật ngôn từ, giúp thiếu nhi đến
với câu chữ và lĩnh hội tác phẩm dễ dàng hơn cũng như tác phẩm sẽ để lại ấn tượng
sâu đậm hơn trong các em.
Thứ năm, văn học thiếu nhi thường giàu yếu tố tưởng tượng. Truyện viết cho
thiếu nhi không giống truyện viết cho người lớn. Độc giả lứa tuổi này bé nhỏ, mong

15

manh nên cần có những tác phẩm phù hợp với tâm sinh lí các em. Theo Vân Thanh:
“Chúng tôi cho rằng văn học thiếu nhi cần nhiều cách điệu, khoa trương, nhiều mơ
mộng, tưởng tượng tàn bạo hơn nữa. Không phải những tưởng tượng viển vông
tách rời hiện thực, đi sâu vào hiện thực một cách khái quát hơn, bản chất hơn. Dù
mơ mộng đến đây, lùi xa về quá khứ hay viễn tưởng đến tương lai thì nơi khởi đầu
và chỗ đến cuối cùng của chúng ta vẫn là sự chân thật của ngày hôm nay”.
1.2.2. Vài nét về văn học thiếu nhi ở Việt Nam
1.2.2.1. Những chặng đường phát triển của văn học thiếu nhi Việt Nam
Văn học thiếu nhi Việt Nam đã hình thành và phát triển trong một hoàn cảnh
lịch sử thật hiếm hoi. Giữa những năm miền Bắc bắt tay vào xây dựng hòa bình và
miền Nam tiến hành đấu tranh vũ trang thống nhất đất nước, thì văn học thiếu nhi
nước ta có bước phát triển mới ngay trong cao trào thực hiện hai nhiệm vụ chiến
lược của cả nước. Nó đã dần gom tụ một cơ ngơi với đủ các bộ môn, thể loại văn
học, truyện, thơ, kí, kịch, tranh… bao trùm các chủ đề về truyền thống lịch sử, cách
mạng, kháng chiến, về sinh hoạt gia đình và xã hội, của trẻ em và người lớn, trong
học tập, lao động, chiến đấu làm nên một sắc thái phản ánh mới của văn học. Vì thế,
quyển sách Bách khoa toàn thư văn học thiếu nhi Việt Nam (tập một) do Vân
Thanh – Nguyên An biên soạn đã có nhận định về văn học thiếu nhi như sau:
“Những tác phẩm văn học được mọi nhà trường sáng tạo ra với mục đích giáo dục,
bồi dưỡng tâm hồn, tính cách cho thiếu nhi. Nhân vật trung tâm của nó là thiếu nhi,
và nhiều khi cũng là người lớn, hoặc là một cơn gió, một loài vật, hay một đồ vật,
một cái cây … Tác giả cho văn học thiếu nhi không chỉ là chính các em, mà cùng là
các nhà văn thuộc mọi lứa tuổi”. Không chỉ như thế các nhà nghiên cứu còn nhận
định thêm rằng: “Những tác phẩm được thiếu nhi thích thú tìm đọc, bởi vì các em
tìm thấy ở trong đó cách nghỉ cách cảm cùng những hành động của chính các em,
hơn nữa, các em còn tìm được ở trong đó một lời nhắc nhở, một sự răn dạy, với

những nguồn đông viên, khích lệ, những sự dẫn dắt ý nhị, bổ ích … trong quá trình
hoàn thiện tính cách của mình” [57; tr.6].
Chặng đường trước năm 1960


16

Văn học thiếu nhi đã xuất hiện từ rất sớm trong những sáng tác dân gian. Văn
học thiếu nhi trong giai đoạn này xuất hiện rất sớm, “hiện hữu” và được “công
nhận” qua những sáng tác dân gian như những bài vè, đồng dao, ca dao, những
truyện cổ tích, thần thoại, truyền thuyết, truyện ngụ ngôn... Những sáng tác dân gian
này đến với các em rất tự nhiên qua lời ru, lời kể của mẹ, của bà, giúp các em “vừa
học, vừa chơi”, vừa tập nói có nhịp, vừa luyện trí nhớ, mở mang kiến thức ban đầu
về thế giới xung quanh... Tuy giai đoạn phát triển này của văn học thiếu nhi đã được
xem là kết thúc, nhưng về hình thức nó vẫn còn tồn tại trong thời đại ngày nay. Đến
văn học viết, văn học thiếu nhi đã sớm xuất hiện với hai tác phẩm Thánh Tông di
cảo của Lê Thánh Tông và Nguyễn Trãi với Gia huấn ca. Hai tác phẩm này đã
quan tâm đến thiếu nhi. “Hiện tượng” này là một hiện tượng đặc biệt vì “ít có dân
tộc nào trên thế giới các bậc danh nhân, các ông vua cũng làm thơ, viết truyện cho
các em”. Từ thế kỉ XX đến trước 1945, văn học thiếu nhi đã bắt đầu song hành cùng
văn học dân tộc. Nhưng nền văn học thiếu nhi Việt Nam thực sự phát triển vào
quãng giữa những năm 1960. Ấy là lúc văn học thiếu nhi đã có đủ các đề tài và thể
loại: dân gian và lịch sử, cách mạng và đấu tranh kháng chiến, xây dựng chủ nghĩa
xã hội ở miền Bắc và đấu tranh giải phóng miền Nam, khoa học và danh nhân,
truyện ngắn và truyện dài, kí và kịch, thơ truyện và thơ bài. Điều quan trọng hơn là
trên cái nền chung của mỗi đề tài thể loại, đã có nhiều tác giả và những tác phẩm rất
có giá trị. Vì vậy, văn học thiếu nhi Việt Nam có thể chia ra làm bốn chặng đường
phát triển tính từ lúc bộ phận văn học này thực sự phát triển. Nhìn một cách tổng
thể, mỗi chặng đường có những nét đặc trưng riêng, làm nên phong phú độc đáo
trong văn học thiếu nhi Việt Nam

Chặng đường từ năm 1960 đến năm 1975
Đặc điểm của văn học thiếu nhi Việt Nam là ngay từ buổi hình thành đầu tiên
đã phát triển toàn diện và đa dạng. May mắn này có được là do văn học thiếu nhi có
một chỗ dựa, có một cương lĩnh vô cùng quý báu: Năm điều Bác Hồ dạy thiếu nhi.
Đó chính là nội dung giáo dục toàn diện cho thiếu nhi, có thể kể ra một số tác phẩm
nổi tiếng của một số tác giả thành công trong những năm 1960 như: Tìm mẹ và Lá


17

cờ thêu sáu chữ vàng của Nguyễn Huy Tưởng, Cái thăng và Thấy cái hoa nở của
Võ Quảng, Cái tết của mèo con của Nguyễn Đình Thi, Những người bạn nhỏ và
Bé và Sáo của Phạm Hổ… Về thơ có những tác giả như Vũ Ngọc Bình, Huy Cận,
Nguyễn Bá Dâu, Thanh Hải, Tế Hanh, Phạm Hổ, Võ Quảng, Nguyễn Xuân Sanh…
Bên cạnh đó, thời kì này chưa kết hợp tốt tính toàn diện, đa dạng với tính tập
trung nhằm phục vụ những yêu cầu giáo dục trước mắt do nhiệm vụ chính trị đề ra.
Khối lượng sách dịch nhiều, các thể loại dân gian, đồng thoại nhiều, bên cạnh các
đề tài viết về cuộc sống mới vừa ít, vừa yếu đã gây ra một ấn tượng: sách thiếu nhi
xa rời đời sống, xa rời thực tế.
Những năm 1963 – 1964 trở đi đã có những chuyển biến theo hướng bám sát
phong trào, bám sát thực tế. Những thể loại truyện tranh, truyện kí viết về các anh
hùng, các cháu ngoan Bác Hồ, các việc tốt người tốt phát triển nhanh, kịp thời cổ
vũ, động viên, giáo dục các em làm “ngàn việc tốt” phát huy chủ nghĩa anh hùng
cách mạng tiếp bước cha anh trên các mặt sản xuất, chiến đấu như các tác phẩm: Cô
Bê 20 của Văn Biển, Một nhà khoa học yêu nước của Đức Hoài, Tôi đi học của
Nguyễn Ngọc Kí, Hoa Xuân Tứ của Quang Huy…
Năm 1965 lần đầu tiên có một tập thơ thiếu nhi của cây bút trẻ tuổi ra đời
Tấm lòng của chúng em. Tập thơ gồm 34 bài góp nhặt công phu từ sau cách mạng
tháng Tám của Trần Đăng Khoa, nói lên tiếng nói đầy sức hấp dẫn của văn học
thiếu nhi. Sự xuất hiện văn thơ của thiếu nhi khẳng định sự đóng góp của nền văn

học thiếu nhi, đồng thời các nhà văn nhà thơ cũng đã đóng góp làm phong phú thêm
bộ mặt của nền văn học non trẻ và đầy sức sống như các tác phẩm: Chú bé sợ toán
của Hải Hồ, Năm thứ nhất của Minh Giang, Cơn bão số 4 của Nguyễn Quỳnh,
Xóm Cháy của Bùi Hiển… Nếu như đề tài về đời sống trước năm 1965 còn rất mờ
nhạt, thì giờ đây đã được khẳng định qua những tác phẩm viết về cuộc sống lao
động ở nông thôn, về nhà trường – đặc biệt là nhà trường trong những năm chiến
tranh phá hoại của đế quốc Mĩ trên miền Bắc. Sang những năm 1970 , tình hình trên
đã dần dần được điều chỉnh, uốn nắn.
Văn học thiếu nhi Việt Nam lại bước vào một thời kì phát triển mới. Mặt
khác sự phát triển của từng cá nhân cá thể của mỗi tác phẩm như đã “xâm nhập”


18

vào thế giới tâm hồn của các em. Hàng loạt tập truyện và thơ được xuất bản, đã
khẳng định bước tiến của văn học thiếu nhi các tác phẩm như: Tập Măng tre và
truyện Quê nội của Võ Quảng, Những tia nắng đầu tiên của Lê Phương Liên,
Trận chung kết của Khánh Hòa, Những năm tháng không quên của Nguyễn Ngọc
Ký, Chú bò tìm bạn của Phạm Hổ, Mầm bé của Ngô Viết Dinh…
Bên cạnh đó, đề tài chống Mĩ cũng được quan tâm kịp thời phù hợp với
những bước đi của lịch sử. Các tác phẩm viết về đề này đã miêu tả cuộc sống chiến
đấu của thiếu niên trong vùng tạm chiến và nêu bật những gương mặt anh hùng cho
thiếu nhi học tập. Chủ yếu đó là những nhân vật có thật như đứa con đảm đang, hiếu
thảo của chị Út Tịch trong Mẹ vắng nhà của Nguyễn Thi, dũng sĩ diệt Mĩ nhỏ tuổi
Hồ Văn Mên trong Anh hùng còn cõng trên lưng của Lưu Hữu Phước, em bé Cả
Xên trong Chú bé Cả Xên của Minh Thoa…
Về đề tài lịch sử được tiếp nối sau Nguyễn Huy Tưởng là tác phẩm Sát Thát
của Lê Văn và Nguyễn Bích, Trên sông truyền hịch của Hà Ân… Các tác phẩm đã
dựng lại các sự kiện phức tạp của lịch sử trong những thời kỳ chống ngoại xâm và
đã khắc họa thành công một số nhân vật lịch sử.

Nhìn chung sách viết về truyền thống yêu nước chống ngoại xâm của dân tộc
qua nhiều thời kì lịch sử đã miêu tả khá chân thật hình ảnh của các em thiếu niên
trưởng thành trong hoàn cảnh gay go ác liệt. Cuộc sống của nhân vật trong chiến
đấu thường phong phú, sôi nổi, phù hợp với tính ưa hoạt động, ưa phiêu lưu của các
em, nên được các em yêu thích.
Hiện tượng đáng chú ý của chặng đường này là bên cạnh những nhà văn nhà
thơ có tên tuổi đã hình thành một đội ngũ mới và dần dần chuyên sâu vào một đề
tài, một đối tượng: Văn Biển, Phong Thu, Xuân Quỳnh… viết cho lứa tuổi nhỏ;
Viết Linh, Vũ Hùng, Ngô Như Mai, Hoàng Bình Trọng… viết về đề tài khoa học;
Khánh Chi, Lê Phương Liên, Vũ Lê Mai… viết về sinh hoạt đội và nhà trường xã
hội chủ nghĩa.
Như vậy, chúng ta đã xây dựng được một nền văn học thiếu nhi, có bề rộng,
có những tác giả và tác phẩm tiêu biểu được bạn đọc yêu mến và bắt đầu có tiếng


19

vang ở nước ngoài. Đó là một nền văn học xã hội chủ nghĩa trong sáng, phát triển
toàn diện, đa dạng và có trọng tâm, trọng điểm phục vụ những nhiệm vụ chính trị,
những yêu cầu giáo dục trước mắt. Văn học thiếu nhi Việt Nam còn nhiều mặt non
yếu nhưng nó đã thể hiện được một bước ngoặc lớn, đồng thời bồi đắp thêm sức
sống cho gương mặt tinh thần thời đại Việt Nam.
Chặng đường từ năm 1975 đến năm 1985
Văn học thiếu nhi Việt Nam đang trên đà phát triển và có những thành tựu
đáng kể tạo nên cái dáng thơ văn thật đặc sắc phong phú và đa dạng trong văn học
Việt Nam.
Truyện viết cho thiếu nhi sau năm 1975 tuy có dòng chảy riêng nhưng cũng
không nằm ngoài bức tranh chung của văn học Việt Nam, nhất là văn xuôi Việt
Nam giai đoạn này. Văn học trong mười năm tiếp theo (1975 – 1985) là giai đoạn
trăn trở, tìm tòi, nhìn chung vẫn gần với cách tiếp cận cũ. Sự tiếp nối này thể hiện rõ

nhất trong những năm đầu, khi cuộc kháng chiến chống Mĩ kết thúc, phần lớn
truyện vẫn chỉ xoay quanh đề tài kháng chiến. Võ Quảng viết Tảng sáng vẫn tiếp
nối mạch cảm xúc của Quê nội, và nhiều tác phẩm được viết trong cảm hứng day
dứt về “một thời đạn bom” lớp lớp trẻ em từ thành phố về nông thôn sơ tán, cũng
phải tự lập, lo toan đủ bề. Các tác phẩm như Ngôi nhà trống của Quang Huy, Hoa
cỏ đắng của Nguyễn Thị Như,…
Viết về cuộc sống mới khi đất nước hoàn toàn thống nhất, các nhà văn chú ý
nhiều tới vấn đề đạo đức của con người. Những tác phẩm như Tình thương của
Phạm Hổ, Bến tàu trong thành phố của Xuân Quỳnh, Chú bé có tài mở khóa của
Nguyễn Quang Thân, Hành trình ngày thơ ấu của Dương Thu Hương… Có thể coi
là những tác phẩm xung kích mạnh dạn phanh phui những tiêu cực của xã hội với
những cái xấu, cái lạc hậu và sự nhỏ nhen, đố kị của lòng người.
Số lượng tác giả tác phẩm viết cho thiếu nhi ngày càng phát triển đa dạng và
phong phú. Cùng với sự ra đời của những tập sách nghiên cứu về văn học thiếu nhi
như Truyện viết cho thiếu nhi dưới chế độ mới của Vân Thanh, Đôi điều tâm đắc
của Vũ Ngọc Bình… và sự xuất hiện hàng loạt những bài báo, tạp chí chuyên viết