Tổ chức hoạt động học tích cực, tự lực và sáng tạo của học sinh trung học phổ thông trong dạy học chuyên đề dao động cơ điều hòa

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC
------------------------

TRỊNH VĂN LỊCH

TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG HỌC TÍCH CỰC, TỰ LỰC VÀ
SÁNG TẠO CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG TRONG
DẠY HỌC CHUYÊN ĐỀ “DAO ĐỘNG CƠ ĐIỀU HÒA”

LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM VẬT LÍ

HÀ NỘI, 2015


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC

TRỊNH VĂN LỊCH

TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG HỌC TÍCH CỰC, TỰ LỰC VÀ
SÁNG TẠO CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG TRONG
DẠY HỌC CHUYÊN ĐỀ “DAO ĐỘNG CƠ ĐIỀU HÒA”

LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM VẬT LÍ
Chuyên ngành: Lí luận và phƣơng pháp dạy học bộ môn Vật lí
Mã số: 60 14 01 11

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học:PGS.TS. NGUYỄN XUÂN THÀNH

HÀ NỘI - 2015

MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài.
Nền giáo dục Việt Nam hiện nay cần đẩy nhanh tiến trình đổi mới để
rút ngắn khoảng cách về trình độ phát triển giáo dục so với các nƣớc trong
khu vực và trên thế giới. Phƣơng pháp dạy học phải đổi mới theo hƣớng góp
phần đắc lực hình thành năng lực hành động, phát huy tính tích cực, độc lập,
sáng tạo của học sinh để từ đó bồi dƣỡng cho học sinh phƣơng pháp tự học,
hình thành khả năng học tập suốt đời là một nhu cầu tất yếu. Tuy nhiên, việc
đổi mới về phƣơng pháp dạy học hiện nay còn khá nhiều bất cập.
Trong dạy học hiện nay ở trƣờng phổ thông, phƣơng pháp thuyết trình,
truyền thụ tri thức một chiều vẫn là phƣơng pháp dạy học chủ đạo của nhiều
giáo viên. Trong khi thuyết trình, nhiều giáo viên cũng có cố gắng trong việc
sử dụng phƣơng pháp đàm thoại nhƣng lại ít đầu tƣ xây dựng hệ thống câu
hỏi khiến cho việc đặt các câu hỏi kém chất lƣợng, không kích thích đƣợc tƣ
duy của học sinh. Việc sử dụng các phƣơng pháp trực quan hiện nay khá hạn
chế. Mặc dù ở tất cả các trƣờng phổ thông đều đã đƣợc trang bị hệ thống thiết
bị dạy học tối thiểu nhƣng giáo viên ít sử dụng. Tình trạng "dạy chay" vẫn
diễn ra phổ biến. Đặc biệt, hiện nay phần lớn giáo viên nghĩ đến việc sử dụng
máy tính để trình chiếu bài giảng mỗi khi có ý định sử dụng phƣơng pháp trực
quan. Học sinh đƣợc quan sát các hình ảnh, video, thậm chí cả kênh chữ trên
máy chiếu thay cho việc đƣợc quan sát các dụng cụ thực tế, khiến cho tính
"trực quan" của phƣơng pháp này không còn mang đúng ý nghĩa của nó. Tình
trạng "lạm dụng" công nghệ thông tin trong dạy học hiện nay vẫn diễn ra phổ
biến. Nhóm phƣơng pháp thực hành có thể nói là một khâu yếu nhất trong nhà
trƣờng phổ thông hiện nay. Mặc dù đã có những bài thực hành bắt buộc trong
chƣơng trình và sách giáo khoa nhƣng việc "bỏ qua" chúng vẫn đƣợc nhiều
nơi áp dụng.

i


Nhiều thầy cô hiện nay luôn cho rằng: Muốn đổi mới phƣơng pháp dạy
học thì phải đổi mới nội dung dạy học bởi vì nội dung dạy học hiện tại quá tải
với học sinh. Theo chúng tôi, nội dung chƣơng trình SGK không nặng mà do
cách truyền tải của thầy cô giáo luôn đòi hỏi phải theo logic khoa học tuần tự.
Giáo viên chỉ chú trọng vào việc dạy học sao cho học sinh nhớ kiến thức,
không chú ý nhiều đến việc cho học sinh rèn luyện kĩ năng, ít đặt ra các vấn
đề, tình huống liên quan giữa kiến thức và đời sống nên không tạo điều kiện
cho học sinh bộc lộ và trình bày những hiểu biết, cách giải quyết vấn đề của
các em, dẫn đến tình trạng giáo viên tự mình phải hoạt động rất nhiều, còn
kiến thức học sinh lĩnh hội đƣợc thì rất nặng nề xa rời thực tế.
Trong lí luận dạy học có ba thuyết dạy học chính là thuyết hành vi,
thuyết nhận thức, thuyết kiến tạo, thực tế qua các đợt tập huấn của Sở GDĐT về đổi mới phƣơng pháp, giáo viên đã đƣợc tìm hiểu về ba thuyết này và
thống nhất với quan điểm dạy học lấy ngƣời học làm trung tâm. Họ cũng
đƣợc tiếp cận các phƣơng pháp, kĩ thuật dạy học hiện đại để tổ chức hoạt
động học tích cực cho học sinh. Tuy nhiên với tâm lí sợ cháy giáo án, không
thể truyền thụ hết đƣợc kiến thức bài học, giáo viên đã không cung cấp đủ
thời gian và sự dẫn dắt cụ thể trong từng hoạt động học nên học sinh chỉ đƣợc
hoạt động một cách hình thức và thực sự các em không tự lực tìm ra kiến
thức. Đôi khi giáo viên vận dụng nhiều kĩ thuật dạy học chỉ để biểu diễn trong
các giờ hội giảng nhằm đáp ứng theo đúng tiêu chí của ban giám khảo.
Trong một xã hội đang phát triển nhanh theo cơ chế thị trƣờng, cạnh
tranh gay gắt đòi hỏi con ngƣời phải có nhiều năng lực nhƣ: quan sát, tƣ duy,
tự quản lý, giao tiếp, hợp tác, sử dụng CNTT và truyền thông, sử dụng ngôn
ngữ, tính toán... nhằm hình thành và phát triển một năng lực đảm bảo sự thành
công trong cuộc sống là phát hiện sớm và giải quyết hợp lý những vấn đề nảy
sinh trong thực tiễn. Vì vậy dạy học phải đổi mới theo hƣớng góp phần đắc
lực hình thành năng lực hành động, phát huy tính tích cực, độc lập, sáng tạo

ii


của học sinh để từ đó bồi dƣỡng cho học sinh phƣơng pháp tự học, hình thành
khả năng học tập suốt đời .
Tiến tới đổi mới một cách căn bản toàn diện nền giáo dục, Bộ GDĐT
đã ban hành công văn 5555 về hƣớng dẫn sinh hoạt chuyên môn về đổi mới
phƣơng pháp dạy học và kiểm tra, đánh giá, tổ chức và quản lí các hoạt động
chuyên môn của trƣờng trung học. Một phần nội dung chính của Công văn đã
chỉ rõ : “Thay cho việc dạy học đang được thực hiện theo từng bài/tiết trong
sách giáo khoa như hiện nay, các tổ/nhóm chuyên môn căn cứ vào chương
trình và sách giáo khoa hiện hành, lựa chọn nội dung để xây dựng các chuyên
đề dạy học phù hợp với việc sử dụng phương pháp dạy học tích cực trong
điều kiện thực tế của nhà trường. Trên cơ sở rà soát chuẩn kiến thức, kĩ năng,
thái độ theo chương trình hiện hành và các hoạt động học dự kiến sẽ tổ chức
cho học sinh theo phương pháp dạy học tích cực, xác định các năng lực và
phẩm chất có thể hình thành cho học sinh trong mỗi chuyên đề đã xây dựng.”
Vật lí là môn học gắn liền với những ứng dụng thực tế, các quy luật
định luật vật lí đƣợc tìm bằng thí nghiệm, hoặc thí nghiệm để minh chứng cho
sự đúng đắn tin cậy của một định luật vật lý. Việc dạy học vật lí gắn liền với
giải quyết các vấn đề phát sinh trong thực tiễn là việc rất cần thiết. Muốn hình
thành đƣợc các loại năng lực cho học sinh trong quá trình dạy học phải tổ
chức để học sinh tự tìm hiểu kiến thức mới trên nền tảng các kiến thức đã
đƣợc lĩnh hội dƣới sự hƣớng dẫn chỉ đạo của thầy. Trong quá trình học sinh
tìm tòi khám phá tìm các phƣơng án giải quyết một vấn đề, một nhiệm vụ do
giáo viên đặt ra, họ sẽ huy động đƣợc những hiểu biết vốn có, các kĩ năng làm
việc nhóm, năng lực tƣ duy định hƣớng, phân tích, đánh giá tổng hợp,phát
biểu vấn đề…vv.. sẽ dần hình thành.
Xuất phát từ những vấn đề trên, với mong muốn góp phần nâng cao

chất lƣợng, hiệu quả dạy và học vật lí chúng tôi chọn đề tài nghiên cứu: “Tổ

iii


chức hoạt động học tích cực, tự lực và sáng tạo của học sinh trung học phổ
thông trong dạy học chuyên đề “Dao động cơ điều hòa”.
2. Mục đích nghiên cứu :
Xây dựng chuyên đề "Dao động cơ điều hòa" và tổ chức hoạt động học
tích cực, tự lực, sáng tạo của học sinh trung học phổ thông.
Thiết kế tiến trình dạy học theo quan điểm dạy học hiện đại.
3. Đối tƣợng nghiên cứu, khách thể nghiên cứu, đối tƣợng khảo sát :
3.1. Đối tượng nghiên cứu.
Nội dung, phƣơng pháp, hình thức tổ chức dạy học các nội dung kiến
thức trong chƣơng “Dao động cơ” ở trƣờng trung học phổ thông.
3.2 Khách thể nghiên cứu:
Hoạt động dạy và học chuyên đề “Dao động cơ điều hòa” ở trƣờng
trung học phổ thông.
3.3. Đối tượng khảo sát:
- Học sinh lớp 12A4 trƣờng THPT Xuân Trƣờng -Nam Định (Để điều
tra năng lực trƣớc và sau khi vận dụng đề tài).
4. Giả thuyết nghiên cứu:
Nếu xây dựng chuyên đề "Dao động cơ điều hòa" và tổ chức hoạt động
học tích cực, tự lực, sáng tạo của học sinh trong dạy học chuyên đề đó thì sẽ
nâng cao đƣợc tính tích cực, tự lực, sáng tạo của học sinh trong học tập
5. Nhiệm vụ nghiên cứu:
- Nghiên cứu các văn bản chỉ đạo của Bộ GD-ĐT, Sở GD-ĐT về đổi
mới GD.
- Nghiên cứu cơ sở lý luận :
+ Lý thuyết tâm lí học.

+ Quan điểm dạy học kiến tạo.
+ Phƣơng pháp dạy học, kĩ thuật dạy học hiện đại.
+ Vấn đề đổi mới phƣơng pháp theo hƣớng tiếp cận năng lực.
+ Mô hình dạy học theo chủ đề.
- Nghiên cứu nội dung chƣơng trình, chuẩn kiến thức kĩ năng chƣơng “
Dao động cơ” Vật lý 12 THPT.
iv


- Tìm hiểu thực trạng các mô hình tổ chức hoạt động học cho học sinh
ở môn vật lí nói chung và ở chƣơng “ Dao động cơ” nói riêng.
- Phân tích thực trạng, chỉ ra nguyên nhân của thực trạng, từ đó đƣa ra
những ƣu nhƣợc điểm và những đóng góp của đề tài, từ đó đƣa ra các kết luận
và kiến nghị.
- Thiết kế tiến trình dạy học theo chủ đề “ Dao động cơ điều hòa”.
- Tiến hành thực nghiệm sƣ phạm nhằm kiểm định giả thuyết khoa học
và đánh giá tính khả thi, hiệu quả của các kết luận đƣợc rút ra từ luận văn.
6. Phƣơng pháp nghiên cứu:
- Phƣơng pháp nghiên cứu tài liệu lí luận.
- Phƣơng pháp nghiên cứu thực tiễn.
- Phƣơng pháp thực nghiệm sƣ phạm ở trƣờng phổ thông.
- Xử lí dữ liệu file hình ảnh video tổ chức hoạt động học.
7. Cấu trúc của luận văn:
Chƣơng 1 : CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN
Chƣơng 2: TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG HỌC TÍCH CỰC, TỰ LỰC, SÁNG
TẠO CỦA HỌC SINH TRONG DẠY HỌC CHUYÊN ĐỀ “DAO ĐỘNG
CƠ ĐIỀU HÒA”
Chƣơng 3: THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM

CHƢƠNG 1

CƠ SỞ LÍ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI

v


1.1. Tổ chức hoạt động giải quyết vấn đề của học sinh trong dạy học vật lí
Nhiệm vụ của giáo dục là tạo ra những con ngƣời có trí tuệ phát triển,
giàu tính sáng tạo và nhân văn. Trƣớc tình hình đó, nhiệm vụ quan trọng đƣợc
đề ra cho các môn học trong nhà trƣờng phổ thông là phải làm sao cho khi
vào cuộc sống, tham gia vào lao động, sản xuất hoặc nghiên cứu khoa học,
HS có thể nhanh chóng tiếp thu đƣợc cái mới, thích ứng đƣợc với những nhu
cầu của xã hội. Để làm đƣợc việc đó, ngoài việc trang bị kiến thức, kĩ năng
cần thiết, các môn học phải tạo ra cho họ tiềm lực nhất định để họ thu đƣợc
những hiểu biết xa hơn những gì mà họ đã thu lƣợm đƣợc khi còn ngồi trên
ghế nhà trƣờng. Tiềm lực đó chính là khả năng giải quyết những vấn đề mà
thực tiễn đặt ra, khả năng tự vạch ra con đƣờng để đạt đến những nhận thức
mới, tìm ra giải pháp mới. Tiềm lực đó nằm trong phƣơng pháp tƣ duy và
hành động một cách khoa học. [1]
Vì vậy, việc dạy học nói chung và dạy học vật lí nói riêng cần phải đổi
mới mạnh mẽ về nội dung và phƣơng pháp, nhất là đổi mới phƣơng pháp dạy
và học sao cho nâng cao tính tích cực, sáng tạo của HS trong dạy học. Để đạt
đƣợc điều này, trong quá trình dạy học ở trƣờng phổ thông cần phải tổ chức
HS tham gia vào các HĐ nhận thức phỏng theo HĐ của các nhà khoa học, qua
đó ngoài việc có thể giúp HS trang bị kiến thức cho bản thân, đồng thời còn
cho họ rèn luyện tính sáng tạo khoa học và năng lực giải quyết vấn đề. Vì
vậy, phƣơng pháp dạy học mới hiện nay đƣợc xây dựng trên tinh thần dạy học
giải quyết vấn đề thông qua việc tổ chức cho HS HĐ tích cực chiếm lĩnh kiến
thức mà cơ sở của nó là 2 lí thuyết phát triển nhận thức của Jean Piaget
(1896-1980) và Lép Vƣgôtski (1896-1934). Việc học tập của HS có bản chất
HĐ, thông qua HĐ của bản thân mà chiếm lĩnh kiến thức, hình thành và phát

triển năng lực trí tuệ cũng nhƣ quan điểm đạo đức, thái độ. Nhƣ vậy, dạy học
là dạy HĐ. Trong quá trình dạy học, HS là chủ thể nhận thức, GV có vai trò
tổ chức, kiểm tra và định hƣớng HĐ học tập của HS với phƣơng pháp hợp lí
để HS tích cực chiếm lĩnh, xây dựng tri thức. Quá trình dạy học các kiến thức
vi


thuộc một môn khoa học cụ thể đƣợc hiểu là quá trình HĐ của GV và của HS
trong sự tƣơng tác thống nhất biện chứng của 3 thành phần trong hệ dạy học
bao gồm: GV, HS và tƣ liệu HĐ dạy học.
Tóm lại, theo quan điểm hiện đại thì dạy học là dạy giải quyết vấn đề;
quá trình dạy - học là hệ thống các hành động có mục đích của GV tổ chức
HĐ trí óc và tay chân của HS, đảm bảo cho HS chiếm lĩnh đƣợc nội dung dạy
học với các mục tiêu xác định. Trong quá trình dạy học, GV tổ chức định
hƣớng hành động chiếm lĩnh tri thức vật lí của HS phỏng theo tiến trình của
chu trình sáng tạo khoa học. Chúng ta có thể hình dung diễn biến của HĐ dạy
học nhƣ sau [2]:
- GV tổ chức tình huống (giao nhiệm vụ cho HS): HS hăng hái nhận
nhiệm vụ, gặp khó khăn, nảy sinh vấn đề cần giải quyết. Dƣới sự chỉ đạo của
GV, vấn đề đƣợc diễn đạt chính xác hóa, phù hợp với nội dung và mục tiêu
dạy học xác định.
- HS tích cực tìm tòi giải quyết vấn đề đặt ra. Với sự theo dõi, định
hƣớng, giúp đỡ của GV, HĐ học của HS diễn ra theo một tiến trình hợp lí,
phù hợp với những đòi hỏi của phƣơng pháp luận.
- GV chỉ đạo sự trao đổi, tranh luận của HS, bổ sung, tổng kết, khái
quát hóa, thể chế hóa tri thức và kiểm tra kết quả học phù hợp với mục tiêu
dạy học các nội dung kiến thức đã xác định.

TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Thái Duy Tuyên (1991), Những vấn đề cơ bản giáo dục hiện đại, Nxb Giáo

dục, Hà Nội.

vii


2. Phạm Hữu Tòng (2001), Chiến lược dạy học giải quyết vấn đề, tổ chức
định hướng tìm tòi sáng tạo giải quyết vấn đề và tư duy khoa học của học
sinh, Đề tài khoa học cấp Bộ, Hà Nội.
3. Nguyễn Đức Thâm, Nguyễn Ngọc Hƣng, Phạm Xuân Quế (2002), Phương
pháp dạy học vật lí ở trường phổ thông, Nxb Đại học Sƣ phạm Hà Nội, Hà
Nội.
4. Phạm Hữu Tòng (2004), Dạy học vật lí ở trường phổ thông theo định
hướng phát triển hoạt động tích cực, tự chủ, sáng tạo và tư duy khoa học,
Nxb Đại học Sƣ phạm Hà Nội, Hà Nội.
5. Phạm Viết Vƣợng (1997), Phương pháp luận nghiên cứu khoa học, Nxb
Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội.
6. Nguyễn Xuân Thành (2003), Xây dựng phần mềm phân tích Video và tổ
chức hoạt động nhận thức của học sinh trong dạy học các quá trình cơ học
biến đổi nhanh theo quan điểm lí luận dạy học hiện đại, Luận án Tiến sĩ
Khoa học Giáo dục, Trƣờng Đại học Sƣ phạm Hà Nội, Hà Nội.
7. Ngô Diệu Nga (2008), Thiết kế tiến trình dạy học một số bài học chương
“Từ trường” lớp 11 trung học phổ thông theo hướng phát triển hoạt động
nhận thức tích cực, tự chủ của học sinh, Đề tài khoa học cấp Trƣờng Đại
học Sƣ phạm Hà Nội, Hà Nội.
8. Phạm Hữu Tòng (1996), Hình thành kiến thức, kỹ năng, phát triển trí tuệ và
năng lực sáng tạo của học sinh trong dạy học vật lí, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
9. Lƣơng Duyên Bình (Tổng chủ biên kiêm Chủ biên), Nguyễn Xuân Chi, Tô
Giang, Trần Chí Minh, Vũ Quang, Bùi Gia Thịnh (2006), Sách giáo khoa
Vật lí 12, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
10. Nguyễn Thế Khôi (Tổng Chủ biên), Phạm Quý Tƣ (Chủ biên), Lƣơng Tất

Đạt, Lê Chân Hùng, Nguyễn Ngọc Hƣng, Phạm Đình Thiết, Bùi Trọng Tuân,

viii


Lê Trọng Tƣờng (2006), Sách giáo khoa Vật lí 12 nâng cao, Nxb Giáo dục,
Hà Nội.
11. Phạm Hữu Tòng (2002), Chức năng tổ chức, kiểm tra, định hướng hành
động dạy học, Bài giảng chuyên đề cao học.

ix