Thiết kế và sử dụng sơ đồ, bảng biểu để nâng cao chất lượng dạy học chương ICơ chế di truyền và biến dị sinh học 12 trung học phổ thông

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC

NGUYỄN QUỲNH MAI

THIẾT KẾ VÀ SỬ DỤNG SƠ ĐỒ, BẢNG BIỂU ĐỂ NÂNG CAO
CHẤT LƢỢNG DẠY HỌC “CHƢƠNG 1: CƠ CHẾ DI TRUYỀN
VÀ BIẾN DỊ” - SINH HỌC 12, TRUNG HỌC PHỔ THÔNG

LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM SINH HỌC

HÀ NỘI - 2015


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC

NGUYỄN QUỲNH MAI

THIẾT KẾ VÀ SỬ DỤNG SƠ ĐỒ, BẢNG BIỂU ĐỂ NÂNG CAO
CHẤT LƢỢNG DẠY HỌC “CHƢƠNG 1: CƠ CHẾ DI TRUYỀN
VÀ BIẾN DỊ” - SINH HỌC 12, TRUNG HỌC PHỔ THÔNG

LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM SINH HỌC
Chuyên ngành: Lí luận và phƣơng pháp dạy học bộ môn Sinh học
Mã số: 60.14.01.11

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. Nguyễn Thế Hƣng

HÀ NỘI - 2015

LỜI CẢM ƠN

Bằng tấm lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc, em xin chân thành cảm
ơn thầy PGS.TS Nguyễn Thế Hưng đã tận tình hướng dẫn em hoàn thành
luận văn này.
Em xin chân thành cảm ơn tất cả các Thầy, Cô trong tổ bộ môn Lí luận
và phương pháp dạy học Sinh học, các Thầy, Cô trong Khoa Sư phạm trường
Đại học Giáo dục, ĐHQG Hà Nội đã nhiệt tình giúp đỡ tạo điều kiện thuận lợi
cho em trong quá trình học tập và nghiên cứu.
Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, các Thầy, Cô giáo và các
em học sinh ở trường THPT A Thanh Liêm – Hà Nam đã đã nhiệt tình giúp
đỡ, tạo điều kiện và cộng tác có hiệu quả, đóng góp vào sự thành công của
luận văn này.
Xin bày tỏ lòng biết ơn với gia đình, bạn bè và đồng nghiệp đã động
viên, tạo điều kiện tốt nhất cho tôi hoàn thành khóa học và thực hiện tốt luận
văn này.

Hà Nội, tháng 10 năm 2015
Tác giả luận văn

Nguyễn Quỳnh Mai

i


CÁC CHỮ VIẾT TẮT DÙNG TRONG LUẬN VĂN

ĐBG

: Đột biến gen

ĐC

: Đối chứng

GV

: Giáo viên

HS

: Học sinh

NST

: Nhiễm sắc thể

THPT

: Trung học phổ thông

TN

: Thực nghiệm

SGK

: Sách giáo khoa

STT

: Số thứ tự

ii


MỤC LỤC

Lời cảm ơn ................................................................................................................. i
Các chữ viết tắt dùng trong luận văn ..................................................................... ii
Mục lục ..................................................................................................................... iii
Danh mục các bảng ................................................................................................. vi
Danh mục các biểu đồ ............................................................................................ vii
Danh mục các sơ đồ............................................................................................... viii
MỞ ĐẦU ...................................................................... Error! Bookmark not defined.
CHƢƠNG I: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI ................. Error!
Bookmark not defined.
1.1. Cơ sở lí luận ....................................................... Error! Bookmark not defined.
1.1.1. Khái niệm về sơ đồ, bảng biểu và sơ đồ, bảng biểu dạy họcError! Bookmark
not defined.
1.1.2. Vai trò của sơ đồ, bảng biểu trong dạy học Sinh học ở trường THPT ... Error!
Bookmark not defined.
1.1.3. Những ưu điểm của phương pháp dạy học bằng sơ đồ, bảng biểu ......... Error!
Bookmark not defined.
1.1.4. Một số yêu cầu khi sử dụng sơ đồ, bảng biểu trong dạy học Sinh học THPT . Error!
Bookmark not defined.
1.2. Cơ sở thực tiễn ................................................... Error! Bookmark not defined.
1.2.1. Thực trạng dạy và học chương “Cơ chế di truyền và biến dị” – Sinh học 12 THPT Error!
Bookmark not defined.

1.2.2. Nguyên nhân ................................................... Error! Bookmark not defined.
CHƢƠNG II: Error! Bookmark not defined.THIẾT KẾ VÀ SỬ DỤNG SƠ ĐỒ,
BẢNG BIỂU ĐỂ NÂNG CAO CHẤT LƢỢNG DẠY HỌC “CHƢƠNG 1: CƠ
CHẾ DI TRUYỀN VÀ BIẾN DỊ” – SINH HỌC 12 THPT ... Error! Bookmark not
defined.
2.1. Phân tích cấu trúc, nội dung chương “Cơ chế di truyền và biến dị” – Sinh học
12 THPT .................................................................... Error! Bookmark not defined.
2.1.1. Về cấu trúc ...................................................... Error! Bookmark not defined.

iii


2.1.2. Về nội dung ..................................................... Error! Bookmark not defined.
2.2. Các dạng sơ đồ, bảng biểu được xây dựng cho phần kiến thức “Chương 1: Cơ
chế di truyền và biến dị” – Sinh học 12 THPT ......... Error! Bookmark not defined.
2.2.1. Cơ sở để xác lập sơ đồ, bảng biểu ................... Error! Bookmark not defined.
2.2.2. Các loại sơ đồ, bảng biểu sử dụng trong dạy học Sinh học ở trường THPT . Error!
Bookmark not defined.
2.3. Nguyên tắc xây dựng sơ đồ, bảng biểu để dạy học kiến thức mới và ôn tập chương
................................................................................... Error! Bookmark not defined.
2.3.1. Nguyên tắc thống nhất giữa mục tiêu – nội dung – phương pháp dạy học ... Error!
Bookmark not defined.
2.3.2. Nguyên tắc thống nhất giữa toàn thể và bộ phận .......... Error! Bookmark not
defined.
2.3.3. Nguyên tắc thống nhất giữa cụ thể và trừu tượng ......... Error! Bookmark not
defined.
2.3.4. Nguyên tắc thống nhất giữa dạy và học .......... Error! Bookmark not defined.
2.3.5. Nguyên tắc phát huy tính tích cực của học sinh, nâng dần khả năng hệ thống
hóa kiến thức từ dễ đến khó. ..................................... Error! Bookmark not defined.
2.3.6. Nguyên tắc đảm bảo tính logic trong chương Cơ chế di truyền và biến dị Sinh học 12 THPT ..................................................... Error! Bookmark not defined.

2.4. Quy trình thiết lập các sơ đồ, bảng biểu để dạy học chương “Cơ chế di truyền
và biến dị” – Sinh học 12 THPT ............................... Error! Bookmark not defined.
2.4.1. Quy trình thiết lập sơ đồ, bảng biểu ................ Error! Bookmark not defined.
2.4.2. Các kiến thức cần được lập sơ đồ, bảng biểu trong “Chương 1: Cơ chế di
truyền và biến dị” – Sinh học 12 THPT .................... Error! Bookmark not defined.
2.5. Nguyên tắc sử dụng sơ đồ, bảng biểu vào dạy kiến thức mới và ôn tập chương
................................................................................... Error! Bookmark not defined.
2.5.1. Nguyên tắc thống nhất giữa mục tiêu, nội dung và phương pháp dạy học ... Error!
Bookmark not defined.
2.5.2. Nguyên tắc thống nhất giữa sơ đồ, bảng biểu nội dung và sơ đồ, bảng biểu
hoạt động ................................................................... Error! Bookmark not defined.

iv


2.6. Quy trình và biện pháp sử dụng sơ đồ, bảng biểu để dạy học bài mới “Chương
1: Cơ chế di truyền và biến dị” – Sinh học 12 THPT ............. Error! Bookmark not
defined.
2.6.1. Quy trình sử dụng............................................ Error! Bookmark not defined.
2.6.2. Biện pháp sử dụng ........................................... Error! Bookmark not defined.
2.7. Thiết kế một số giáo án “Chương 1: Cơ chế di truyền và biến dị” – Sinh học 12
THPT dựa trên việc sử dụng các dạng sơ đồ, bảng biểu. ........ Error! Bookmark not
defined.
CHƢƠNG III: THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM ........... Error! Bookmark not defined.
3.1. Mục đích của thực nghiệm ................................. Error! Bookmark not defined.
3.2. Nội dung thực nghiệm ........................................ Error! Bookmark not defined.
3.3. Phương pháp thực nghiệm ................................. Error! Bookmark not defined.
3.3.1. Thời gian thực nghiệm .................................... Error! Bookmark not defined.
3.3.2. Chọn trường, chọn lớp thực nghiệm ............... Error! Bookmark not defined.
3.3.3. Bố trí thực nghiệm .......................................... Error! Bookmark not defined.

3.3.4. Các bước thực nghiệm .................................... Error! Bookmark not defined.
3.4. Xử lí số liệu ........................................................ Error! Bookmark not defined.
3.4.1. Về mặt định lượng........................................... Error! Bookmark not defined.
3.4.2. Về mặt định tính .............................................. Error! Bookmark not defined.
3.5. Kết quả thực nghiệm .......................................... Error! Bookmark not defined.
3.5.1. Phân tích định lượng các bài kiểm tra ............. Error! Bookmark not defined.
3.5.2. Phân tích định tính các bài kiểm tra ................ Error! Bookmark not defined.
KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ............................. Error! Bookmark not defined.
TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................................1
PHỤ LỤC ..................................................................... Error! Bookmark not defined.

v


DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 1.1: Kết quả điều tra về việc học tập của học sinh ...... Error! Bookmark not
defined.
Bảng 1.2: Kết quả điều tra việc sử dụng các phương pháp dạy học Sinh học của
giáo viên trường THPT Thanh Liêm A . Error! Bookmark not defined.
Bảng 1.3: Kết quả điều tra việc sử dụng sơ đồ, bảng biểu trong giáo án dạy học
chương Cơ chế di truyền và biến dị ....... Error! Bookmark not defined.
Bảng 1.4: Kết quả điều tra việc sử dụng phương pháp dạy học bằng sơ đồ, bảng
biểu trong các khâu giảng dạy chương Cơ chế di truyền và biến dị
................................................................ Error! Bookmark not defined.
Bảng 2.1: Bảng phân phối chương trình giảng dạy cho từng bài của chương Cơ
chế di truyền và biến dị - Sinh học 12 THPT ...... Error! Bookmark not
defined.
Bảng 2.2: Bảng so sánh về cấu trúc và chức năng của 3 loại ARN. .............. Error!
Bookmark not defined.

Bảng 2.3: Tìm hiểu cấu trúc chung của gen cấu trúc ........... Error! Bookmark not
defined.
Bảng 2.4: Cơ chế hoạt động của operon Lac khi không có lactose và có lactose
................................................................ Error! Bookmark not defined.
Bảng 2.5: Các bước của quá trình nhân đôi ADN .. Error! Bookmark not defined.
Bảng 2.6: Các giai đoạn của quá trình dịch mã ...... Error! Bookmark not defined.
Bảng 2.7: Trình bày cấu trúc chung của gen cấu trúc .......... Error! Bookmark not
defined.
Bảng 2.6: Các giai đoạn của quá trình dịch mã ...... Error! Bookmark not defined.
Bảng 2.8: Cơ chế hoạt động của Operon Lac khi không có lactose và có lactose
................................................................ Error! Bookmark not defined.
Bảng 2.9: Hệ thống những kiến thức về nguyên nhân, cơ chế, hậu quả và vai trò
của đột biến gen ..................................... Error! Bookmark not defined.
Bảng 2.10: Bảng so sánh các dạng đột biến cấu trúc NST ..... Error! Bookmark not
defined.
Bảng 2.11: Hệ thống những kiến thức về nguyên nhân, cơ chế, hậu quả và vai trò
của đột biến lệch bội .............................. Error! Bookmark not defined.
Bảng 3.1: Kết quả học sinh đạt điểm 𝑿𝒊 qua 3 lần kiểm tra trong thực nghiệm
................................................................ Error! Bookmark not defined.

vi


Bảng 3.2: So sánh các tham số đặc trưng giữa lớp ĐC và TN qua 3 lần kiểm tra
trong thực nghiệm .................................. Error! Bookmark not defined.
Bảng 3.3: Phân loại trình độ HS qua 3 lần kiểm tra trong thực nghiệm ........ Error!
Bookmark not defined.
Bảng 3.4: Kết quả học sinh đạt điểm 𝑿𝒊 qua 2 lần kiểm tra sau thực nghiệm Error!
Bookmark not defined.
Bảng 3.5: So sánh các tham số đặc trưng giữa lớp ĐC và TN qua 2 lần kiểm tra

sau thực nghiệm ..................................... Error! Bookmark not defined.
Bảng 3.6: Phân loại trình độ HS qua 2 lần kiểm tra sau thực nghiệm ........... Error!
Bookmark not defined.

vii


DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ

Biểu đồ 3.1: So sánh kết quả kiểm tra trong thực nghiệm giữa lớp đối chứng và
lớp thực nghiệm ................................. Error! Bookmark not defined.
Biểu đồ 3.2: So sánh kết quả kiểm tra sau thực nghiệm giữa lớp đối chứng và lớp
thực nghiệm ....................................... Error! Bookmark not defined.

viii


DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ

Sơ đồ 2.1:

Những kiến thức bài: “Gen, mã di truyền và quá trình nhân đôi ADN”
............................................................. Error! Bookmark not defined.

Sơ đồ 2.2:

Biểu diễn mối quan hệ giữa vật chất di truyền – cơ chế di truyền và sự
di truyền các tính trạng ........................ Error! Bookmark not defined.

Sơ đồ 2.3:

Phân loại các dạng đột biến ................. Error! Bookmark not defined.

Sơ đồ 2.4:

Những kiến thức bài: Phiên mã và dịch mã ...... Error! Bookmark not
defined.

Sơ đồ 2.5:

Những kiến thức bài: “Gen, mã di truyền và quá trình nhân đôi ADN”
............................................................. Error! Bookmark not defined.

Sơ đồ 2.6:

Những kiến thức bài: Phiên mã và dịch mã ...... Error! Bookmark not
defined.

Sơ đồ 2.7:

Cấu tạo Operon Lac ............................. Error! Bookmark not defined.

Sơ đồ 2.8:

Những kiến thức bài Đột biến gen ...... Error! Bookmark not defined.

Sơ đồ 2.9:

Cơ sở vật chất di truyền ở cấp độ tế bào ........... Error! Bookmark not
defined.

Sơ đồ 2.10: So sánh các dạng đột biến đa bội ........ Error! Bookmark not defined.

ix


TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Bạch Thị Lan Anh (2013), Giới thiệu phương pháp dạy học theo sơ đồ, Bản
tin khoa học, Trường Đại học sư phạm nghệ thuật Trung Ương.
2. Mai Thị Lan Anh (2010), Xây dựng và sử dụng bảng hệ thống trong dạy học
di truyền học ở trường dự bị Đại học dân tộc Trung ương, Luận văn thạc sỹ
KHGD, Hà Nội.
3. Đinh Quang Báo, Nguyễn Đức Thành (1998), Lí luận dạy học Sinh học, NXB
Giáo dục.
4. Nguyễn Thành Đạt (Tổng chủ biên), Phạm Văn Lập (Chủ biên), Đặng Hữu
Lanh, Mai Sỹ Tuấn (2008), Sinh học 12, NXB Giáo dục.
5. Vũ Cao Đàm (1998), Phương pháp luận nghiên cứu khoa học, NXB khoa học
và kỹ thuật, Hà Nội.
6. Nguyễn Thế Hƣng (2009),Phương pháp dạy học Sinh học ở trường trung học
phổ thông, NXB ĐHQG HN.
7. Trần Bá Hoành (1996), Kĩ thuật dạy học Sinh học, NXB Giáo dục Hà Nội.
8. Phạm Thành Hổ (1998), Di truyền học, NXB Giáo dục Hà Nội.
9. Nguyễn Kỳ (1994), Thiết kế bài dạy học theo phương pháp tích cực, Trường
CBQL Giáo dục – Đào tạo Hà Nội.
10. Nguyễn Kỳ (1994), Mô hình dạy học tích cực lấy học sinh làm trung tâm,
TrườngCBQL Giáo dục – Đào tạo Hà Nội.
11. Kỷ yếu Hội thảo khoa học đổi mới phương pháp dạy học theo hướng hoạt động
hóa người học, Hà Nội 1/1995.
12. Phạm Văn Lập, Đặng Hữu Lanh, Mai Sỹ Tuấn (2007), Sách giáo viên Sinh
học 12, NXBGD Hà Nội.

13. Lê Đình Lƣơng, Phan Cự Nhân (1994), Cơ sở di truyền học, NXB Giáo dục
Hà Nội.
14. Vũ Đức Lƣu (1994), Dạy học các quy luật di truyền ở THPT bằng hệ thống bài
toán nhận thức, Luận án PTS Hà Nội.
15. Phạm Thị My (2000), Vận dụng lí thuyết Graph xây dựng và sử dụng sơ đồ để
tổ chức hoạt động nhận thức của học sinh trong dạy học Sinh học ở THPT,
Luận văn thạc sỹ KHGD, HN.

1


16. Ngô Thị Tuyết Nhung (2010), Xây dựng và sử dụng sơ đồ để dạy học chương
“Tính quy luật của hiện tượng di truyền”, Luận văn thạc sỹ KHGD, Hà Nội.
17. Trần Khánh Phƣơng (2013), Thiết kế bài giảng Sinh học 12 tập 1, NXB Hà
Nội.
18. Huỳnh Quốc Thành (2010), Bài giảng trọng tâm chương trình chuẩn Sinh học
12, NXB ĐHQG HN.
19. Hứa Thị Bình Thức (2014), Sử dụng sơ đồ để rèn luyện cho học sinh kỹ năng
hệ thống hóa kiến thức trong dạy học Sinh học 10 THPT, Luận văn thạc sỹ
KHGD, Hà Nội.
20. Phạm Minh Tiến (2007), Sử dụng sơ đồ trong việc giảng dạy Địa lý ở Trung
học cơ sở, NXB Đại học sư phạm, HN.
21. Lê Đình Trung (2004), Xây dựng và sử dụng bài toán nhận thức để nâng cao
hiệu quả dạy học phần cơ sở vật chất và cơ chế di truyền trong chương trình
sinh học bậc THPT, Luận án PGS.TS ĐHSP, Hà Nội.
22. Lê Đình Trung, Trịnh Nguyên Giao (2010), Tuyển tập Sinh học – 1000 câu
hỏi và bài tập, NXB Hà Nội.
23. Hồ Thị Hồng Vân (2007), Rèn luyện học sinh kỹ năng lập bảng hệ thống trong
dạy học Sinh học 10 THPT, Luận văn thạc sỹ KHGD, Hà Nội.
24. Hoàng Thị Hải Yến (2014), Xây dựng và sử dụng sơ đồ, bảng biểu vào dạy học

truyện ngắn Việt Nam hiện đại trong sách giáo khoa ngữ văn 9, Luận văn thạc
sỹ KHGD, Hà Nội.
25. IF Khavlamop (1978), Phát huy tính tích cực học tập của học sinh như thế nào,
tập I và II, NXB Giáo dục Hà Nội.
26. G.Đietrich (1984), Phương pháp dạy học Sinh học, tập I và II, NXB GD Hà
Nội.
27. Tony Buzan (2008), Hơn nhau ở trí nhớ - hướng dẫn sử dụng trí nhớ hiệu quả Use your memory, NXB GD Hà Nội.
28. WD Philips and JJ Chilton (1997), Sinh học, NXB Giáo dục.
29. VA Crutexki (1981), Những cơ sở lí luận học sư phạm (tập II, NXB GD Hà
Nội.

2