Phân tích ngôn ngữ lập luận của chủ tịch hồ chí minh ( trên tư liệu cuốn danh ngôn hồ chí minh)

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
-----------

NGUYỄN HỒNG ANH

PHÂN TÍCH NGƠN NGỮ LẬP LUẬN
CỦA CHỦ TỊCH HỒ CHÍ MINH
(TRÊN TƯ LIỆU CUỐN “DANH NGƠN HỒ CHÍ MINH”)

LUẬN VĂN THẠC SĨ
Chun ngành: NGƠN NGỮ HỌC

Hà Nội - 2014


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
-----------

NGUYỄN HỒNG ANH

PHÂN TÍCH NGƠN NGỮ LẬP LUẬN
CỦA CHỦ TỊCH HỒ CHÍ MINH
(TRÊN TƯ LIỆU CUỐN “DANH NGƠN HỒ CHÍ MINH”)

LUẬN VĂN THẠC SĨ
Chun ngành: Ngơn ngữ học
Mã số: 60 22 02 40

Người hướng dẫn khoa học: GS.TS Đinh Văn Đức

Hà Nội - 2014


LỜI CAM ĐOAN
Tơi xin cam đoan luận văn: Phân tích ngơn ngữ lập luận của Chủ tịch
Hồ Chí Minh (trên tư liệu cuốn “Danh ngơn Hồ Chí Minh”) là cơng trình
nghiên cứu của riêng tơi dưới sự hướng dẫn và góp ý của GS.TS. Đinh Văn
Đức. Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng được
ai cơng bố trong bất kỳ một cơng trình nào khác.
Hà Nội, tháng 11 năm 2014
Tác giả luận văn

Nguyễn Hoàng Anh


LỜI CẢM ƠN
Để hoàn thành luận văn này, em xin chân thành cảm ơn các thầy, cô
giáo trong khoa Ngôn ngữ học, phòng Quản lý Khoa học và Sau đại học –
Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – Đại học quốc gia Hà Nội đã
nhiệt tình giúp đỡ em trong suốt thời gian em học tập tại trường.
Đặc biệt, em xin gửi lời cảm ơn chân thành tới GS. TS Đinh Văn Đức,
người đã trực tiếp hướng dẫn em một cách tận tình và tạo những điều kiện tốt
nhất để em có thể hồn thành luận văn của mình.
Cuối cùng, xin bày tỏ lịng biết ơn sâu sắc đến cơ quan tôi đang công
tác, bạn bè, đồng nghiệp, gia đình và các học viên đã cùng chia sẻ, động viên,
giúp đỡ tơi trong suốt q trình hoàn thành luận văn.

Hà Nội, tháng 11 năm 2014
Tác giả luận văn

Nguyễn Hoàng Anh


MỤC LỤC
MỞ ĐẦU ....................................................................................................................5
1. Lý do lựa chọn đề tài ...............................................................................................5
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ..........................................................................6
3. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi tư liệu ...............................................................6
4. Ý nghĩa của đề tài .................................................. Error! Bookmark not defined.
5. Phương pháp nghiên cứu....................................... Error! Bookmark not defined.
6. Bố cục của luận văn .............................................. Error! Bookmark not defined.
NỘI DUNG .............................................................. Error! Bookmark not defined.
CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN ............................ Error! Bookmark not defined.
1.1. Lý thuyết về diễn ngôn ....................................... Error! Bookmark not defined.
1.1.1. Một số quan điểm về diễn ngôn và phân tích diễn ngơn .. Error! Bookmark
not defined.
1.1.2. “Diễn ngôn” và “văn bản” ........................... Error! Bookmark not defined.
1.1.3. Mạch lạc của diễn ngôn ............................... Error! Bookmark not defined.
1.1.3.1. Mạch lạc trong liên kết .......................... Error! Bookmark not defined.
1.1.3.2. Mạch lạc trong cấu trúc ........................ Error! Bookmark not defined.
1.1.4. Một số vấn đề về “phân tích diễn ngơn phê phán”
(Critical Discourse Analysis – CDA) .................... Error! Bookmark not defined.
1.2. Lý thuyết về lập luận .......................................... Error! Bookmark not defined.
1.2.1. Khái niệm “lập luận” ................................... Error! Bookmark not defined.
1.2.2. Cấu trúc của lập luận ................................... Error! Bookmark not defined.
1.2.2.1. Luận cứ của lập luận ............................. Error! Bookmark not defined.
1.2.2.2. Kết luận của lập luận ............................ Error! Bookmark not defined.
1.2.2.3. Quan hệ lập luận ................................... Error! Bookmark not defined.
1.2.3. Tính phức hợp của tổ chức lập luận ............ Error! Bookmark not defined.

1.2.4. Lẽ thường - cơ sở của lập luận .................... Error! Bookmark not defined.
1.2.5. Sự xuất hiện của lập luận trong loại hình diễn ngơn . Error! Bookmark not
defined.
1.3. Tiểu kết............................................................... Error! Bookmark not defined.

1


CHƯƠNG 2. CÁC KIỂU LẬP LUẬN TRONG CUỐN
“DANH NGÔN HỒ CHÍ MINH” ...................... Error! Bookmark not defined.
2.1. Cơ sở phân loại các kiểu lập luận ...................... Error! Bookmark not defined.
2.1.1. Lập luận theo phương thức trực chỉ ............. Error! Bookmark not defined.
2.1.1.1. Tiêu chí nhận diện ................................. Error! Bookmark not defined.
2.1.1.2. Ví dụ ...................................................... Error! Bookmark not defined.
2.1.2. Lập luận theo phương thức hàm ẩn ............. Error! Bookmark not defined.
2.1.2.1. Tiêu chí nhận diện ................................. Error! Bookmark not defined.
2.1.2.2. Ví dụ ...................................................... Error! Bookmark not defined.
2.1.3. Lập luận ngữ cảnh........................................ Error! Bookmark not defined.
2.1.3.1. Tiêu chí nhận diện ................................. Error! Bookmark not defined.
2.1.3.2. Ví dụ ...................................................... Error! Bookmark not defined.
2.2. Các kiểu lập luận được Chủ tịch Hồ Chí Minh sử dụng trong cuốn
“Danh ngơn Hồ Chí Minh” ....................................... Error! Bookmark not defined.
2.2.1. Lập luận theo phương thức trực chỉ ............. Error! Bookmark not defined.
2.2.1.1. Lập luận trực chỉ có mơ hình P

R đơn giản: . Error! Bookmark not

defined.
2.2.1.2.Lập luận trực chỉ theo mơ hình “tam đoạn luận” (tam đoạn luận trực chỉ)
Error! Bookmark not defined.

2.2.1.3.Lập luận trực chỉ theo mơ hình “hình vng lập luận”................. Error!
Bookmark not defined.
2.2.1.4.Lập luận trực chỉ theo mơ hình “tổng phân hợp” Error! Bookmark not
defined.
2.2.1.5. Lập luận trực chỉ theo mơ hình “P

R (như P)”. Error! Bookmark not

defined.
2.2.1.6. Mạng lập luận trực chỉ .......................... Error! Bookmark not defined.
2.2.1.7.Nhận xét .................................................. Error! Bookmark not defined.
2.2.2. Lập luận theo phương thức hàm ẩn ............. Error! Bookmark not defined.
2.2.2.1. Lập luận hàm ẩn theo mơ hình P
defined.

2

R đơn giản. Error! Bookmark not


2.2.2.2. Lập luận hàm ẩn mơ hình “tam đoạn luận” (tam đoạn luận hàm ẩn)
............................................................................ Error! Bookmark not defined.
2.2.2.3. Lập luận hàm ẩn mơ hình “hình vng lập luận” ................................ 67
2.2.2.4. Lập luận hàm ẩn có mơ hình “tổng phân hợp” .. Error! Bookmark not
defined.
2.2.2.5. Lập luận hàm ẩn mô hình “P

R (như P)” .......... Error! Bookmark not

defined.

2.2.2.6. Mạng lập luận hàm ẩn........................... Error! Bookmark not defined.
2.2.2.7. Nhận xét ................................................. Error! Bookmark not defined.
2.2.3. Lập luận ngữ cảnh........................................ Error! Bookmark not defined.
2.2.3.1. Một vài trường hợp................................ Error! Bookmark not defined.
2.2.3.2. Nhận xét ................................................. Error! Bookmark not defined.
2.3. Tiểu kết............................................................... Error! Bookmark not defined.
CHƯƠNG 3. BIỂU HIỆN QUYỀN LỰC TRONG LẬP LUẬN
CỦA CHỦ TỊCH HỒ CHÍ MINH ......................... Error! Bookmark not defined.
3.1. Diễn ngôn và quyền lực ..................................... Error! Bookmark not defined.
3.1.1. Khái niệm “quyền lực” ................................ Error! Bookmark not defined.
3.1.2. Biểu hiện của quyền lực trong diễn ngôn .... Error! Bookmark not defined.
3.2. Biểu hiện quyền lực trong lập luận của Chủ tịch Hồ Chí Minh . Error! Bookmark
not defined.
3.2.1. Biểu hiện thông qua phương diện từ vựng: Hệ thống từ xưng hô ....... Error!
Bookmark not defined.
3.2.1.1. Vài nét về hệ thống từ xưng hô trong tiếng Việt.. Error! Bookmark not
defined.
3.2.1.2. Biểu hiện quyền lực trong lập luận của Chủ tịch Hồ Chí Minh thơng
qua hệ thống từ xưng hơ ..................................... Error! Bookmark not defined.
3.2.1.3. Nhận xét ................................................. Error! Bookmark not defined.
3.2.2. Biểu hiện của quyền lực trong lập luận của Chủ tịch Hồ Chí Minh thơng
qua phương diện ngữ pháp: Động từ ngữ vi .......... Error! Bookmark not defined.

3


3.2.2.1. Vài nét về động từ ngữ vi trong tiếng Việt .......... Error! Bookmark not
defined.
3.2.2.2. Biểu hiện quyền lực trong lập luận của Chủ tịch Hồ Chí Minh thơng
qua việc sử dụng động từ ngữ vi ........................ Error! Bookmark not defined.

3.2.2.3. Nhận xét ................................................. Error! Bookmark not defined.
3.2.3. Biểu hiện quyền lực trong lập luận của Chủ tịch Hồ Chí Minh thông qua
phép lịch sự ............................................................ Error! Bookmark not defined.
3.2.3.1. Vài nét về “lịch sự” ............................... Error! Bookmark not defined.
3.2.3.2. Những biểu hiện ngôn ngữ của chiến lược lịch sự âm tính và chiến lược
lịch sự dương tính ............................................... Error! Bookmark not defined.
3.2.3.3. Biểu hiện quyền lực trong lập luận của Chủ tịch Hồ Chí Minh thơng
qua việc sử dụng chiến lược lịch sự ................... Error! Bookmark not defined.
3.2.3.4. Nhận xét ................................................. Error! Bookmark not defined.
3.3. Tiểu kết ............................................................... Error! Bookmark not defined.
KẾT LUẬN .............................................................. Error! Bookmark not defined.
TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................................7
PHỤ LỤC

4


DANH MỤC BẢNG BIẺU
Bảng 2.1: Thống kê các kiểu lập luận được sử dụng trong cuốn
Danh ngơn Hồ Chí Minh........................... Error! Bookmark not defined.
Bảng 3.1: Thống kê các kết hợp của đại từ nhân xưng “tôi”
với từ xưng hô ngôi thứ hai biểu hiện vị thế và chiến lược giao tiếp
................................................................. Error! Bookmark not defined.
Bảng 3.2: Thống kê các động từ ngữ vi/ biểu thức ngữ vi biểu hiện vị thế
và chiến lược giao tiếp trong cuốn Danh ngôn Hồ Chí Minh ......... Error!
Bookmark not defined.
Bảng 3.3: Thống kê việc sử dụng chiến lược lịch sự biểu hiện vị thế
và chiến lược giao tiếp trong cuốn Danh ngơn Hồ Chí Minh ......... Error!
Bookmark not defined.
Bảng 3.4: Thống kê vị thế và chiến lược giao tiếp được Chủ tịch Hồ Chí Minh

sử dụng ở các lập luận trong cuốn Danh ngôn Hồ Chí Minh .......... Error!
Bookmark not defined.

5


MỞ ĐẦU
1. Lý do lựa chọn đề tài
Lập luận là một vấn đề ngày càng giành được sự quan tâm chú ý từ nhiều
nhà nghiên cứu. Trước đây, lập luận thuộc về phạm trù của Logic học và Tu từ
học. Nhưng ngày nay, lập luận đã trở thành một vấn đề thời sự trong nghiên cứu
ngôn ngữ.
Cho đến nay, đã có khá nhiều đề tài nghiên cứu có liên quan trực tiếp hoặc
gián tiếp đến lập luận. Tuy nhiên, đa số các cơng trình này mới chỉ dừng lại ở việc
xem xét mặt cấu trúc bề nổi của lập luận chứ chưa xét đến lập luận với tư cách là
một vấn đề thuộc khung phân tích diễn ngơn, với những dấu hiệu đi kèm nằm ngồi
văn bản có ảnh hưởng đến việc phân tích lập luận. Đỗ Hữu Châu, Nguyễn Đức Dân
và Diệp Quang Ban là những tác giả có nghiên cứu sâu về lập luận ở Việt Nam, và
cũng đã có đề cập đến lập luận trong diễn ngơn, nhưng chủ yếu kết quả nghiên cứu
của các tác giả này là những kết quả về mặt lý thuyết. Thiết nghĩ, cần làm phong
phú thêm cho lý thuyết về lập luận bằng việc bổ sung những ngữ liệu thực tế từ việc
nghiên cứu ngôn ngữ lập luận của một đối tượng cụ thể.
Chủ tịch Hồ Chí Minh là chính trị gia xuất sắc và cũng có thể coi là bậc thầy
về việc sử dụng ngôn từ như một công cụ, vũ khí để đạt tới mục đích chính trị. Một
trong những công cụ cụ thể của ngôn ngữ thường xuyên được Người sử dụng trong
các bài nói, bài viết của mình chính là lập luận. Hồ Chủ tịch vốn nổi tiếng với
những lập luận sắc sảo, đanh thép tuyên bố về chủ quyền, độc lập tự do của dân tộc
và những vấn đề khác. Nghiên cứu ngôn ngữ lập luận của Chủ tịch Hồ Chí Minh là
một việc làm cần thiết để bổ sung thêm nguồn tư liệu mới cho phân tích lập luận,
đồng thời giúp hiểu thêm về phong cách sử dụng ngơn ngữ và tư tưởng chính trị của

Chủ tịch Hồ Chí Minh.
Xuất phát từ thực tế đó, chúng tôi quyết định tiến hành nghiên cứu đề tài:
Phân tích ngơn ngữ lập luận của Chủ tịch Hồ Chí Minh (trên tư liệu cuốn “Danh
ngơn Hồ Chí Minh”).

6


2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
2.1. Mục đích nghiên cứu
Luận văn này được tiến hành với mục đích tìm hiểu các đặc trưng trong ngơn
ngữ lập luận của Chủ tịch Hồ Chí Minh về mặt phương thức cấu thành lập luận và
biểu hiện quyền lực trong lập luận. Từ đó đưa ra một số nhận xét về việc sử dụng
ngôn ngữ trong lập luận của Hồ Chủ tịch.
2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
Với mục đích như vậy, chúng tơi hướng tới nhiệm vụ cụ thể là tìm ra một số
kiểu mơ hình thường gặp trong lập luận của Chủ tịch Hồ Chí Minh và đặc trưng sử
dụng của mỗi kiểu mơ hình lập luận đó. Dựa trên việc phân tích lập luận, chúng tơi
sẽ đưa ra một số nhận xét bước đầu về tác động, ảnh hưởng của việc sử dụng những
mơ hình lập luận đối với đối tượng tiếp nhận (người đọc, người nghe). Đồng thời,
luận văn cũng hướng đến nhiệm vụ tìm hiểu những biểu hiện quyền lực trong lập
luận của Chủ tịch Hồ Chí Minh thơng qua sự phân tích một số đặc điểm trong việc
sử dụng các phương tiện ngôn ngữ trong lập luận.

3. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi tư liệu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của luận văn này là ngơn ngữ trong các lập luận của
Chủ tịch Hồ Chí Minh.
3.2. Phạm vi tư liệu
Với đối tượng nghiên cứu như vậy, chúng tôi xác định phạm vi tư liệu

nghiên cứu là các lập luận được thống kê trong cuốn “Danh ngơn Hồ Chí Minh”
(DNHCM) do PGS.TS Thành Duy biên soạn (Nhà xuất bản Văn học, Hà Nội,
2011). Đây là cuốn sách tập hợp những đoạn trích tiêu biểu trong các bài viết, bài
phát biểu, thư từ... của Chủ tịch Hồ Chí Minh đã được in trong bộ sách “Hồ Chí
Minh tồn tập” (Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 1995).
Các lập luận của Chủ tịch Hồ Chí Minh được chúng tôi thống kê ở đây tồn
tại trong diễn ngơn ở cả dạng nói và viết, dưới các hình thức độc thoại, đơn thoại,

7


TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. G. Brown & G. Yule (2002), Phân tích diễn ngơn, Nhà xuất bản Đại học Quốc
gia Hà Nội.
2. Diệp Quang Ban (2009), Giao tiếp diễn ngôn và cấu tạo văn bản, NXB Giáo dục,
Hà Nội.
3. Diệp Quang Ban (2013), Ngôn ngữ và Quyền lực, Kỉ yếu Hội thảo Ngôn ngữ,
Trường Đại học Sư phạm Hà Nội.
4. Thái Duy Bảo, Đinh Kiều Châu (2012), Diễn ngôn và quyền lực của sinh viên cội
nguồn (Nghiên cứu trường hợp ở lớp học tiếng Việt tại Đại học Quốc gia
Australia), Tạp chí Khoa học Đại học Quốc gia Hà Nội, Khoa học Xã hội và Nhân
văn số 28, tr.1 - 8.
5. Đặng Văn Bẩy (2001), Bước đầu tìm hiểu câu phức biểu hiện lập luận trong văn
chính luận của Hồ Chí Minh, Khóa luận tốt nghiệp Ngơn ngữ học, Trường Đại học
Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội.
6. Đỗ Hữu Châu (2007), Đại cương Ngôn ngữ học, Tập 2 – Ngữ dụng học (tái bản
lần thứ ba), NXB Giáo dục, Hà Nội.
7. Nguyễn Đức Dân (1998), Ngữ dụng học, Tập 1, NXB Giáo dục, Hà Nội.
8. Nguyễn Đức Dân (1998), Lý thuyết lập luận, Tạp chí Ngơn ngữ, số 5, tr. 33 - 46.
9. Hữu Đạt (2000), Phong cách học và các phong cách chức năng tiếng Việt, NXB

Văn hóa Thơng tin, Hà Nội.
10. Đinh Văn Đức (2001), Ngữ pháp tiếng Việt (Từ loại), NXB Đại học Quốc gia
Hà Nội.
11. Nguyễn Thiện Giáp (2007), Dụng học Việt ngữ, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội.
12. Nguyễn Hịa (2008), Phân tích diễn ngơn – Một số vấn đề lí luận và phương
pháp, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội.
13. Phạm Thị Thanh Huyền (2008), Các lối diễn đạt thế đối lập trong tiếng Pháp
(trên cơ sở đối chiếu với tiếng Việt), Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học, Trường Đại
học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội.

8


14. Nguyễn Thị Hương (2011), Kiểu lập luận trong diễn ngơn nghị luận báo chí tiếng
Anh và tiếng Việt - Ứng dụng trong dịch thuật, Tạp chí Ngơn ngữ, số 4, tr. 48 - 54.
15. Nguyễn Thị Ly Kha (2007), Từ xưng hơ thuộc hệ thống nào?, Tạp chí Ngơn
ngữ & Đời sống, số 6.
16. Trần Thị Thùy Linh (2011), Mơ hình lập luận ưa dùng trong các diễn ngơn
quảng cáo, Tạp chí Ngơn ngữ & Đời sống, số 8 – 2011, tr. 7 - 12.
17. Đặng Chinh Ngọc (2010), Phân tích diễn ngơn xã luận (trên tư liệu báo Nhân
dân năm 2009), Khóa luận tốt nghiệp Ngơn ngữ học, Trường Đại học Khoa học Xã
hội và Nhân văn, ĐHQG Hà Nội.
18. David Nunan (1998), Nhập mơn phân tích diễn ngôn, NXB Giáo dục, Hà Nội.
19. Nguyễn Thị Trung Thành (2007), Cần phân biệt từ xưng hô với đại từ xưng hơ,
Tạp chí Ngơn ngữ & Đời sống, số 3.
20. Đinh Thị Thanh Thảo (2009), Tìm hiểu ngơn ngữ quan hệ công chúng: Bước
đầu nhận xét ngôn ngữ các bài diễn văn ngắn (trên tư liệu các lời kêu gọi của Chủ
tịch Hồ Chí Minh), Luận văn Thạc sĩ Ngơn ngữ học, Trường Đại học Khoa học Xã
hội và Nhân văn, ĐHQG Hà Nội.
21. Nguyễn Minh Thuyết, Nguyễn Văn Hiệp (2004), Thành phần câu tiếng Việt,

NXB Giáo dục, Hà Nội.
22. Trần Văn Thư (2008), Tổ hợp cú pháp đẳng lập trong tiếng Việt với lập luận
trong giao tiếp ngôn bản, Tạp chí Ngơn ngữ, số 6, tr. 19 - 27.
23. Nguyễn Thị Thu Trang (2012), Kết tử đồng hướng với việc tổ chức lập luận
trong tiếng Việt, Tạp chí Ngơn ngữ & Đời sống, số 6, tr. 1 - 7.

9