QUÁ TRÌNH XÂY DỰNG ĐƯỜNG SẮT HẢI PHÒNG - CÔN MINH TRONG CUỘC KHAI THÁC THUỘC ĐỊA LẦN THỨ NHẤT Ở VIỆT NAM VÀ VIỆC TUYỂN MỘ QUẢN LÝ NHÂN CÔNG CỦA NGƯỜI PHÁP

QUA TRINH XAY DUMG D l / ^ G SAT HAI PHONG - CON MINH
TRONG CUOC KHAI THAC THUOC DjA LAN THUT NHAT Of VIET NAM
VA VIEC TUYEN MO, QUAN Ll NHAN CONG CUA HGlftR PHAP

HA THI THU THUY'
NGUViN THI LAN PHUONG"

V

ao eudi thd' ky XIX, dfiu thd' ky XX,
thiic dfin phUdng Tay dfi'u d^ don ve
dfit nudc Trung Hoa rdng ldn. NgUdi Phfip
eiing vfiy. Bao efio eua cac phai dofin did'u
tra da dem v^ eho ho nhfing sd* hdu vi sU
gifiu cd cua vung Van Nam. Trong khi dd,
dudng sdng Hdng da td ro nhfing bfi't ldi ldn
trong vide vfin tai giao thUdng. Do dd, chfnh
quyin thfie dfin nhfin thfi'y can phai nhanh
chdng thay th§' eon dudng huyd't mach lau
ddi nfiy bang mdt eon dudng sfit ndi liln tfi
cang biln ldn nhfi't Bfic Ky dd'n thu phu eua
tinh Vfin Nam. Day lfi canh eiia de ngfidi
Phfip cd t h i tid'n sfiu vfio ndi dia Trung Qu6c
vfi tao ra mot thi trUdng rdng ldn 5 dfi't nfide
dong dan, giau cd nfiy. Hdn nfla, ngfidi Phfip
phai hfinh ddng nhanh chdng vi ngfidi Anh d
Miln Di§n eung dang tim dudng de vfio Van
Nam. Vide Paul Doumer ed mat d Ddng
Dfidng da tao nen bfide ngofit quan trong cho
ljch sit cua tuyen dfidng sfit tram tudi nfiy.
1. S\i r a ddi c u a t u y ^ n difdng s a t Hai

Phong-Con M i n h
Ngay sau khi nhfim chfic Tofin quyen
Ddng Dfidng, Paul Doumer da nhanh chdng
khao sfit tinh hinh vfi dng eho rang "Sfi ylu
kdm v l mang Ifidi giao thdng la trd lfic ehu

yeu eho vide khai thac kinh te tr§n tofin xfi
sd rdng ldn vfi it ddng nhfi't nfiy. Tfi ban
chfnh qudc da chan nan sU m^o hilm vfi
diu tfi trong nhiJng dieu ki^n nhfi vfiy, vi
ho c4n ed dudng xe Ifia, dfidng thiiy va hai
eang" (1). Theo duli quan dilm nay, trong
ban chfidng trinh de trinh ldn Nghi vi$n
Phfip bao gom 7 diem, trong dd dilm thfi 3
cd ndi dung "ehii y xay dfing thilt bi to ldn
eho Ddng Dfidng nhu xfiy dfing hg thdng
dfidng sat, dfidng bd, sdng dfio, b i n cang,....
nhi3iig thfi efin thilt eho vide khai thae" (2).
Trong dfi fin t h i l t lfip dfidng sfit d Ddng
Dudng, tuyen dudng Hai Phong - Cdn Minh
dUde dfit len hfing ddu. Ngay sau khi dfia
ra, dfi an nfiy da bi phan ddi ngay lfip tfic vi
chi phi ldn vfi khdng ean thilt. Nhfing Paul
Doumer dfi kidn tri bao ve cho dfi an cua
minh bfing moi eaeh. Bang nhieu nd luc
ngoai giao, ngfiy 9 vfi 10 thang 4 nam 1898,
ban hidp fide dfide ky k i t gifia ehinh quyen
Phap vfi chinh quyin Trung Quoc. Trong
dd, cd dilu khoan quy dinh: "Chinh phu
Trung Qudc ding y cho ehinh phu Phap

hoae 1 edng ty ma Phap se ehi dinh quyen
xfiy dfing tuyln dfidng sat tfi bien gidi Bfie
Ky tdi Cdn Minh. Chinh phu Trung QuIe

' PGS-lS. Khoa Lich sfi, Trudng Dai hoc Su ph^m Thfii Nguyen
" ThS. Sd Vfin hda. The thao vfi Du lieh Lfio Cai


Rghien cihi Ljch silr. stf 6.8015
khdng cd nhiem v^ nfio khac ngofii viec
dfinh dfit cho tuyen dudng vfi cae vfing phi^
cfin ciia nd. Sd do eiia tuyen dfidng cung
nhfi quy dinh phai dfidc xae dinh sau sfi
thda thufin ehung gifia hai ehinh phu" (3).
Kit qua ngoai giao nay cung vdi mdt n l n
tai ehfnh dang tfing ngay, tCfng gid hoi sinh
vfi phat triln, mot vung dfi't gifiu cd dang
hfia hen nhfing ldi nhufin kich xfi; mot eon
dudng thfidng mai truyen thing da bdc 16
nhieu khd khfin, anh hfidng den edng cudc
khai thfie thude dia. Chi tiJfng fi'y thdi cung
du d l Paul Doumer da thu phue dfidc ldng
tin cua chfnh phii, Quoc hdi, vfi dfi lufin
qufin chfing; thuylt phuc Hdi dong toi cao
Ddng Dudng thdng qua d l nghi thilt lfip
dudng sat vfi de trinh tilp lgn Nghi vi$n
Phfip. Chinh phu Phap dfi phe ehu^n dfi an
nfiy. Lufit ngfiy 25 thang 12 nfim 1898
ehinh thfie phe ehuan vide thilt lap 5 tuyln
dudng sfit trdn lanh thd Ddng Dfidng trong

dd tuyln Hai Phdng - Ha Ndi - Lfio Cai
dUdc dfit lgn hfing dau va can dUdc xfiy
dfing nhanh chdng trong thdi gian tdi. Ddl
vdl tuyln Lfio Cai - Cdn Minh, giai phap
nhu-ng quyin dfidc cho lfi kha thi nhfi't,
dilu 3 cua Lufit nfiy quy dinh: "Tofin quyin
Ddng Dfidng dfide phdp ky k i t mot khoan
dam bao v l ldi feh vdi eong ty nhfidng
quyin d l xay dung va khai thfic tuyln
dfidng Lfio Cai - Cdn Minh vfi phdn ke tilp
trong 75 nfim va hfing nam cdng ty tra eho
chinh quyen thudc dia mot khoan lai lfi 3
tri$u Fr" (4).
Thfie hi$n Dieu 3 ciia Luat ngfiy 25
thang 12 nfim 1898, ngfiy 15 thfing 1 nfim
1905, ban h ^ dong nhfidng quyin da dfide
ky kit gifia Tofin quyin Ddng Dfidng vdi
dai didn eua 4 tfip dofin tu ban ldn lfi: Ngan
hfing Ddng DUdng, dai dign la dng
Homberg; Cue ehiet khfi'u Quoc gia Paris,
dai di?n lfi dng Mercet vfi Rostand - Giam
doc; Tong cdng ty giup dd phat triln thfidng

mai va ki nghg Phap, d?i di$n dng Baron
Hdly d'Oissel; T i n g edng ty tin dung ki
nghfi va thfidng nghigp, d ^ dign lfi dng
Desvaux • Giam d€c. Ban h ^ dong nfiy
gom 6 dilu vdi ndi dung ed ban la ehfnh
quyin Ddng Dfidng sg nhfidng lai quyin
xay dfing tuyln dfidng sfit b Vfin Nam cho

Cong ty nhfidng quyin. Tuyln dfidng Hai
Phdng - Lfio Cai do Nha Cdng chinh Ddng
Dudng tn;e tie'p xfiy dfing vfi giao lai cho
Cdng ty khai thfic vao thdi gian sau: Doan
Hai Phdng - Hfi Ndi trude ngfiy 1 thfing 4
nfim 1903, doan Hfi Ndi - Lfio Cai trfidc
ngay 1 thang 4 nam 1905. Ba thang, sau
khi hdp dong nfiy dfidc kf kit, mot Cdng ty
vd danh se dvlOc thanh lfip tfi 4 tfip dofin tfii
chfnh ldn nfiy vdi so' voii 12,5 tridu Francs
de thfic hien nhiing dilu khoan eiia hdp
dong. Thdi gian nhfidng quyin la 75 nfim
va hfing nfim Cdng ty phai tra cho chfnh
quyen thudc dia 3 tri^u Francs. Ngfiy 18
thang 6 nam 1901, Ting thong nude Cdng
hda Phap da ra sfie lgnh phg e h u ^ ban
hdp dong nhu-ng quyen khai thfie doan
dfidng sfit Hai Phdng - Lao Cai vfi xfiy dfing
doan dfidng Lfio Cai - Cdn Minh gifia Tofin
quyen Ddng Dfidng va dai dign efie tfip
dofin tai ehfnh ngfiy 15 thfing 01 nfim 1901.
2. Qua t r i n h x a y dfing
2.1. Phdn dudng tren lanh thd Bac
Ky
Ngfiy 25 thang 12 nfim 1898 lfi moc md
dfiu cho qua trinh t h i l t lfip tuyln dfidng
s^t Hai Phdng - Cdn Minh. Ngfiy 20-41899, Uy ban cac Cdng trinh giao thdng
cdng ehinh d thude dia ra quylt dinh xay
dfing doan dfidng sfit Hai Phdng - Vi0t Tri
va Quyet dinh ngay 7-12-1900 cho ph6p

xay dfing doan Viet Tri - Lao Cai. Ong Paul
Doumer ra lenh xfiy dfing nhiJng doan
dfidng d l nhfi Hai Phdng - Hfi Npi - Vigt
Tri ma khdng ehd ddi vige nghien cfiu ky
thufit xay dfing tuyln Viet Tri - Lfio Cai


9u6 Mnh xay dimg dirimg sid...
hofin thfinh. Vi t u y l n diidng tfi Hai Phdng
den Vi$t Tri di qua mdt vfing dong dfin nen
nhiing edng trinh xfiy dfing phai nhanh
chdng hofin thi§n d l khdng gay ean trd d i n
ddi sdhg nhfin dfin.
Dilu 4 cua ban hdp dong nhfidng quyen
dfide k^ ket gifia tofin quyin Paul Doumer
vfi d ^ dien eiia 4 tfip doan tfii ehinh Phap
da ehi ro: "Tuyen dfidng sfit Hai Phdng Cdn Minh ed doan thfinh p h i Hai Phdng Lfio Cai do thudc dia xay dfing vfi se giao
l^i eho edng ty sap xip vfi sfi dung trong
thdi han sau:
- Doan Hai Phdng - Hfi Ndi: trfidc ngfiy
01 thang 04 nfim 1903.
- Do^n Hfi Noi - Lao Cai trfidc ngay 1
thfing 04 nfim 1905" (5).
Sau khi dfi'u thdu theo t h i thfie thdng
thfidng vfi eanh tranh, nhfing edng trinh
bfit ddu dfidc xfiy dfing. Tfi Hai Phdng de'n
Hfi Noi dfii 102 km {sit dung 5km cua tuyln
dfidng Hfi Ndi - Nam Quan; 3km dfi0c thilt
l^p cfing vdi qua trinh xfiy dfing edu Long
Bien tfi thang 9-1898 d i n thfing 2-1902 ndi

h l n ga "ddu cdu" (ch^ Dong Xuan) vdi ga
Gia Lfim) dfide khdi cdng xay dung vfio nam
1901 vfi d i n ngay 16-6-1902 tofin tuyen
dfidc dfia vfio khai thac (6), thang 4-1903
dfidc ehuyen giao eho Cdng ty nhfidng
quyin khai thae. Ngfiy 10-3-1903, doan Ha
Ndi - Vi$t Tri dfii 78 km (sii dung 5km cua
tuyln dfidng Ha Ndi - Nam Quan tfi ga Hfi
Ndi d i n ga Gia Lfim va sfi dung 6km eiia
tuyln Ha Ndi - Nam Quan d Ygn Vien)
dfi0c dfia vfio khai thfie, thang 11-1903
dfidc chuyin giao eho Cdng ty nhfidng
quyin. Doan Vi^t Tri - Yen Bai dfii 83 km
dfide dfia vfio khai thac ngay 1-7-1904.
Doan Yen Bai - Lao Cai dfii 140 km va dfidc
dfia vfio khai thac ngay 1-2-1906. Din
thang 4-1906, doan Viet Tri - Lao Cai dfide
chuyin giao cho Cong ty nhfidng quyen.

43
2.2. Phdn dudng tren lanh thd Vdn
Nam (Trung Qudc)
Tfi nfim 1898 d i n nam 1901, ehfnh
quyin Ddng Dfidng nghign efiu, khao sat de
trinh bay nhiing eon sd dam bao nguon tai
ehinh mfi Lign bang Ddng Dfidng d l xufit.
Tfi nfim 1901 den nam 1903 lfi thdi gian de
so sfinh sd do hai tuyen dfidng: dfidng phia
Tay va dfidng theo thung lung Nam Ty.
Phfii dofin eua Sd giao thdng edng chinh

Ddng Dfidng da tiln hfinh khao sfit, do ve
sd dl tuyg'n dfidng tfi nfim 1898 va dfia ra
sd do theo dfidng phia Tfiy, dong thdi de
xufi't viec nhfidng quyin xay dfing tuye'n
dfidng cho efie tfip dofin tai ehinh ldn trfic
tig'p xay dfing vfi khai thae. Thang 3 nfim
1899, phai doan ky sfi cua cac tfip dofin tai
ehinh du^c dfia d i n Van Nam de xem xdt
nhfing dilu kign xfiy dfing tuyg'n dudng sfit
d day. Sfi so sanh gifia hai phai doan tren
lfim ed sd cho ban hdp ding dfidc k^ kg't
ngfiy 15 thfing 1 nfim 1901. Mdt edng ty vd
danh (7) cd tgn xa hpi lfi Cdng ty Phfip Hda
xa Ddng Dfidng vfi Vfin Nam do 4 tfip dofin
tfii chinh Phap lfip nen da nh^n nhfidng
quyin xfiy dfing tuyg'n dfidng. Cdng ty nfiy
giao lai eho mot nha thdu ldn lfi Cdng ty
xfiy dfing Ddng Dfidng. Cdng ty xay dfing
Ddng Dfidng trfie tie'p cfi phfii dofin khao
sfit eua minh den nghidn cfiu vung Van
Nam. D i n thang 3-1903, vide so sanh hai
sd do da k i t thuc va sd d l dfidng qua thung
liing Nfim Ty da dfidc Ifia ehpn.
Tfi nam 1903 den nam 1905 lfi thdi gian
sfip xep vfi to chfic cac edng trfidng xfiy
dfing, bao gom viec chia nhd doan dfidng, td
chfic dfi'u thdu, cfim cge trdn tuyg'n dfidng,
tuyen md nhan cdng xay dfing cfie edng
trinh ham ngam. Viec dfi'u thdu da k i t thue
vfio thang 4 nfim 1903 vfi 12 nhfi thdu thfic

hign 28 Id trgn tofin tuye'n dfidng. Tfi nfim
1906-1908 la thdi gian boat ddng vdi vige


Kgmen ciru iiicn sir, so o.zois
hoan thien cae edng trinh xfiy dfing. Tfi sau
nam 1908 moi viec xfiy dfing gdn nhfi hoan
hfinh vfi eae doan dfidng ddn dfide dfia vfio
khai thac: Ngfiy 15-6-1908, doan tfi cay s l
1 tdi cfiy so 71 dfide dfia vfio khai thfic;
Ngay 15-4-1909, khai thfic tdi efiy so' 165;
Ngay 1-5-1909, khai thae tdi cay so' 221:
Ngay 1-6-1909, khai thae d i n eay so 236;
Ngfiy 17-7-1909, khai thfic den efiy so 296;
Ngfiy 10-1-1909, khai thfic din efiy so 396;
Ngay 1-4-1910, khai thac dg'n cay so'cudi
cung (8). Chfidng trinh khanh thfinh dfidc
t l ehfie long trpng vfio ngfiy 1 thang 4 nam
1910.

dfidng mfi each thfie to chfic xfiy dyiig,
tuyln md nhan cdng eiing khac nhau.

Tfi Hai Phdng d i n Viet Tri, tuyln dfidng
dfide lam d vung dong bang, ddng dfin cU
ngn vigc tuyln md nhan cdng diln ra in§t
each de dfing. Nha Cdng ehinh Ddng Dfidng
vfi Chinh quyen thuoc dia d eae dia phfictag
phli hdp vdi nhau trong vide md phu.
Tuyln dfidng di qua dia phfidng nfio thi dia

phfidng dd phai chiu traeh nhi^m vl so
phu. Chfic dich eae lang xa phai cung ctfp
du s l dfin phu theo ygu cau. Hinh thfic n^y
lfi md phu cfidng bfic. Hinh thfic md phu
nfiy dfide thfic hidn theo Nghj dinh ciia
3. Viec t u y e n mp va q u a n li n h a n Kinh Ifipc sfi Bfie Ky - Hoang Cao Khai
nfim 1896 (10).
cdng p h u c vu t u y e n dfidng
Tfi Viet Tri den Lao Cai, tuyln dfidng
3.1. Viec tuydn mg nhdn cdng
Trong cfie tfi heu luu trfi, khi ndi v l dpi dfidc xfiy dfing theo hinh thfic lfim ding
ngu nhiing ngfidi tham gia trfic tie'p xay thdi tiJfng doan nhd thay vi lfim ldn Ifldt.
dfing tuyg'n dfidng sfit Hai Phdng - Cdn Toan tuye'n dfide ehia lam 3 Id dl tig'n hfinh
Minh, ngfidi ta sfi dung tfi coolie hoac dfi'u thdu: Vigt Tri - Ygn Bai 80km, Ygn BM
ouvrier, la main - d'oeuvre. Ngfidi Phap goi
Trai Hut 49km, Trfii Hut
Lfio Cai
lfi coolie vdi S^ nghia lfi nhfing lao ddng phd 91,5km. 6 Id thfi nhfi't, viec xay dfing cfio
thdng cd ban dinh trgn efie cdng trudng dfio edu kim loai dfide giao cho hang Daydldfi't, phfi dfi dl lfim edu hofic dfidng, khdi Pillet thdu, dng Guillaume thdu rai da
md sdng ngdi (9). Hp khdng dfide dfio tao Balat vfi d^t dfidng ray (11). Vide dfio lfip
nghl nghidp va khi h i t ban thi trd ve que dfi't, tao nen dfidng d Id thfi hai vfi thii ba
eu lfim an. Mdt so trfidng hdp, cac cai thdu dfidc khoan cho nhfing ngfidi Au. Hdu hit
ed sii dung efie thqf ed tay nghl dg phuc vu efie nha thdu nay deu chia nhd doan dfidng
cho mdt so' hang muc cdng trinh nhfi't dinh. ra vfi giao lai eho cae eai nhd ngfidi An
Tuy nhien, dw tfidng nfiy s l Ifidng khong Nam hofic ngfidi Trung Quoc theo hinh
nhilu. Ddi ngu nhfing ngfidi lam dfidng nfiy thfie khofin hoac lfim cong nhfit.
cung chfnh lfi nhfing hat gid'ng ddu tien cua
Ddu tign, cai thdu nhan thdu trfic tilp
cong nhan khoi dfidng sfit sau nfiy.
doan dfidng nfio thi ed trfieh nhidm tuyln

- Tuyin mg nh&n cong x&y dUng dogn md nhfin edng cho doan dfidng dd. Vi^
dudng trin l&nh thd B&c Ky
tuyen md dfidc giao cho mot cai tuyln vdi
Theo ban hdp dong ngay 15 thang 1 nam hinh thfic md phu tinh nguy$n. Song vi§c
1901, Sd Giao thdng cdng ehfnh Ddng tuyln mp efing ngay efing trd nln kh6
Dfidng chiu traeh nhiem xay dUng tuye'n khfin. Trong khi do, ygu edu ciia efic cong
dfidng tren lfinh tho Bfic Ky, Cong ty Phap trinh trong giai doan eudi lgi ddi hdi phai
Hda xa Ddng Dfidng vfi Van Nam xay dfing cd nhilu nhfin cdng. Vi vfiy, Nha Cdng
doan dfidng trgn lfinh tho Trung Quic. Tfiy chfnh Ddng Dfidng da ygu cdu ehfnh quyin
theo tfnh chfi't vfi dfic dilm eua tiJfng doan gifip dd t u y l n md nhfin edng. Thfic chlft dfiy


QUA trinh xfly dimg dudng sit...
chinh lfi hinh thfic md phu cfidng bfie cd tra
Ifidng vfi ed thdi b a n (luan phien).
Cdng vfin sd 1335 ngay 18 thfing 7 nfim
1904 eua dng Larminat - Ky sfi trfidng phu
trfieh cdu dfidng - Giam doe Nha Cdng
chi'nh Ddng Dfidng gfii dg'n Thong sfi Bac
Ky cd ndi dung: "chfing tdi d l nghi chfnh
quyin giup dd t u y l n mp mdt so Ifidng ldn
nhfin edng sau khi mfia mUa k i t thfic...
Chung toi mong muon ed sfi hdp tfic ciia
chfnh quyin dia phfidng" (12). Thfic hign d l
nghi cua Giam doc Nha Cdng chinh Ddng
Dfidng, Thd'ng sfi Bfic Ky ra Ipnh cho Cdng
sfi cfie tinh phai md du so' Ifidng theo yeu
cdu cua Nha Cong ehinh Ddng Dudng.
Cdng sfi cae tinh lai phan v l eho cac lang
vdi quy dinh: "moi lang phai tuyln md dupe

35 ngfidi... so* Ifidng dUde giti den cong
trfidng efing nhieu cfing td't" (13). 6 cac
lfing, ndng dan se dfidc lfip thfinh danh
sfich, sau dd dfide tfip hdp thfinh mdt dpi
khoang 35 ngfidi di gfii ve tinh. Vigc tuyln
md diln ra mpt each quylt lidt, manh me

va tae ddng ldn dIh khfip efie lfing viing
dong bang.
Ngfiy 24 thang 7 nfim 1904, Thing sfi
Bfic Ky gfii thfi tdi Cdng sfi 15 tinh Bfie ky
va hai khu ngoai vi Ha Ndi, Hai Phdng yeu
cdu tuyen md 10.050 ngfidi, ey thi: Bac
Giang: 488; Bfic Ninh: 845; Cdu Dd (Ha
Ddng): 1.055; Hfi Nam: 543; Hai Dfidng:
1390; Hfing Hoa: 641; Hfing Ygn: 741; Nam
Dinh: 932; Ninh Binh: 536; Phde Ygn: 344;
Phu Liln: 545; Sdn Tfiy: 395; Thfii Binh:
908; Vinh Ygn: 462; Yen Bai: 80; Ngoai vi
Ha Npi: 88; Ngoai vi Hai Phdng: 58 (14).
Thfic hi$n ygu edu nay, efie tinh da rao _
riit thfic hi^n ddt tuyln md dfide 7.975
ngfidi, eu the: Ngoai vi Hai Phdng 35; Thai
Binh 1.300; Phuc Yen 210; Ngoai vi Hfi
Npi: 70; Vinh Yen: 420; Sdn Tfiy: 380; Hfi
Nam: 330; Phu Liln: 300; Ninh Binh: 350;
Bfie Ninh: 600; Hung Ygn: 610; Hai Dfidng
1.000; Cdu Dd: 1.000; Nam Dinh: 1.050;
Hung Hofi 320 (Xem bang 1) (15).
Sau ddt tuyln md nfiy khdng lau, vao

Bang 1: Danh sach phu cfie tinh duoc tuyen mo den lam vjte trin die cong trudng
dudng s^t Y^n Bai - L&o Cai nflm 1904
Ngdy dl

Solu^ng

Tinh

18/9

35

Ngoai vi Hiii

25/9
26/9
27/9

500
500
300
120
90
70

27/9
28/9
28/9
28/9

29/9
30/9
30/9
I/IO
1/10
2/10
3/10
4/10
5/10
6/10
6/10

420
380
330
300
350
600
610
1000
1000
700
350
320

Thai Binh
Phiic Yen
Ngoai VI Hii
Nfli
Vinh Yen

SonTav
mNam
Phu Liln
Ninh Binh
B4C Nmh
HirnR Yen
Hai Dirong
CSuEto
Nam E)inh
Hung Hoa

Noidi

Tfadi gian
xuat ph^t
12h35

Hai Phdng
Oa
Ga
Ga
Ga
Ga
Ga

Nam Dinh
Nam Dinh
Nam Dinh
DOng Anh
Thach Lfli

m NAi

_,

Ga Vmh Yen
ScmTSv
Ga Phu L«
Ga Hai Ph6ng
Ga Ninh Binh
Ga B^c Ninh
Himg Yen
Ha NOi
Ga Hai Duong
Ga Ha NOi
Ga Nam Dmh
HimeHod

Ngudn: Dipart des coolies ptmr Ies chantters de
KH: RST 29818. TTLTQCl

Noi den

Ngay den

Yen Bdi

5h30 19/9

7h
7h

6h
llh30
12h
llh

Yen
Yen
Yen
Yen
Yen
Yen

Bdi
Bai
Bdi
Bdi
Bai
Bdi

chi^u 25/9
Chi^u 26/9
Chi^u 27/9
Oii^u 27/9
Chi^u 27/9
Chi€u 28/9

12h30
7h
7h
6h20

5h
7h
20h
10h30
8h
10h30
7h
6h
7h

Yen Bdi
Yen Bai
Yen Bdi
Yen Bdi
Yen Bdi
Yen Bdi
Ha Nfli
Yen Bdi
Yen Bdi
Yen Bdi
Yen Bai

Chi6u 28/9
Chi^u 29/9
Chi^u 29/9
Chi^u 30/9
Oii^u 30/9
Chi^u 1/10
9h 2/10
Chi^u 2/10

Oniu 3/10
Chi4u 4/10
Chi6u 5/10
Oii^u 6/10
Oii^u 6/10

Yen Bdi

Phuong (ien
Till hoa

Titu hoa
TSu hoa
TSuhoa
T^uhoa
Xa liip Coloiide
Tiu hoa
TJuhoa
Tiu hoa
"Hlu hoa

Xklip
Tltuhoa
•Ruhoa
Huhoa
l^uhoa
XaidDCoIotide

de chemins defer (bgne Trai hut - Laokay), 1904/J905,

46
thfing 2 nfim 1905, mdt dpt tuyln md quy
mo ldn khac lai dfide t l ehfic. Trong d ^
nfiy, tuyln dfidc 6.178 ngfidi, eu t h i lfi: Ygn
Bfii: 26, Hfing Hofi: 253, Clu Dd: 825, Nam
Dinh: 1010, Hai Dfidng: 784; Phu Liln: 227,
Vinh Ygn: 320, Bfic Nuih: 474, Ninh Binh:
278, Hfing Ydn: 474, Ha Nam: 208, Sdn Tfiy:
289, Thai Bmh: 1.010 (16).
Sau khi mo du sl" ngfidi theo nhfi quy
dinh, efic lfing lfip danh sfich gtd len Cdng
sfi tinh. So cdng nhan nay dfidc bac si
khfim, ng'u khdng dap fing dfipc ygu edu sfic
khde de lao ddng thi hp se hi lo^i. Trong
Cdng vfin so 673, ngfiy 8 thang 10 nfim
1904 cua Cdng sfi Phfip d Phu Liln giti
Thing sfi Bfie Ky neu ro: trong so cdng
nhfin dfidc g i i lgn tfi cae lfing cd 60 ngfidi
dfi hi loai sau khi kham sfie khoe vi qua gifi
ho4c qua tre, sfie khoe ylu, hi nhfing bgnh
dS Ifiy (17)... Nhflng ngfidi du dilu kign ve
sfic khde se dfidc phfin chia thanh tfing
nhdm vfi Nha Cdng chinh Dong Dfidng ehiu
traeh nhi$m dfia hp de'n eae cdng trfidng.
Nhfin cdng dfidc v^n chuyin bang tau hda
hofic xfi lup din Yen Bai. Tfi Yen Bai, hp
tilp tuc dfide dua de'n cae eong trfidng tren
doe doan dfidng Ygn Bai - Lao Cai dudi sfi
hd tong cua vign Thanh tra (18).

Nhan cdng lam viec d edng trfidng thdng
thfidng tfi 1 den 3 thang roi dfidc hli
hfidng. Nlu ai tiep tuc d Iai lfim se dfide
nh§n them mdt khoan lfi 0,2 piastre hfing
ngfiy eho thang thfi nhfi't vfi 0,1 piastre
hfing ngfiy eho thfing thfi hai so vdi mfic
Ifidng cu. Song s l Ifipng nfiy khdng nhilu.
Nhflng quy dinh khdn kheo vfi mi dfin
trong ban dfi fin tuyen mp nhan cdng nhfi:
tiln Ifidng, qudn fio, ddi sdhg, ngay nghi,
hli hfidng da khdng cdn sfie ldi cuon dcTi vdi
ngfidi Vipt Nam. Vfi vi t h i nhfing ddt tuyln
md ddt xufi't thfidng xuygn diln ra, gfiy ngn
ndi khiep dam vfi su xao trpn trong ddi
sing eua nhfin dan vung dong bfing. Do dd.

Rghien CUTI Lich si. stf 6.2Q15
vi$e gifl lai nhflng edng nhfin dang lfim
tren cac cdng trfidng lfi dieu mfi eae nhfi
thdu diu mong mud'n nhfing hp ehi thi;tc
hi$n dvtdc trong nhflng trfidng hdp ed 1$ do
hdp ly, phai ditoc sfi cho phdp cua Tofin
quyin Ddng Dfidng va ed thdng bfio din
Cdng sfi cac tinh. S l edng nhfin ed mfit
trgn cfie cong trfidng dfidng sat Yen Bfii Lfio Cai lgn d i n 21.500 ngfidi, ehfia k l din
500 phu ngfidi Trung Quoc dfi^c Cdng ty
Xfiy dfing Dfidng sfit Dong Dfidng gili
sang theo de nghi eua Nha Cdng ehfnh
Dong Dfidng. Ngofii ra, cd mdt Ifidng
tfidng dli ldn tu n h a n ngfidi Phfip, Trung

Qudc, Vi$t Nam cung dfidc sfi dung.
- Tuyen md nh&n cdng x&y dUng dogn
dudng tren lank thd V&n Nam (Trung
Qudc)
Trgn tuyen dfidng Lfio Cai - Con Minh,
nguon nhan cong ehu y l u do cae nhfi thdu
trfie tiep tuyen mp. Lfie ddu, tfi't ca moi
ngfidi diu cho r^ng vige tuyln mo nhfin
edng de xfiy dung tuyg'n dfidng khdng c6 gi
lfi khd khfin. Song, thfie te lai chfing minh
hofin tofin ngUdc lai. Cae nhfi thdu phai rfi't
khd khan mdi tuyen dfi^c ngfidi de'n cac
cdng trudng vfi ed lfic phai nhd efiy din cac
nhfi budn de t u y l n mo. Vfio thfing 10 nfim
1903, dng Guibert - Tong Giam doc cfie
edng trinh va Phd vfidng Vfin Nam da c6
nhflng cudc dam phan v l viec eho phfip
tuyln md nhfin cdng trong khfip vung Vfin
Nam. Sau 1 thang, dng Guibert da phai ttt
bd vi khdng dat dfide ket qua.
Nfim 1904, phai doan cua Hazelaire vfi
Waligorski hdp dong vdi hang Reynand vl
viee tuyln md nhan cdng lidn tue d VSn
Nam hofic d nhfing vung phia Nam. Ngfidi
ta da to ehfic vigc tuyen md mdt cfich dfic
bidt d Thien Tfin. Quang Chfiu vfi Tfl
Xuygn. Phd vUdng Vfin Nam da ky nh^n
ban tuyen bo*cua Van Nam.

9u6 Wnh xay dxfng difOng s6t..
Nfim 1905, phai dofin cua Traz, dfidi sfi
chi dao eua dng Bares, Charignon, Petit.
Ong Bards, sau khi di thfim tfi't ea nhfing
dilm t u y l n md dIh Bfie Kinh, Ninh Ba vfi
eho thfi'y nhfliig bfing ehflng v l vide chinh
quyin Trung Qudc vi pham nhflng quy
dinh, cfi'm vigc t u y l n mp nhfin edng cho
tuyln dfidng sfit Van Nam. Vige tuyen mp d
Phfie Chfiu do hang Vetch Marchand phu
traeh. Cung trong nfim nfiy, vipc tuyln mp
d Quang Ddng dfide bat ddu vfi dly manh
vi$c tuyen md d Quang Tay. Vigc tuyln mp
ngfidi Annam d Bfic Ky do dng Damade phu
trfieh. Chinh quyin tinh Vfin Nam ehi
tuyln dfidc mpt so it phu nhifng s l nfiy td
ra khdng cd ky lufit vfi vung vl. Nfim 1906,
vipc tuyen md dfidc tiep t\ic d Quang Tfiy va
Bdc Ky. Ddt tuydn mp mdi d Tfi Xuyen do
dng Petit phu trach. Nfim 1907, tiep tuc
tuyen md d Quang Tay. Vfi ngfidi ta da sfi
dung phdn ldn ngfidi An Nam lam nhflng
edng trinh nho. Ngofii ra, cac nha thdu cdn
to chfic t u y l n md d bign gidi phia Tay (vung
Tfi Xuyen).
Nhflng cdng nhfin dvttfc tuyln md tfl
Thien Tan, Quang Chfiu, Phuc Chfiu,... diu
dfi0c dfia bang tfiu thuy d i n eang Hai
Phdng roi tfi Hai Phdng dfia din Vfin Nam.
Bflc dipn bao sd* 1147/37 ngfiy 17 thfing 11

nfim 1904 cua dai di$n Cdng ty Xfiy dfing
dfidng sdt Ddng Dfidng da thdng bao vdi
ngfii Thong sfi Bfie Ky rdng: "tfiu
"Kwouping" da rdi Thign Tfin ngfiy 16
thang 11 nfim 1904 ehd 1.600 edng nhan se
c^p eang Hai Phdng ngfiy 16 tdi" (19). Tfi
Hai Phdng, so edng nhan nfiy dfide ehuyin
bdng dfidng sat tdi Ygn Bai r l i dfia tilp de'n
Van Nam. Vigc vfin chuygn eong nhfin
Trung QuSc trgn lanh tho Bfie Ky do Thing
sfi Bdc K^ chju traeh nbi^m t l ehfic vfi
CSng ty Xay dfing Dfidng sfit DSng Dfidng
chiu phi ton. Trong CSng vfin sS" 1886 ngay
19 thfing 10 nfim 1904, Sng Larminat - Ky

sfi trfidng phu traeh cdu dfidng, Giam doc
Nha Cong chinh Ddng Dfidng gfii tdi Thong
sfi Bfic Ky da ndi ro: vi$c vfin ehuyin edng
nhan Trung Quoc trdn do^in tfi Yen Bfii de'n
v a n Nam, cd 10.000 cdng nhan Trung Quoc
phai di bd tfi Trfii Hut hofie ed the tfi YSn
Bfii dg'n Lao Cai... MSi dofin gom ed 200 din
250 ngfidi Trung Qudc dfi^c hp tS'ng bdi
nhfing phan dpi linh ngfidi ban xfi. TSi dfi
dinh phai cd 100 - 150 linh. Cac dofin nfiy
nil tiep nhau di trong nhilu ngfiy. Tdi d l
nghi ngfii ygu edu Cdng ty Xfiy dfing Dfidng
sat Ddng Dfidng chiu mpi ehi phi eho vide t l
chfic nfiy (20).
Kit qua lfi CSng ty Xfiy dfing Dfidng sfit

Ddng Dudng da tuyen mS dfipc 60.700
ngfidi. Trong dd, nhieu nhfi't la tinh Quang
Tay 24.300 ngfidi, tilp theo lfi An Nam
16.300 ngfidi, bien gidi phia Tfiy (vfing Tfi
Xuygn - TG) 9.300 ngfidi, Thidn Tfin 5.500
ngfidi, Quang Chau 3.300 ngfidi, Phue
Chfiu 1.000 ngfidi va Ninh Ba 1.000 ngfidi
(21).
Xem xet qua trinh tuyln mp nhfin cdng
trgn, ehung ta nhfin tha'y, ng'u nhfi d Viet
Nam, ehinh quyen thfie dan ho trd dfic li^c
trong viec t u y l n md nhfin cong thi d Trung
Quoc, ehinh quyen ehi giup t u y l n m$ dfidc
rfi't it va phdn nhilu lfi nhfing ngfidi vung
vl, khdng cd ky lufit. Dilu nfiy dfidc giai
thich bdi Vigt Nam la thudc dia eua thfic
dfin Phap. Vfi chinh quyen thfic dan da
dfia 16.300 ngfidi d i n Vfin Nam de lfim
t u y l n dfidng. Nhfi the, ed t h i thfi'y rdng,
tren ea lanh t h i Vigt Nam vfi Trung Quoc,
nhflng ngfidi lao dpng Vigt Nam da phai
d l big't bao mau xfidng d l xfiy dfing eon
dfidng nay.
3.2. Viec q u a n ly nhfin cong
D I quan 1^ nhan edng, ngfidi Phfip sit
dung hinh thfic quan quan, nhfin cdng eua
tinh nao se do mSt vien quan cua tinh dd


Hflhioi cftu 14<;fe,5&. sg 6.8Q15

dfing ddu. Dfidi quan lfi dpi roi den cai. Tfiy
theo so Ifidng nhfin cdng, mli tinh ed the cd
tfi 1 den 4 quan vfi khoang tfi 3 den 4 eai.
ThSng thfidng mSi dpi cd khoang 30 ngfidi.
Hinh thfic to chfic quan ly nhan cdng nay
cd sfi phoi hdp ehfit ehe gifla ehinh quyen
thfic dfin vdi gidi cdm quyin dia phfidng
va efic nhfi thdu xay dfing. Nhfi vay, tren
cl ngfidi ndng dan di lam dfidng phai deo
khdng bilt bao nhieu vdng xilng xich. Dd
la chfia k l dIh dpi ngu qufin ddi, cong an
cung dfipe chinh quyen thfie dfin huy dpng
din d l "dam bao an ninh" cho eae cdng
trfidng nhfing ky thfic lfi eanh gifl nhfin
cong. Ndi d cua cdng nhan dfidng sfit lfi
nhfing lfin trai dfide lfim bang tre, nfia.
Rieng do^n tfi Trai Hut d i n Lfio Cai ed 36
lfin. Trong dd cd 7 lan loai mpt dfidc dat d
nhfing dilm ehinh cua doan dfidng nhfi:
Trfii Hfit, Lang Khay, Bao Hfi, Thai Van,
Pho Lu, Thai Nign, Pho Mdi. Sau lan loai
hai dfide sfip xip d nhflng vi tri ed khoang
each bfing nhau so vdi cae lan loai mot. 23
lan loai ba trong dd ed 2 lfin nam gifla lan
loai 1 va lan loai 2. Moi mpt lan nay se
dupc tilp te bdi lan gdn hdn (22).
Cd hai kilu lan: lan cho dpi 35 ngfidi va
cho dSi 70 ngfidi. Song chfi^t Ifidng cua cae
lan nfiy deu khong dam bao sfic khoe cho
nhan cdng. Trong bfio cfio ngay 11 thang 11

nam 1904 cua Quan cai tri Bao Hfi g i i
Thong sfi Bfie Ky dfi nSu ro: "Nhfing lan
trai dupc dfing len d P h i Lu, Lfio Cai rfi't
thfi't each va nhfi't la khong dung chl. Phdn
ldn dfing d chd dfi't triing vfi I m fidt, khong
ed Ifiy mot ndi khS rao. Ngfidi ta eung da cd
dfio mdt so' cd'ng ranh tot xung quanh lan
trai dd nhfing lai khdng cd loi eho nudc mfia
thoat, n l n dfi't trong nha khdng du eao dlii
noi nudc fi nhieu khi trfin ngfip ea vfio
trong nhfi... Sfi bo tri xep dat ben trong lan
vdi loai gifidng hai tang eung thfi't each nit.
Bdi ^d nhflng lan trai dd thfi'p, vdi mfit dp

ngfidi qua \i dong due nhfi vfiy thi nhflng
lan trai do khdng du thoang khi... va
thfidng thfidng b i p nuc lai dun trong nhfi,
do dd lan vfia b ^ thiu, lai vfia tSi tfim, u
am" (23).
Trong dfi an t u y l n mo nhan edng, khdu
phdn fin moi ngfiy eua cong nhan dfidc quy
dinh nhu sau: 1kg gao trang/ngfidi; 1kg ca
khd/25 ngfidi; 200g thit (60g thit ldn, 140g
thit trfiu)/ngfidi; 1 kg mudi/50 ngfidi; 1 h't
nfide nam/15 ngfidi; lOOg rau xanh/ngfidi;
1kg d^u cdve/25 ngfidi; 1kg chg/50 ngfidi; 1
lit rfidu gao/25 ngfidi (24). Song tren thiic
t l cSng nhan phai an "gao da hi ehfiy den"
"nfide mam hang bet, muSi khong du fin,
ea thit thi da thiu thoi" va khfiu phdn an

ludn bi bdt xdn. Bgn canh dd, vung miln
nui lfi ndi nfide dSe, rfing thieng, nghgo
nfin v l nguon thfic an va thid'u phfidng
tien thdng tin, phUdng tien van ehuyin dl
dam bao eho viee tiep t l . NgUdi Tho vfi
ngfidi Mfin mang nhfing san phfim cua ho
ra edng trfidng ban nhfing thit ldn vfi rau
khSng cung ea'p du, gao do vfi ngo khong
phu hdp vdi da day cua nhflng ngfidi quen
an gao trfing d vung d i n g bang. Hdu hit
Ifidng thfie, thfie phdm dfidc cung efi'p bdi
nhfing tfi thfidng ngfidi An Nam nhUng
tinh trang giao thdng khSng thuan ldi
k h i l n eho eae cong trfidng nhilu khi trong
tinh tr^ng bi bd ddi hofic cha't Ifidng hfing
hoa khSng cdn dfidc dam bao vi thdi gian
vfin ehuygn qua Ifiu.
Trong ban dfi an tuyen mp eung nhii
hdp dong vdi cac dia phfidng, thdi gian lfira
viec mSt ngay cua nhan eong lfi 10 tilng
mSt ngfiy: sfing tfl 6 gid d i n 11 gid, ehilu tfi
13 gid den 18 gid. Nhfing trdn thfic te, "cu li
phai lfim vigc tfi 4 gid rfidi sang dg'n 11 gicf
trfia mdi dfide nghi an edm. Cdm xong,
khong ddi gid quy dinh, hp phai lao ngay
vao lam tfi 1 gid rfidi trfia cho tdi ehilu vfi
khi phdn viee chfia xong, hp phai thdp duoc


Qua frinh xay dung dirdmg sat...

ma lam va chi k i t thuc cdng viec vfio
khoang 8 gid to! mdi dfidc v l nghi" (25). Va
ket qua lfi "...Hinh trang sfic khoe ... suy
sup ngay cfing tram trpng do viec bfit eu li
lfim qua sfie lien tuc" (26).
Vfia phai lao dong efic kho, ngfidi cong
nhan cdn hi ehu thau va tay sai doi xfi h i t
sfic da man. Chung thang tay duoi cong
nhfin ra khdi lfin trai, k h i l n hfing may
tram ngfidi khSng cd ndi tru than, buoe hp
phai lfim vao canh man trdi ehidu dfi't.
Trdn edng trfidng dfidng sfit Yen Bai - Lfio
Cai, chu thdu da gpi tfi't ea cac dpi trfidng
dg'n va dpa rang: ai mfi phan nan kdu ca gi
vl hfin thi se bi hfin danh 50 roi va duoi
vl. Han ehfii bdi tfi dpi, eai trd xud'ng va
danh cu li den mdi tay mdi thoi. Ne'u ai
om, ban ndi la phai cham sde eho hp bfing
roi mfiy (27). T i l n lUdng luon bi ehu bdt
xen va khong dung vdi quy dinh trong ban
giao keo. Chu thau nghi ra du mpi thu
doan de ha Ifidng, cfidp doat, cup phat
lUdng, tham chi la an quyt tien lUdng.
Nhilu ngfidi bet h a n hoi hUdng tfi lau mfi
vfin chua nhfin dUdc so'tien 0$15 moi ngfiy
lao dpng ma ehung gifl lai. Do vfiy, hfing
loat eSng nhan lam dfidng da chg't do benh
so't rdt rfing, benh ly va tai nan trgn cSng
trfidng. Chi trong 4 thang da ed tdi 32.000
ea cfiu thUdng va 220 ngfidi chit" (28). So'

Ifidng cac tram quan y tai Yen Bai, Bao
Ha, Phd' Lu va Lao Cai khdng du de dfip
fing ehfla bSnh cho so' Ifidng benh nhan
nhilu. Hinh anh nhflng ngfidi chit nam
hfi'p hSi 5 ven dfidng hay bgn gS'e cay da
lan v l cac lang que d vung dong bang vfi
dilu do khie'n cho vide tuydn mp lai thgm
khd khan. Tren tuye'n Viet Tri - Lfio Cai,
Nha Cong chinh Ddng Dfidng da tig'n hfinh
hai ddt tuyen md song so' edng nhan ludn
trong tinh trang thig'u vi khSng thg tuyen
them diiOc eong vdi sS' ngudi bi Sm phai
tra ve dia phfidng hofic bi che't. Chi tinh

rieng tinh Thai Binh, theo bao eao cua
CSng sfi tinh vao thang 7 nam 1905, trong
ddt tuyen mp lan thfi nhfi't tong cpng 1.035
ngfidi da ed 133 ngfidi h l i hfidng vi bi S'm,
99 ngfidi chet; ddt tuyen mp thfi hai dfide
1.012 ngUdi cd 460 ngfidi da hoi hfidng vi
bi om, 52 ngfidi c h i t (29). Ng'u ngudi Phap
goi doan dudng sfit Lao Cai - Cdn Minh lfi
"bao tfing cua nhfing khd khan" thi thung
lung Nfim Ti trd thanh na'm mo khong lo
chon vui hdn 40% edng nhan. Con dfidng
nay edn dfidc nhac de'n mot each mia mai
rfing dd la ndi "tieu thu nhan luc mpt each
tuyet vdi". So' ngudi S'm tren toan tuyen
dfidng tfi nam 1903 den nfim 1908 la
10.440 ngfidi. Trong do cai chet cua nhfing

cong nhan ngfidi ban xfi trong nhfing tai
nan khung khiep chac chfin la 12.000
ngUdi (trong tong sd' 60.000 ngfidi vfi cung
CO the la 200.000 ngfidi) da chet (30).
Trfidc tinh hinh do, Tofin quyen DSng
Dfidng da de nghi Thing sfi Bae Ky thanh
lfip mpt Ban de xem xet viec t l chfic cdng
nhan dUdng sfit trgn doan dfidng tfi Yen
Bai den Lao Cai. Ban nay gom ed: Chu tich:
Ong Foures - Thong sfi Bfic Ky; Cac thanh
vien: Ong Borreil - Ky sfi trfidng Dac khu
Nghien cfiu va Xay dUng Dudng sat so' 1;
Ong Damade - Cong sfi Phap d tinh Yen
Bai, dai dien d Bfic Ha; Simoni - Cong sfi
Phap d Hai Dudng; Thu ky: ong Robin Trudng phdng phu trach ngfidi ban xfi •
Nha Hoc chinh DSng Dudng (31). Nhiem vu
eua Ban nay la thanh tra, giam sat viec
thfic hien to chfic va sap xep eong nhan
trgn eae cSng trfidng.
Ket l u a n
Ngay sau khi binh dinh dfidc Bac Ky, dl
thuc hien eudc khai thac thuoc dia ldn thfi
Nha't (1897 - 1914), ngfidi Phap da nhanh
chdng the hien sfi "hien dien" cua minh d
xfi An Nam bfing viee xay dfing hfing loat


c a c c o n g t r i n h cd sd h a t d n g . Hfing n g h i n

d f i d n g sfit nfiy. T r o n g 12 n a m xfiy dfing

k m dfidng s a t d a r a ddi t r o n g t h d i k y nfiy.

t u y l n d f i d n g ( 1 8 9 8 - 1 9 1 0 ) , ngfidi Phfip da

M o t t r o n g s l dd lfi t u y l n d f i d n g sfit H a i

t u y e n m p hfing v a n n h f i n c o n g Viet Nam

Phdng

trinh

vfi T r u n g Q u S c lfim t r l n c a c e d n g trfidng

ehfidng

t h u d c t u y l n d f i d n g . V i ^ c xfiy d i ^ n g tuyen

C d n M i n h . D a y lfi c d n g

dfi0c

dfia

len

hfing

ddu

trong

trinh

7

dilm

eua

Tofin

Paul

d f i d n g sfit H a i P h d n g - C S n M i n h cfing

D o u m e r d$ t r i n h l e n HSi d i n g t o i eao

v d i v i p c t u y l n m p n h a n c o n g d a k h o n g chi

DSng Dfidng

Lufit

c h o thfi'y d d i s i n g c u n g n h f i qufi t r i n h lao

ngfiy 2 5 t h f i n g 12 nfim 1 8 9 8 dfide Q u o c

d S n g k h i cfie c u a c o n g n h f i n t h d i Cfin d^i

hdi P h a p

mfi e d n tfie d p n g k h d n g n h d t d i c a c vfing

trpng

vfi

quyen

Qud'e h o i P h a p .

t h o n g q u a lfi dfi'u m o e

dfinh

dfi'u

sfi

ra

ddi

eua

quan
tuyln

q u g mfi P h f i p t i e n h a n h t u y l n m d .

CHUTHtCH
(1). Philippe Le Failler (Trfin Thj Lan Anh,
Tr;nb Thj Thu Hong dich), Thudc phi4n vd chinh
guyin thu^ dia cl chdu A: Ti ddc guyin din cdm
dodn (1897-1940), Nxb. Vfln hoa Thfing tin, Hfi
Noi. 2000, tr. 44.
(2). Ddn theo T^y ban Kfaoa hoc xa hfii Vifit
Nam, Lich si Vi4t Nam (t$Lp 2), Nxb. Khoa h^c xfi
hfii, Hfi Nfii, 1985, tr. 83.

dudi thcri phong k i l n , thUc dfin; (2) NgUdi lao d$ng
chuyen lfim nhiing vific nfing nhoc nhU khu&n vac,
k^o xe,... d l sinfa s^ng dUdi thdi tfaiic dfin (gpi theo
quan nifim cii vdi y kinh bi). Vi du: phu mo, phu
dfln difi'n. Trong m^t sfl* tfii lifiu, ngUdi PhSp sii
dyng tli "Ouvrier'' de chi nhiing ngUcIi l&m dtidng
vdi y nghia lfi nfavlng ngUdi tfa<^: th^ lfim mfic, thg
lfim dudng,...; dung tfi "la main d'oeuvre" vfli

(3). Les cfaemins de fer et tramways des
colonies • historique, o^g^lnisation administrative
et financidre, thSse pour le doctorat pr^sent^e et
BOutenue le samedi 17 d^cembre 1910 fi 3 heures
par Charles Rott4 - r4dateur au Ministdre des
Colonies, p. 114.

nghia ngUcli lfim cfing vific tfau cong (bling tay).

(4). Les chemins de fer de llndochine, Th^Be
pour le doctorat soutenue le 16 d ^ e m b r e 1902 fi 1
heure par Edmond Blimchet, p. 74.

60 tuli, m§i nfim phai di lao d^ch khong c&ng 46

(5). Ho sd so" 1096, Phong Phu Thfl'ng sfl Bfic I ^
- Trung tam lUu trS Quoc gia (TTLTQG) I.

ngfiy lfim vific nUdc, 10 ngfiy lfim vific ling.

<6). Phfing Hflu Pfaii (chu bien), Lich si dUctng
sdt Viit Nam. Nxb. Chinh tri Qufle gia, Hfi Nfii,
2006, tr.26.

Trong bfii nghifln cAu nfiy, chiing toi sii dt^ig tti
"nhfin cfing" de ndi d^n nhiing ngUdi lao dfing thu
cfing trfin cfie cfing trUdng dudng s i t .
(10). Ngfiy 18-10-1896, Kinh l u ^ sfl Biic KJ ra
nghi dinh bfit bu$c tfit ca dfin noi dinh tut 18 din
ngfiy (dfin ngoai dinh khflng phai di lao dich); Ngh}
dinh ngfiy 30-6-1889 r d t xuflng con 30 ngiy: 20
(11). IBOS Capitaine 1908. Le chemin de fer du
Fleuve Rouge et la penetration fi-ancaise au
Yunnan. Paris, Henri-Cfaarles Lavauzelle.
(12). Projet de loi ayant pour object d'approuoer

(7). Cfing ty vfl danh: mfit hinh thflc nhU cfing
ty d phdn

la convention conclue par le gouvemement

(8). Duong Kinh Quoc: Vi|( Nam nhing sU kiin
lich si. Sdd, tr. 325.

I'exploitation

(9). Theo Tit diin Phdp - Viet, coolie cfi nghia
lfi: cu li, phu. Theo Til diln Tieng Vifit, phu c6
nghia lfi: (!) Nudi lao dong bj bdt di lfim lao djch

KH: RST 10966, TTLTQG I.

de VIndochine
Yunnan-sen
(13).

pour

la contruction

du Chemin

genird

partielle et

de fer de Haiphong i

(renvoye a la commission des colonie),

Recrutement

de

necessaire d la construction

la

main

dceuvrt

des chemins de fet


Qua trinh xay dyng dirtrng s&t...
Gigne Vietri -Laokay). 1904/1905, KH: RST 29835,

Quan cai tri Bao Hfi giii Th&ig sU Bflc Ky, KH:

TTLTQG I.

CLT 29842.

(14). T h u Thflhg sfl Bdc Ky giii Cfing sii cac
tinh ngfiy 24 t h a n g 7 nfim 1904, KH; CLT 21193.
(15). Depart des coolies pour les chantiers
construction

de chemins

Laokay), 1904/1905,

(24).

Modification

iTorganisation
de

de fer Gigne Trai hut -

construction

ouvriire

au
lors

programme

des

travaux

de

des chemins de fer Gigne Trai Hut •

Laokay), 1904/1905, KH: RST 29841, TTLTQG L

KH: RST 29818, TTLTQG I.

(25). Bao cfio ciia d^i hieu nhfin cflng dfii 2 lan

(16). Depart des coolies pour les chantiers de
construction de chemins de fer (ligne Trai hut Laokay), 1904/1905,
KH: RST 29818, TTLTQG
I.

Thai Binh trfin cong trUdng dudng a l t Lfio Cai,

(17). Depart des coolies pour les chantiers

Thfl'ng site Bfic Ky ngfiy 21 thfing 5 nfim 1905; KH:

construction

de chemins

Laokay), 1904/1905,

KH: RST 29818, TTLTQG I.

(18). Depart des coolies pour les chantiers
construction

de chemins

Laokay), 1904/1905,

de

de fer Gigne Trai hut de

de fer Gigne Trai hut -

KH: RST 29818, TTLTQG I.

(19). Transport des travailleurs arrive chantiers
contruction d Yunnan, 1905, KH: RST 81902,
TTLTQG L
(20). Coolies chinois se rendant sur les chantiers
de la ligne de chemin de fer en construction Gigne
Laokay - Yunnansen), 1904/1905, KH: RST 29844,
TTLTQG I.
,
(21). Compagnie Franqaia des chemins de fer
de llndochine et Yunnan, Society de Contruction
de chemin de fer de I'lndochine (Avril 1910), Le
chemin de fer du Yunnan,

Impremerie G.Goury

Recrutement

de

necessaire d la construction

la

main

des chemins

nflm 1905, KH: CLT 29842.
(26). Bao cao ciia Vifin quan cai tri Bao Hfi giii
CLT 29842.
(27). Bfio cao cua TruSng dfln phy trach khu
vile cay 8^ 74 cfing trUdng dUctng sfit Lfio Cai giii
cfing Sli Bao Hfi vfi ThU tfl cao cua cfing nhfin lfin
Hai Dudng giii Cfing sfi tinh Hai DUdng. KH: CLT
29842.
(28). Capitaine IBOS, Le chemin deferdu
Rouge

d^reuvre
de fer

Gigne Vietri -Laokay). 1904/ 1905, KH: RST 29835,
TTLTQG I.
(23). Bao cao ngfiy 11 thfing 11 nfim 1904 cua

et la penetration

fhmcaise

au

Fleuve
Yunnan,

Impremerie Hemi-Charles Lavauzelle, Paris, 1908, p.
51.
(29). Organisation

du service medical sur les

chantiers de construction des chemins de fer Gigne
Vietri

laokay),

1904/1905, KH: RST 29856,

TTLTQG I.
(30). Marbotte, Pierre,
Yunnan
Chine,

150 rue Lafayette, Paris, p.143-144.
(22).

Bao Thfing gfii Cfing sfl Thfii Binh ngfiy 12 thfing 5

- L'aventure

Un chemin de fer au

d'une famUle FranCaise en

Editions Alan Sutton,

8, rue

docteur

Ramon 37540 Saint - Cyr-sur-Loire, 2006.
(31). Organisation

du service medical sur les

chantiers de construction des chemins de fer (ligne
Vietri

laokay),

TTLTQG I.

1904/1905, KH: RST 29856,