Tri thức bản địa trong quản lý tài nguyên rừng góp phần bảo tồn đa dạng sinh học tại cộng đồng dân tộc thiểu số vùng đệm vườn quốc gia pù mát, tỉnh nghệ an

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRUNG TÂM NGHIÊN CỨU TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƢỜNG

NGUYỄN VĂN BẮC

TRI THỨC BẢN ĐỊA TRONG QUẢN LÝ TÀI
NGUYÊN RỪNG GÓP PHẦN BẢO TỒN ĐA DẠNG
SINH HỌC TẠI CỘNG ĐỒNG DÂN TỘC THIẾU SỐ
VÙNG ĐỆM VƯỜN QUỐC GIA PÙ MÁT, TỈNH
NGHỆ AN

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC MÔI TRƢỜNG

Hà Nội – Năm 2014


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRUNG TÂM NGHIÊN CỨU TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƢỜNG

NGUYỄN VĂN BẮC

TRI THỨC BẢN ĐỊA TRONG QUẢN LÝ TÀI
NGUYÊN RỪNG GÓP PHẦN BẢO TỒN ĐA DẠNG
SINH HỌC TẠI CỘNG ĐỒNG DÂN TỘC THIẾU SỐ
VÙNG ĐỆM VƯỜN QUỐC GIA PÙ MÁT, TỈNH
NGHỆ AN
Chuyên ngành: Môi trƣờng trong phát triển bền vững
(Chƣơng trình đào tạo thí điểm)

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC MÔI TRƢỜNG
NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: GS.TS. LÊ TRỌNG CÚC

Hà Nội – Năm 2014


Lời cảm ơn
Để hoàn thành được luận văn này, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới
GS.TS. Lê Trọng Cúc đã nhiệt tình hướng dẫn, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình thực
hiện luận văn.
Ngoài ra tôi cũng xin gửi lời cảm ơn tới:
- Ban quản lý Vườn quốc gia Pù Mát.
- Ban dân tộc Tỉnh uỷ Nghệ An.
- Thư viện Nghệ An.
- Huyện uỷ, UBND huyện Con Cuông.
- Các phòng ban của UBND huyện Con Cuông: Phòng dân tộc, Phòng văn
hoá, Phòng giáo dục, Phòng thống kê, Phòng nông nghiệp, Phòng kinh tế - kế
hoạch, Phòng tài nguyên-môi trường, Uỷ ban dân số gia đình và trẻ em, Phòng y tế.
- Đảng uỷ, UBND xã Châu Khê, lãnh đạo bản Bu và bản Nà xã Châu Khê.
- Sự cộng tác của đồng bào người Đan Lai Lai sống tại bản Bu và bản Nà là
nơi tôi trực tiếp khảo sát, nghiên cứu.
Cuối cùng, tôi xin gửi lời cảm ơn tới gia đình, người thân và bạn bè đã động
viên, khích lệ tôi trong quá trình thực hiện luận văn này.
Do nhiều nguyên nhân chủ quan và khách quan, luận văn chắc chắn còn có
rất nhiều hạn chế. Tác giả rất mong tiếp tục nhận được sự góp ý của thầy cô, gia
đình, người thân và bạn bè để luận văn được hoàn thiện hơn.
Hà Nội, tháng 11/2014.
Tác giả:
Nguyễn Văn Bắc

i

Lời cam đoan
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi những
tài liệu sử dụng trong luận văn là trung thực, khách quan, đƣợc trích dẫn rõ ràng.
Nếu không đúng sự thật, tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm.
Hà Nội, tháng 11/2014
Tác giả:

Nguyễn Văn Bắc

ii


MỤC LỤC
Trang
Lời cảm ơn……………………………………………………………………….….i
Lời cam đoan…………………………………………………………………….….ii
Mục lục……………………………………………………………………………..iii
Danh mục các chữ viết tắt…………………………………………………….…….iv
Danh mục các bảng……………………………………………………………….....v
Danh mục các hình vẽ…………………………………………………………….…v

MỞ ĐẦU ................................................................... Error! Bookmark not defined.
1. Lý do chọn đề tài ................................................... Error! Bookmark not defined.
2. Mục tiêu, đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ......... Error! Bookmark not defined.
3. Những đóng góp của đề tài ................................... Error! Bookmark not defined.
4. Kết cấu của luận văn ............................................. Error! Bookmark not defined.
CHƢƠNG 1. TỐNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨUError!

Bookmark

not

defined.
1.1. Một số khái niệm ............................................ Error! Bookmark not defined.
1.1.1. Tri thức bản địa ........................................ Error! Bookmark not defined.
1.1.2. Cộng đồng địa phƣơng ............................. Error! Bookmark not defined.
1.1.3. Đa dạng sinh học và bảo tồn đa dạng sinh họcError!

Bookmark

not

defined.
1.2. Tống quan vấn đề nghiên cứu ......................... Error! Bookmark not defined.
1.2.1. Trên thế giới ............................................. Error! Bookmark not defined.

iii


1.2.2. Ở Việt Nam .............................................. Error! Bookmark not defined.
1.2.3. Tình hình nghiên cứu mối quan hệ giữa tri thức bản địa của các cộng
đồng dân tộc lên TNR và ĐDSH tại vùng đệm VQG Pù MátError! Bookmark
not defined.
CHƢƠNG 2. ĐỊA ĐIỂM, THỜI GIAN, PHƢƠNG PHÁP LUẬN VÀ PHƢƠNG
PHÁP NGHIÊN CỨU............................................... Error! Bookmark not defined.
2.1. Địa điểm và thời gian nghiên cứu ................... Error! Bookmark not defined.
2.2. Phƣơng pháp nghiên cứu ................................ Error! Bookmark not defined.
2.2.1. Phƣơng pháp luận ..................................... Error! Bookmark not defined.
2.2.2. Phƣơng pháp và công cụ thu thập thông tin, số liệuError!

Bookmark

not defined.
2.2.3. Xử lý, tổng hợp và phân tích số liệu ........ Error! Bookmark not defined.
3.1. Điều kiện tự nhiên và kinh tế - xã hội khu vực nghiên cứuError! Bookmark
not defined.
3.1.1. Điều kiện tự nhiên khu vực nghiên cứu ... Error! Bookmark not defined.
3.1.2. Điều kiện kinh tế -xã hội khu vực nghiên cứuError!

Bookmark

not

defined.
3.2. Tri thức bản địa của ngƣời Đan Lai trong quản lý tài nguyên rừng ....... Error!
Bookmark not defined.
3.2.1. Các dạng tri thức bản địa ở địa bàn nghiên cứuError!

Bookmark

not

defined.
3.2.2. Phong tục, tín ngƣỡng liên quan đến quản lý bảo vệ tài nguyên rừng
............................................................................ Error! Bookmark not defined.
3.2.3. Tri thức bản địa của ngƣời Đan Lai trong khai thác và sử dụng lâm sản
............................................................................ Error! Bookmark not defined.

iv

3.2.4. Tri thức bản địa của ngƣời Đan Lai trong canh tác nƣơng rẫy ........ Error!
Bookmark not defined.
3.2.5. Tri thức bản địa của ngƣời Đan Lai trong chăn nuôiError!

Bookmark

not defined.
3.3. Vấn đề về giới trong khai thác và sử dụng TNRError!

Bookmark

not

defined.
3.4. Thời gian khai thác một số lâm sản của cộng đồng ngƣời Đan Lai ....... Error!
Bookmark not defined.
3.5. Tri thức bản địa đang ngày bị mai một ............. Error! Bookmark not defined.
3.5.1. Nguyên nhân............................................. Error! Bookmark not defined.
3.5.2. Một số tri thức bản địa bị mai một ........... Error! Bookmark not defined.
3.6. Những cơ hội và thách thức của việc áp dụng tri thức bản địa của cộng đồng
ngƣời Đan Lai trong quản lý TNR ở địa phƣơng .. Error! Bookmark not defined.
3.7. Đề xuất một số giải pháp ................................ Error! Bookmark not defined.
3.7.1. Đề xuất các giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị tri thức bản địa trong
quản lý TNR ....................................................... Error! Bookmark not defined.
3.7.2. Đề xuất các giải pháp kỹ thuật góp phần bảo tồn ĐDSH, phát triển và sử
dụng hợp lý LSNG đồng thời nâng cao đời sống cộng đồng dựa vào kết KTBĐ
và kiến thức KHKT ............................................ Error! Bookmark not defined.
KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ................................... Error! Bookmark not defined.

TÀI LIỆU THAM KHẢO ...........................................................................................1
PHỤ LỤC .................................................................. Error! Bookmark not defined.
Phụ lục 1. Danh sách cán bộ UBND xã Châu Khê tham gia thảo luận nhóm .. Error!
Bookmark not defined.
Phụ lục 2. Danh sách ngƣời dân tham gia thảo luận nhóm tại bản Bu ............. Error!
Bookmark not defined.

v


Phụ lục 3. Danh sách ngƣời dân tham gia thảo luận nhóm tại bản Nà ............. Error!
Bookmark not defined.
Phụ lục 4. Danh sách các cá nhân tham gia phóng vấnError!

Bookmark

not

defined.
Phụ lục 5. Tập quán khai thác và sử dụng một số loài LSNG của ngƣời Đan Lai
................................................................................... Error! Bookmark not defined.
Phụ lục 6. Phân loại nhóm thực vật dùng làm lƣơng thực, thực phẩm, gia vị và thức
ăn chăn nuôi .............................................................. Error! Bookmark not defined.
Phụ lục 7. Tập quán khai thác và sử dụng một số loại làm lƣơng thực thực phẩm, gia
vị và thức ăn chăn nuôi ............................................. Error! Bookmark not defined.
Phụ lục 8 . Một số loại cây dùng làm cây cảnh và cây bóng mátError!

Bookmark

not defined.

Phụ lục 9. Thành phần lao động tham gia thu hái một số loại LSNG chú yếu . Error!
Bookmark not defined.
Phụ lục 10. Thời gian khai thác tập trung của một số LSNG chú trọng của cộng
đồng ngƣời Đan Lai vùng đệm VQG Pù Mát ........... Error! Bookmark not defined.
Phụ lục 11. Đề xuất kỹ thuật khai thác một số LSNG bền vữngError!

Bookmark

not defined.
Phụ lục 12. Khả năng gây trồng một số loại cây chú yếu tại khu vực nghiên cứu
................................................................................... Error! Bookmark not defined.
Phụ lục 13. Phân tích thuận lợi, khó khăn và kiến nghị trong việc phát huy kinh
nghiệm khai thác và sử dụng TNR của cộng đồng ngƣời Đan Lai tại xã Châu Khê
................................................................................... Error! Bookmark not defined.
Phụ lục 14. Những công cụ làm rẫy của ngƣời Đan LaiError!
defined.

vi

Bookmark

not


Phụ lục 15. Những hình vẽ về công cụ săn bắt của ngƣời Đan LaiError! Bookmark
not defined.
Phụ lục 16. Những vật dụng đan lát do Đan Lai làm raError!

Bookmark

not

defined.
Phụ lục 17. Bếp là nơi sấy khô lƣơng thực của ngƣời Đan LaiError!

Bookmark

not defined.
Phụ lục 18. Một số vật dụng trong gia đình của ngƣời Đan LaiError!

Bookmark

not defined.
Phụ lục 19. Một số hình ảnh hoạt động liên quan việc khai thác và sử dụng TNR của
cộng đồng ngƣời Đan Lai.......................................... Error! Bookmark not defined.

Danh mục các chữ viết tắt

vii


Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ
DTTS

Dân tộc thiếu số

ĐDSH

Đa dạng sinh học

HST

Hệ sinh thái

IUCN

Tổ chức Bảo tồn thiên nhiên Quốc tế

KHKT

Khoa học kỹ thuật

KTBĐ

Kiến thức bản địa

KTXH

Kinh tế xã hội

LSNG

Lâm sản ngoài gỗ

NN&PTNT

Nông nghiệp và phát triển nông thôn

TNTN

Tài nguyên thiên nhiên

TNR

Tài nguyên rừng

TTBĐ

Tri thức bản địa

UBND

Ủy ban nhân dân

VGQ

Vƣờn quốc gia

Danh mục các bảng

viii


Bảng 3.1. Một số thông tin cơ bản của bản Bu và bản Nà, xã Châu Khê năm
2013………………………………………………………………………………...20
Bảng 3.2. Diện tích gieo trồng các nông sản chính của xã Châu Khê năm 2013…21
Bảng 3.3. Thu nhập từ một số loại lâm sản ……………………………...............22
Bảng 3.4. Thống kê thành phần thực vật LSNG dùng làm vật liệu xây dựng và làm
vật dụng sinh hoạt………………………………………………………………....35
Bảng 3.5. Hiểu biết về đặc điểm của một số LSNG của ngƣời Đan Lai………….39

Bảng 3.6. Phân loại nhóm thực vật dùng làm lƣơng thực, thực phẩm, gia vị và thức
ăn chăn nuôi…………………………………………………………………….....40
Bảng 3.7. Hiểu biết về một số LSNG thƣờng dùng làm dƣợc liệu và thuốc chữa
bệnh mà ngƣời dân Đan Lai khai thác và sử dụng…………………………………42
Bảng 3.8. Tập quán khai thác và sử dụng cây thuốc của ngƣời dân Đan Lai…….45
Bảng 3.9. Một số loại cây dùng làm cây cảnh và cây bóng mát…………………..47
Bảng 3.10. Xếp loại ƣu tiên các loài LSNG theo giới……………………………..61
Bảng 3.11. Lịch mùa vụ khai thác một số LSNG chú trọng của cộng đồng ngƣời
Đan Lai vùng đệm VQG Pù Mát…………………………………………………..62

Danh mục các hình vẽ

ix


Hình 3.1. Bản đồ VQG Pù Mát (vùng lõi và vùng đệm) và 2 bản nghiên cứu…….17
Hình 3.2. Địa hình xã Châu Khê, huyện Con Cuông, tỉnh Nghệ An ………….…..18
Hình 3.3. Thu nhập trung bình mỗi hộ từ các nguồn thu năm 2013…………........23
Hình 3.4. Chu kỳ canh tác nƣơng rẫy truyền thống của ngƣời Đan Lai………….36
Hình 3.5. Hình thức chăn nuôi ở bản Bu và bản Nà năm 2014……………………43

x


TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Lê Túc Ánh (2004), Một số đặc điểm ngôn ngữ, văn hoá người Đan Lai ở Nghệ
An, Luận văn thạc sĩ khoa học ngữ văn, Khoa Ngữ Văn, Đại học Vinh, Nghệ An,
179 tr.
2. Đào Thị Minh Châu và các cộng sự (2012), Đánh giá vai trò của lâm sản ngoài
gỗ trong đời sống cộng đồng ở khu vực khe Bu, vùng đệm vườn quốc gia Pù Mát,

Hội nghị khoa học toàn quốc về sinh thái và tài nguyên sinh vật lần thứ 5.
3. Võ Trí Chung (2003), Tri thức bản địa trong sử dụng tài nguyên thiên nhiên và
bảo vệ môi trường ở nông thôn Việt Nam. Viện Môi trƣờng và Phát triển bền vững.
4. Lê Trọng Cúc (1998), Mối quan hệ giữ kiến thức bản địa, văn hóa và môi trường
ở vùng núi Việt Nam, trong Kiến thức bản địa của đồng bào vùng cao trong nông
nghiệp và quản lý tài nguyên thiên nhiên, Hoàng Xuân Tý và Lê Trọng Cúc (chủ
biên), Nhà Xuất bản Nông nghiệp, Hà Nội:211-220.
5. Lê Trọng Cúc và các cộng sự (2002), Phát triển bền vững miền núi Việt Nammười năm nhìn lại và những vấn đề đặt ra, Nhà xuất bản nông nghiệp, Hà Nội.
6. Lê Trọng Cúc (2002), Một số vấn đề phát triển bền vững miền núi Việt Nam, Tạp
chí dân tộc và miền núi (23).
7. Lê Trọng Cúc (2013), Bài giảng Sinh thái nhân văn, Trung tâm Nghiên cứu Tài
nguyên và Môi trƣờng, Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội, tài liệu chƣa xuất bản.
8. Lê Trọng Cúc và các cộng sự (2000), Giám sát xu hướng phát triển ở miền núi
phía Bắc Việt Nam, Trung tâm nghiên cứu tài nguyên và môi trƣờng, Đại học Quốc
gia Hà Nội.
9. Lê Trọng Cúc (2001), Đa dạng sinh học và bảo tồn thiên nhiên. Nhà xuất bản
Đại học quốc gia Hà Nội.

1


10. Nguyễn Thị Thu Hà (2012), Nghiên cứu tri thức bản địa của người Bahnar
trong khai thác và sử dụng tài nguyên rừng ở vùng đệm VQG Kon Ka Kinh, tỉnh
Gia Lai. Hội nghi khoa học toàn quốc về sinh thái và tài nguyên sinh vật lần thứ 5.
11. Khuất Thu Hồng và các cộng sự (2002), Các vấn đề giới và văn hóa xã hội
trong khu vực dự án. Dự án lâm nghiệp xã hội và bảo tồn thiên nhiên tại tỉnh Nghệ
An.
12. Bảo Huy và Võ Hùng (2002), Kiến thức sinh thái địa phương trong quản lý và
sử dụng tài nguyên rừng của cộng đồng dân tộc thiếu số Tây Nguyên. Mạng lƣới
đào tạo nông lâm kết hợp Việt Nam.

13. Phan Quốc Hùng và Hoàng Ngọc Ý (2009), Nghiên cứu tri thức bản địa trong
bảo vệ rừng của người Mông tại khu bảo tồn thiên nhiên Hang Kia- Pà Cò, tỉnh
Hòa Bình. Trung tâm nghiên cứu con ngƣời và thiên nhiên.
14. Đoàn Ngọc Khôi (2009), Nghiên cứu một số giá trị tri thức bản địa, đề xuất các
giải pháp bảo tồn và phát huy để góp phần phát triển kinh tế xã hội tỉnh Quảng
Ngãi. Sở khoa học và công nghệ tỉnh Quãng Ngãi.
15. Cao Thị Lý và các cộng sự (2002), Bài Giảng Bảo Tồn Đa dạng Sinh Học.
Chƣơng Trình Hỗ trợ Lâm Nghiệp xã hội, Hà Nội.
16. Hàn Tuyết Mai (2004), Bước đầu nghiên cứu ý nghĩa của kiến thức bản địa
trong sử dụng và quản lý lâm sản ngoài gỗ của cộng đồng người Vân Kiều ở thôn
Là Tó, xã Húc Nghì, Đa-Krông, Quảng Trị. Trung tâm nghiên cứu Tài nguyên và
Môi trƣờng, Đại học quốc gia Hà Nội.
17. Đinh Thanh Sang và các cộng sự (2007), “Kiến thức bản địa về sử dụng tài
nguyên rừng của đồng bảo Châu Mạ vƣờn quốc gia Cát Tiên”, tạp chí KHKT Nông
Lâm Nghiệp, Đại học Nông lâm thành phố Hồ Chí Minh, tr. 113-117.

2


18. Mai Thanh Sơn và các cộng sự (2007), Dự án “Bước đầu tổng kết các phương
pháp phát triển và tìm kiếm các cơ chế nhằm nâng cao tiếng nói của cộng đồng dân
tộc thiếu số trong quá trình ra quyết định”. Báo cáo phân tích tài liệu thứ cấp, HN.
19. Bùi Minh Thuận (2012), “Tái định cƣ và sự thay đổi phƣơng thức mƣu sinh của
ngƣời Đan Lai ở Tân Sơn và Cửa Rào, xã Môn Sơn, huyện Con Cuông, tỉnh Nghệ
An”, Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học Xã hội và Nhân văn, (28), tr. 53-63.
20. Nguyễn Văn Thƣờng (2003). Nghiên cứu kiến thức bản địa của đồng bào dân
tộc thiểu số Gia Rai trong nông nghiệp và quản lý tài nguyên thiên nhiên ở vùng
Tây Nguyên. Đề án nghiên cứu thuộc chƣơng trình nghiên cứu Việt Nam-Hà Lan.
21. UBND huyện Con Cuông (2000), Kế hoạch hành động - tái định cư Đan Lai thượng nguồn Khe Khặng - Môn Sơn, Con Cuông.
22. UBND xã Châu Khê (2014), Báo cáo tình hình kinh tế- xã hội xã Châu Khê

năm 2013, Châu Khê.
23. Nguyễn Thị Hồng Viên (2009), “Kiến thức bản địa của ngƣời Thái trong canh
tác nƣơng rây ở vùng ven thành phố Sơn La”, Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa
học Tự nhiên và Công nghệ, (25), tr. 132-137.
Tài liệu tiếng nước ngoài
24. A. Terry Rambo, Robert R. Reed, Le Trong Cuc, and Michael R. DiGregorio
(1995), The challenges of highland development in Viet Nam. East-West center,
USA, 209 p.
25. Luise, G (1999). Methods of indigenous knowledge research. Project
“Assessment of Indigenous Technical Knowledge of ethnic minorities in
Agriculture and natural resource management”, IDRC, RCFEE, Hanoi.
26. Warren D.M., 1995. The cultural dimensions of development, indigenous
development system. Leiden.
3