Tuyển chọn, xây dựng và sử dụng hệ thống bài tập rèn luyện tư duy khái quát hóa cho học sinh trong dạy học phần hiđrocacbon lớp 11 trường trung học phổ thông

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC

TRỊNH THỊ LỤA

TUYỂN CHỌN, XÂY DỰNG VÀ SỬ DỤNG HỆ THỐNG
BÀI TẬP RÈN LUYỆN TƯ DUY KHÁI QUÁT HÓA CHO
HỌC SINH TRONG DẠY HỌC PHẦN HIĐROCACBON
LỚP 11 TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG

LUẬN VĂN THẠC SỸ SƯ PHẠM HÓA HỌC

HÀ NỘI – 2014

i


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC

TRỊNH THỊ LỤA

TUYỂN CHỌN, XÂY DỰNG VÀ SỬ DỤNG HỆ THỐNG BÀI
TẬP RÈN LUYỆN TƯ DUY KHÁI QUÁT HÓA CHO HỌC
SINH TRONG DẠY HỌC PHẦN HIĐROCACBON LỚP 11
TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG

LUẬN VĂN THẠC SỸ SƯ PHẠM HÓA HỌC
Chuyên ngành: LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC
(BỘ MÔN HÓA HỌC)
Mã số: 60.14.01.11

Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS. Nguyễn Xuân Trường

HÀ NỘI – 2014

ii


MỤC LỤC
LỜI CẢM ƠN .......................................................................................................... i
DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT ......... Error! Bookmark not
defined.
DANH MỤC CÁC BẢNG ................................................................................... iii
DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ ................................... Error! Bookmark not defined.
MỞ ĐẦU ................................................................................................................ 1
1. Lý do chọn đề tài ................................................................................................. 4
2. Lịch sử nghiên cứu .............................................................................................. 3
3. Mục đích nghiên cứu ........................................................................................... 3
4. Nhiệm vụ nghiên cứu........................................................................................... 3
5. Khách thể và đối tượng nghiên cứu...................................................................... 4
6. Phạm vi nghiên cứu ............................................................................................. 4
7. Giả thuyết khoa học ............................................................................................. 4
8. Phương pháp nghiên cứu ..................................................................................... 4
9. Điểm mới của đề tài............................................................................................. 5
10. Cấu trúc đề tài.................................................................................................... 5
CHƯƠNG I. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC PHÁT TRIỂN
TƯ DUY CỦA HỌC SINH VÀ BÀI TẬP HÓA HỌC .......... Error! Bookmark not
defined.
1.1. Đổi mới phương pháp dạy học ....................... Error! Bookmark not defined.
1.1.1. Đổi mới phương pháp dạy học nhằm phát triển năng lực của học sinh .. Error!

Bookmark not defined.
1.1.2. Một số biện pháp đổi mới phương pháp dạy học .. Error! Bookmark not defined.
1.1.3. Đổi mới phương pháp dạy học hóa học .......... Error! Bookmark not defined.
1.2. Tư duy và việc phát triển tư duy trong dạy học hóa học ở trường THPT
................................................................................ Error! Bookmark not defined.
1.2.1. Khái niệm về tư duy....................................... Error! Bookmark not defined.
1.2.2. Những đặc điểm của tư duy ........................... Error! Bookmark not defined.
1.2.3. Những phẩm chất của tư duy ......................... Error! Bookmark not defined.
1.2.4. Các thao tác của tư duy .................................. Error! Bookmark not defined.
1.2.5. Các hình thức cơ bản của tư duy .................... Error! Bookmark not defined.
1.3. Tư duy hóa học và sự phát triển tư duy trong dạy học hóa học .......... Error!
Bookmark not defined.

i


1.3.1. Tư duy hóa học .............................................. Error! Bookmark not defined.
1.3.2. Vấn đề phát triển năng lực tư duy hóa học cho học sinhError! Bookmark not
defined.
1.4. Tư duy khái quát hóa trong dạy học hóa học Error! Bookmark not defined.
1.4.1. Tư duy khái quát hóa ..................................... Error! Bookmark not defined.
1.4.2. Khái quát hóa là sản phẩm của tư duy ............ Error! Bookmark not defined.
1.4.3. Các dạng khái quát hóa trong dạy học hóa họcError! Bookmark not defined.
1.4.4. Các mức độ tư duy khái quát hóa của học sinhError! Bookmark not defined.
1.4.5. Các yếu tố ảnh hưởng đến sự phát triển tư duy khái quát hóa của học sinh
................................................................................ Error! Bookmark not defined.
1.5. Bài tập hóa học................................................ Error! Bookmark not defined.
1.5.1. Ý nghĩa, tác dụng của bài tập hóa học đối với việc dạy học hóa học ..... Error!
Bookmark not defined.
1.5.2. Phân loại bài tập hóa học ............................... Error! Bookmark not defined.

1.5.3. Xu hướng phát triển bài tập hóa học hiện nay Error! Bookmark not defined.
1.5.4. Xây dựng bài tập hóa học .............................. Error! Bookmark not defined.
1.5.5. Quan hệ giữa hoạt động giải bài tập và việc phát triển tư duy của học sinh
................................................................................ Error! Bookmark not defined.
1.5.6. Tình hình sử dụng bài tập hóa học phát triển tư duy cho học sinh hiện nay
................................................................................ Error! Bookmark not defined.
CHƯƠNG 2. SỬ DỤNG BÀI TẬP HÓA HỌC RÈN LUYỆN TƯ DUY KHÁI
QUÁT HÓA CHO HỌC SINH QUA PHẦN HIĐROCACBON LỚP 11 ... Error!
Bookmark not defined.
2.1. Phân tích nội dung, cấu trúc chương trình phần hiđrocacbon ........... Error!
Bookmark not defined.
2.1.1. Mục tiêu kiến thức của phần hiđrocacbon – SGK Hóa học 11 .............. Error!
Bookmark not defined.
2.1.2. Cấu trúc chương trình phần hiđrocacbon – Hóa học 11Error! Bookmark not
defined.
2.1.3. Một số nội dung, phương pháp dạy học cần chú ý khi dạy phần hiđrocacbon
................................................................................ Error! Bookmark not defined.
2.2. Xây dựng, tuyển chọn hệ thống bài tập ......... Error! Bookmark not defined.
2.2.1. Một số nguyên tắc khi xây dựng và sử dụng bài tập hóa họcError! Bookmark
not defined.
2.2.2. Quy trình lựa chọn và xây dựng hệ thống bài tậpError!
defined.

ii

Bookmark

not

2.3. Nguyên tắc sử dụng bài tập rèn luyện tư duy khái quát hóa cho học sinh
................................................................................ Error! Bookmark not defined.
2.4. Bài tập hóa học rèn luyện tư duy khái quát hóaError!
Bookmark
not
defined.
2.4.1. Cơ sở xây dựng bài tập hóa học rèn luyện tư duy khái quát hóa ............ Error!
Bookmark not defined.
2.4.2. Vai trò của bài tập rèn luyện tư duy khái quát hóa cho học sinh trong dạy học
hóa học ở trường THPT ........................................... Error! Bookmark not defined.
2.4.3. Rèn luyện tư duy khái quát hóa kinh nghiệm qua bài tập hóa học ......... Error!
Bookmark not defined.
2.4.4. Rèn luyện tư duy khái quát hóa lý luận .......... Error! Bookmark not defined.
2.5. Hệ thống bài tập chương hiđrocacbon rèn luyện tư duy khái quát hóa
................................................................................ Error! Bookmark not defined.
2.5.1. Bài tập về sơ đồ phản ứng .............................. Error! Bookmark not defined.
2.5.2. Bài tập về phản ứng cháy của các hiđrocacbonError!

Bookmark

not

defined.
2.5.3. Bài tập về phản ứng crackinh ankan ............... Error! Bookmark not defined.
2.5.4. Bài tập về phản ứng cộng của hiđrocacbon không no với H2, Br2 .......... Error!
Bookmark not defined.
2.5.5. Bài tập về phản ứng thế của ank – 1 – in với dung dịch AgNO3/NH3 .... Error!
Bookmark not defined.
2.6. Cách sử dụng bài tập hóa học rèn luyện tư duy khái quát hóa ........... Error!
Bookmark not defined.

2.6.1. Sử dụng bài tập trong xây dựng kiến thức mới, hình thành kĩ năng mới Error!
Bookmark not defined.
2.6.2. Sử dụng bài tập trong việc vận dụng, củng cố kiến thức, kĩ năng .......... Error!
Bookmark not defined.
2.6.3. Sử dụng bài tập vào việc kiểm tra - đánh giá kết quả học tập của học sinh
................................................................................ Error! Bookmark not defined.
CHƯƠNG 3 .............................................................. Error! Bookmark not defined.
THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ................................... Error! Bookmark not defined.
3.1. Mục đích thực nghiệm sư phạm ........................ Error! Bookmark not defined.
3.2. Nhiệm vụ thực nghiệm sư phạm ....................... Error! Bookmark not defined.
3.3. Kế hoạch TNSP ................................................ Error! Bookmark not defined.
3.4. Kết quả thực nghiệm sư phạm........................... Error! Bookmark not defined.

iii


3.5. Xử lí kết quả thực nghiệm sư phạm .................. Error! Bookmark not defined.
3.6. Phân tích kết quả TNSP .................................... Error! Bookmark not defined.
KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ........................... Error! Bookmark not defined.
1. Kết luận .............................................................. Error! Bookmark not defined.
2. Khuyến nghị ....................................................... Error! Bookmark not defined.
TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................................................... 6
PHỤ LỤC .................................................................. Error! Bookmark not defined.

MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Sự phát triển mạnh mẽ của nền kinh tế thị trường theo định hướng xã hội chủ
nghĩa và sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước hiện nay đã và đang đặt ra
những yêu cầu ngày càng cao đối với người lao động. Xuất phát từ nhu cầu thực tế đó,

iv


giáo dục Việt Nam đang đứng trước bài toán phải đổi mới một cách căn bản, toàn diện
từ mục tiêu giáo dục, nội dung đến phương pháp và phương tiện dạy học. Ngành giáo
dục phải tạo ra những con người năng động, sáng tạo, đáp ứng yêu cầu cung cấp nguồn
nhân lực có đủ năng lực, đặc biệt là năng lực hành động, tính năng động, sáng tạo, tính
tự lực và trách nhiệm cũng như năng lực cộng tác làm việc, năng lực giải quyết các vấn
đề phức hợp để phục vụ đắc lực cho mục tiêu kinh tế - xã hội của đất nước.
Nghị quyết Hội nghị Trung ương 8 khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo
dục và đào tạo nêu rõ: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng
hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của
người học; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy
cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi mới
tri thức, kỹ năng, phát triển năng lực. Chuyển từ học chủ yếu trên lớp sang tổ chức hình
thức học tập đa dạng, chú ý các hoạt động xã hội, ngoại khóa, nghiên cứu khoa học.
Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông trong dạy và học”.
Điều 27 - Luật giáo dục nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 2005:
“Mục tiêu của Giáo dục phổ thông là giúp học sinh (HS) phát triển toàn diện về đạo
đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mỹ và các kĩ năng cơ bản, phát triển năng lực cá nhân, tính
năng động và sáng tạo, hình thành nhân cách con người Việt Nam xã hội chủ nghĩa,
xây dựng tư cách và trách nhiệm công dân chuẩn bị cho HS tiếp tục học lên hoặc đi
vào cuộc sống lao động, tham gia xây dựng và bảo vệ Tổ quốc”.
Để thực hiện mục tiêu trên, Điều 28 - Luật giáo dục quy định: “Phương pháp
giáo dục phổ thông phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động sáng tạo của HS,
phù hợp với đặc điểm từng lớp học, từng môn học, bồi dưỡng năng lực tự học, rèn
luyện kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn, tác động đến tình cảm, đem lại niềm
vui hứng thú trong học tập cho HS”.
Trong dạy học hóa học, việc nâng cao chất lượng dạy học, phát triển năng lực
nhận thức, bồi dưỡng năng lực tự học cho HS có thể bằng nhiều biện pháp và phương

pháp khác nhau. Giải bài tập hóa học (BTHH) được đánh giá là một phương pháp dạy
học có hiệu quả, nhất là trong việc rèn kĩ năng vận dụng kiến thức, đào sâu, mở rộng
kiến thức một cách sinh động và phong phú. BTHH còn được coi là phương tiện cơ
bản để dạy học và vận dụng kiến thức hóa học trong việc giải quyết các vấn đề phức
hợp trong học tập và thực tiễn đời sống sản xuất. BTHH không chỉ cung cấp cho HS
2


kiến thức mà còn là con đường để các em chiếm lĩnh kiến thức và mang lại hứng thú
học tập cho các em. Việc giải BTHH còn có tác dụng rèn luyện tính tích cực, tự lực, trí
thông minh, khéo léo, sáng tạo của HS, có khả năng vận dụng sự hiểu biết vào những
tình huống cụ thể. Vì vậy, xây dựng và sử dụng hệ thống bài tập hóa học phù hợp
nhằm phát huy cao nhất hiệu quả trong dạy học, đáp ứng mục tiêu giáo dục đã đặt ra là
thực sự cần thiết.
Bên cạnh đó, từ năm học 2007 đến nay, các đề thi cấp quốc gia của HS khối 12
đã chuyển từ hình thức thi tự luận sang hình thức thi trắc nghiệm khách quan. Trong
thời gian 90 phút các em phải giải quyết 50 câu hỏi trắc nghiệm khách quan nên yêu
cầu HS phải rất nhanh, nhạy bén trong cách làm bài mới đạt được kết quả cao. Điều đó
đòi hỏi HS phải có tư duy khái quát, tổng hợp cao để có thể đáp ứng yêu cầu đó. Việc
rèn luyện tư duy khái quát hóa (KQH) thông qua hệ thống bài tập sẽ mang lại hiệu quả
cao trong việc giải quyết các BTHH của HS.
Có nhiều dạng bài tập, nhiều cách khai thác, sử dụng BTHH để rèn luyện tư
duy cho HS. Tuy nhiên, qua kinh nghiệm từ những năm giảng dạy phổ thông của mình
kết hợp với ý kiến của các đồng nghiệp, chúng tôi nhận thấy KQH là tư duy rất quan
trọng trong việc giải quyết các BTHH, nó giúp cho HS nhìn nhận sự việc một cách
tổng thể, định hướng và giải quyết BTHH dễ dàng hơn, bản chất hơn. Hơn nữa, khi
tiếp xúc với chương trình và các bài toán hữu cơ, đặc biệt là các bài toán có nhiều giai
đoạn phản ứng phúc tạp thì HS thường lúng túng, khó khăn trong việc giải quyết
chúng. Vì vậy, để góp phần giúp HS có định hướng tốt hơn, chúng tôi quyết định chọn
đề tài : “Tuyển chọn, xây dựng và sử dụng hệ thống bài tập rèn luyện tư duy khái

quát hóa cho học sinh trong dạy học phần hiđrocacbon lớp 11 trường Trung học
phổ thông”.
Với việc hoàn thành luận văn này chúng tôi hy vọng sẽ góp phần đổi mới
phương pháp dạy học (PPDH), hình thành cho HS tư duy KQH, giúp HS tự tìm ra các
quy luật trong hóa học, tạo hứng thú và tích cực hơn trong quá trình học tập cũng như
giải BTHH, hướng dẫn HS tự tìm tòi các quy luật để xây dựng bài toán khái quát và
các bài toán mở rộng, từ đó HS tự rút ra quy luật về mối liên hệ giữa các yếu tố trong
các bài toán hóa học. Và điều quan trọng là HS sẽ có tư duy tốt, có khả năng KQH các
sự vật hiện tượng trong thế giới khách quan, từ đó tìm tòi ra các quy luật phát triển để
phục vụ hữu ích hơn cho cuộc sống.
3


2. Lịch sử nghiên cứu
Việc nghiên cứu sử dụng bài tập trong dạy học hóa học từ trước tới nay đã có rất
nhiều tác giả trong và ngoài nước quan tâm như G.L. Apkin; I.P. Xereda; GS.TS.
Nguyễn Ngọc Quang, PGS.TS. Nguyễn Xuân Trường, PGS.TS. Đào Hữu Vinh,
PGS.TS. Cao Cự Giác, ... Tuy nhiên, lượng kiến thức của nhân loại ngày càng được mở
rộng đòi hỏi cần nghiên cứu và bổ sung thêm các phương pháp mới nhằm phát huy hiệu
quả công tác dạy học hóa học ở trường THPT.
Trong những năm gần đây, một số tác giả rất quan tâm tới các dạng bài tập rèn
luyện tư duy KQH cho HS trong dạy học hóa học, song còn mang tính chất rời rạc,
thiếu hệ thống và còn phạm phải những sai lầm trong quá trình sử dụng. Việc nghiên
cứu xây dựng một cơ sở lý luận vững chắc và một hệ thống bài tập đầy đủ, chính xác
để sử dụng nhằm phát huy hiệu quả trong dạy học hóa học ở trường THPT hiện nay là
rất cần thiết.
3. Mục đích nghiên cứu
Xác định những biện pháp có tính phương pháp luận, tuyển chọn và xây dựng
hệ thống bài tập rèn luyện tư duy KQH cho HS trong dạy học phần hiđrocacbon lớp 11
ở trường THPT và đề xuất cách sử dụng.

4. Nhiệm vụ nghiên cứu
- Nghiên cứu lý luận về hoạt động nhận thức, phát triển năng lực tư duy cho HS
thông qua việc sử dụng BTHH trong quá trình dạy học (DH).
- Nghiên cứu thực tiễn DH hoá học nói chung và điều tra cơ bản về tình hình sử
dụng BTHH nhằm phát triển năng lực tư duy cho HS trong DH hoá học ở trường
THPT hiện nay.
- Xây dựng một số biện pháp sử dụng BTHH rèn luyện tư duy KQH cho HS.
- Tuyển chọn và xây dựng hệ thống bài tập rèn luyện tư duy KQH có nội dung
phong phú, sâu sắc, phần tính toán đơn giản, nhưng yêu cầu HS phải có tư duy hoá học
và có phương pháp giải nhanh.
- Thực nghiệm sư phạm để đánh giá chất lượng của hệ thống bài tập đã tuyển
chọn - xây dựng và hiệu quả của những biện pháp sử dụng bài tập rèn luyện tư duy
KQH đã đề xuất trong thực tế DH hoá học ở trường THPT.
5. Khách thể và đối tượng nghiên cứu
5.1. Khách thể nghiên cứu : Quá trình DH hóa học ở trường THPT.
4