Quá trình ra quyết định của bệnh nhân tâm thần trong mô hình phục hồi chức năng” (nghiên cứu tại bệnh viện ban ngày mai hương, quận hai bà trưng, hà nội)

Quá trình ra quyết định của bệnh nhân tâm
thần trong mô hình phục hồi chức năng”
(Nghiên cứu tại Bệnh viện ban ngày Mai
Hương, quận Hai Bà Trưng, Hà Nội)
Nguyễn Thu Trang
Trường Đại học KHXH&NV
Luận văn ThS ngành: Công tác xã hội; Mã số: 60 90 01 01
Người hướng dẫn: PGS.TS. Nguyễn Hồi Loan
Năm bảo vệ: 2013

Abstract: Mô tả mô hình phục hồi chức năng của Bệnh viện Tâm thần Ban ngày Mai
Hương, quận Hai Bà Trưng, Hà Nội và các đặc điểm chính của nhóm bệnh nhân tham gia mô
hình phục hồi chức năng. Xác định những biểu hiện của sự tham gia của bệnh nhân tâm thần
trong quá trình ra quyết định trong mô hình phục hồi chức năng qua các giai đoạn. Nhận diện
các nhân tố cơ bản tác động tới sự tham gia của bệnh nhân tâm thần vào quá trình ra quyết
định trong mô hình phục hồi chức năng.
Keywords: Bệnh nhân tâm thần; Phục hồi chức năng; Quá trình ra quyết định; Dịch vụ xã
hội
Content:


MỤC LỤC
MỞ ĐẦU .............................................................................................................................. 6
1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................................. 6
2. Tổng quan vấn đề nghiên cứu ........................................................................................ 9
2.1. Những nghiên cứu trên thế giới ....................................................................................... 9
2.2. Những nghiên cứu tại Việt Nam .................................................................................... 21
3. Ý nghĩa của nghiên cứu ................................................................................................ 25
3.1. Ý nghĩa khoa học ........................................................................................................... 25
3.2. Ý nghĩa thực tiễn ............................................................................................................ 25
4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................................... 26

4.1. Mục đích nghiên cứu ..................................................................................................... 26
4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu ..................................................................................................... 26
5. Đối tượng, khách thể và phạm vi nghiên cứu ............................................................. 26
5.1. Đối tượng nghiên cứu .................................................................................................... 26
5.2. Khách thể nghiên cứu .................................................................................................... 26
5.3. Phạm vi nghiên cứu ....................................................................................................... 27
6. Câu hỏi nghiên cứu ....................................................................................................... 27

7. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................................. 28
7.1. Phương pháp luận của đề tài .......................................................................................... 28
7.2. Cách tiếp cận nghiên cứu ............................................................................................... 28
7.3. Phương pháp thu thập thông tin ..................................................................................... 28
NỘI DUNG CHÍNH .......................................................................................................... 31

Chương 1. Cơ sở lý luận và thực thực tiễn của nghiên cứu .......................................... 31
1.1. Các khái niệm công cụ ............................................................................................... 31
1.1.1. Người bệnh tâm thần................................................................................................... 31
1.1.2. Phục hồi chức năng, mô hình phục hồi chức năng và tái hòa nhập gia đình và cộng
đồng ...................................................................................................................................... 32
1.1.3. Quyết định, ra quyết định và ra quyết định chung (shared decision making) ............ 33
1.1.4. Tư duy ......................................................................................................................... 34
1.1.5. Nhóm và nhóm trị liệu ................................................................................................ 35
1.1.6. Tăng cường năng lực (Empowerment) ....................................................................... 35
1.2. Những lý thuyết chính ứng dụng trong nghiên cứu ................................................ 36
1.2.1. Lý thuyết về Tăng cường năng lực (empowerment)................................................... 36
1.2.2. Lý thuyết về Ra quyết định chung (shared decision making)..................................... 38
1.2.3. Lý thuyết Quá trình tư duy (Platonov, 1977).............................................................. 41

1

1.3. Khái quát đặc điểm địa bàn nghiên cứu .................................................................. 44
Chương 2. Mô hình phục hồi chức năng tại Bệnh viện Tâm thần Ban ngày Mai
Hương ................................................................................................................................. 47
2.1. Khái quát đặc điểm của mô hình phục hồi chức năng ........................................... 47
2.1.1. Cơ sở khoa học của mô hình phục hồi chức năng ...................................................... 47
2.1.2. Những đặc điểm về cơ cấu hành chính và đội ngũ chuyên môn của mô hình phục hồi
chức năng .............................................................................................................................. 56
2.1.3. Những đặc điểm về kết cấu chương trình và các hoạt động chính trong mô hình phục
hồi chức năng ........................................................................................................................ 58
2.2. Đặc điểm của bệnh nhân tâm thần tham gia mô hình phục hồi chức năng ......... 62
2.2.1. Số lượng bệnh nhân tham gia mô hình phục hồi chức năng ....................................... 62
2.2.2. Cơ cấu bệnh nhân trong mô hình phục hồi chức năng................................................ 65
2.2.3. Tình trạng bệnh của bệnh nhân trong mô hình phục hồi chức năng ........................... 68
2.2.4. Các nguồn tiếp cận mô hình phục hồi chức năng của bệnh nhân và người nhà bệnh
nhân ....................................................................................................................................... 71
2.2.5. Những nhu cầu phục hồi chức năng đặc thù của bệnh nhân trong mô hình ............... 72
Chương 3. Bệnh nhân tâm thần và quá trình ra quyết định trong mô hình phục hồi

chức năng tại Bệnh viện Tâm thần Ban ngày Mai Hương ............................................ 75
3.1. Sự tham gia của bệnh nhân trong các giai đoạn ra quyết định tại mô hình phục
hồi chức năng ..................................................................................................................... 75
3.1.1. Giai đoạn 1 - Tiếp nhận và sàng lọc người bệnh ........................................................ 75
3.1.2. Giai đoạn 2 - Tham gia những hoạt động phục hồi chức năng đặc thù chuẩn bị cho
quá trình ra quyết định .......................................................................................................... 81
3.1.3. Giai đoạn 3 - Tham gia các hoạt động trải nghiệm về quá trình ra quyết định cụ thể 87
3.1.3.1. Bước 1 - Xác định và biểu đạt vấn đề .................................................................. 90
3.1.3.2. Bước 2 - Huy động tri thức, kinh nghiệm ............................................................ 92
3.1.3.3. Bước 3 - Sàng lọc liên tưởng và hình thành giả thuyết ....................................... 94
3.1.3.4. Bước 4 - Kiểm tra giả thuyết ............................................................................... 95

3.1.3.5. Bước 5 - Giải quyết nhiệm vụ tư duy .................................................................. 97
3.2. Các bên liên quan trong quá trình ra quyết định của bệnh nhân tâm thần trong

mô hình phục hồi chức năng .......................................................................................... 101
3.2.1. Người bệnh tâm thần................................................................................................. 101
3.2.2. Gia đình người bệnh tâm thần................................................................................... 106
3.2.3. Cán bộ trong mô hình phục hồi chức năng ............................................................... 109
KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ................................................................................. 114

1. Kết luận ........................................................................................................................ 114

2


2. Khuyến nghị................................................................................................................. 116
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................... 119

3


MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Hiện nay, Việt Nam đang phải đối phó với nhiều vấn đề xã hội đa
dạng và phức tạp, trong đó, sức khỏe tâm thần đang trở thành một vấn đề
nổi bật đòi hỏi sự quan tâm và can thiệp từ các cấp chính quyền, các ngành
nghề và sự nhận thức cũng như tham gia của cộng đồng. tại Việt Nam,
khái niệm tăng cường năng lực cho người bệnh tâm thần vẫn chưa được
cộng đồng và thậm chí nhiều nhà chuyên môn trong lĩnh vực trợ giúp nhận
thức đúng đắn. Những suy nghĩ kì thị người bệnh tâm thần là người vô
dụng, không có khả năng tự đưa ra những quyết định dù là nhỏ nhất liên

quan đến cuộc sống của mình vẫn còn phổ biến. Bởi vậy, để thúc đẩy quá
trình ra quyết định nhằm tạo ra những ảnh hưởng tích cực tới sự tiến bộ
của người bệnh, hỗ trợ họ hòa nhập cộng đồng đúng nghĩa, chuẩn bị tâm
thế để họ tham gia vào các hoạt động đa dạng trong đời sống xã hội, các
mô hình phục hồi chức năng cần đến vai trò của nhân viên công tác xã hội.
Hiện nay, trong cả nước, chỉ duy nhất có một bệnh viện hoạt động theo
hình thức bệnh viện ban ngày với định hướng chăm sóc sức khỏe tâm thần
mới của WHO - chăm sóc sức khỏe tâm thần vì cộng đồng và dựa vào
cộng đồng. Đó là bệnh viện ban ngày Mai Hương, quận Hai Bà Trưng, Hà
Nội. Vì vậy, việc nghiên cứu đề tài này có ý nghĩa quan trọng nhằm giúp
chúng ta xây dựng nhận thức hệ thống và toàn diện trong đánh giá, khẳng
định vị thế của quá trình ra quyết định của người bệnh tâm thần trong mô
hình phục hồi chức năng với tư cách một cách thức tăng cường năng lực
cho thân chủ, qua đó, xây dựng cách thức can thiệp giúp người bệnh tâm
thần tham gia tích cực hơn vào quá trình ra quyết định trong những vấn đề
liên quan đến bản thân để họ hòa nhập đời sống xã hội tốt hơn, có một chất
lượng cuộc sống cao hơn.
1


2. Ý nghĩa của nghiên cứu
2.1. Ý nghĩa khoa học: làm rõ quan điểm lý thuyết về tăng cường năng lực
(empowerment) cũng như ra quyết định chung (shared decision making)
của người bệnh tâm thần trong một hệ thống chăm sóc sức khỏe tâm thần
chính thống. Trong đó, quá trình tư duy của Platonov trong phân tích quá
trình ra quyết định của bệnh nhân tâm thần đặt trong bối cảnh của cách
tiếp cận tăng cường năng lực trong mô hình phục hồi chức năng dựa vào
cộng đồng của bệnh viện ban ngày Mai Hương sẽ làm rõ hơn ứng dụng
của lý thuyết này trong thực tế.
2.2. Ý nghĩa thực tiễn: kết quả nghiên cứu giúp các nhà chuyên môn và

quản lý của mô hình cũng như của Bệnh viện Tâm thần Ban ngày Mai
Hương thấy được những ưu điểm và hạn chế trong triển khai hoạt động
của bệnh viện, đồng thời có những đánh giá và đề xuất có thể ứng dụng và
mở rộng tại bệnh viện sau này.
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
3.1. Mục đích nghiên cứu: Nghiên cứu này nhằm tìm hiểu, làm rõ quá
trình ra quyết định của người bệnh tâm thần trên thực tế trong mô hình
phục hồi chức năng ở Bệnh viện Tâm thần Ban ngày Mai Hương để qua
đó, xây dựng cách thức can thiệp giúp người bệnh tâm thần có thể tham
gia tích cực hơn vào quá trình ra quyết định trong những vấn đề liên quan
đến bản thân để họ thực sự được tăng cường năng lực, hòa nhập đời sống
xã hội tốt hơn.
3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
(1)

Mô tả mô hình phục hồi chức năng của Bệnh viện Tâm thần

Ban ngày Mai Hương và các đặc điểm chính của nhóm bệnh nhân
tham gia mô hình phục hồi chức năng.
2


Xác định những biểu hiện của sự tham gia của bệnh nhân tâm

(2)

thần trong quá trình ra quyết định trong mô hình phục hồi chức năng
qua các giai đoạn.
Nhận diện các nhân tố cơ bản tác động tới sự tham gia của

(3)

bệnh nhân tâm thần vào quá trình ra quyết định trong mô hình phục
hồi chức năng.
4. Đối tượng và khách thể nghiên cứu
4.1. Đối tượng nghiên cứu: Quá trình ra quyết định của bệnh nhân tâm
thần trong mô hình phục hồi chức năng tại Bệnh viện Ban ngày Mai
Hương – Hà Nội.
4.2. Khách thể nghiên cứu
- Nhóm bệnh nhân tâm thần
- Người nhà bệnh nhân
- Bác sĩ tâm thần
- Cán bộ tâm lý
- Điều dưỡng
- Đại diện ban lãnh đạo (ban giám đốc) Bệnh viện ban ngày Mai
Hương.
5. Câu hỏi nghiên cứu
Để đạt được mục đích, mục tiêu nghiên cứu của đề tài, kết quả
nghiên cứu sẽ hướng tới trả lời những câu hỏi nghiên cứu sau:
(1)

Những đặc điểm chính của mô hình phục hồi chức năng của

Bệnh viện Tâm thần Ban ngày Mai Hương và các đặc điểm chính
của nhóm bệnh nhân tham gia mô hình phục hồi chức năng này là
gì?

3

(2)

Sự tham gia của bệnh nhân tâm thần trong quá trình ra quyết

định trong mô hình phục hồi chức năng qua các giai đoạn được
thể hiện như thế nào?
(3)

Những nhân tố cơ bản nào tác động tới sự tham gia của bệnh

nhân tâm thần vào quá trình ra quyết định trong mô hình phục hồi
chức năng?
6. Phương pháp nghiên cứu
6.1. Phương pháp luận của đề tài
Nghiên cứu sử dụng phương pháp luận duy vật lịch sử và duy vật
biện chứng để xem xét các biến trong tổng hòa các mối quan hệ cũng như
sự biến đổi của thời gian ảnh hưởng tới các mối quan hệ này.
6.2. Cách tiếp cận nghiên cứu
Đề tài sử dụng cách tiếp cận liên ngành và hệ thống trong nghiên
cứu, trong đó, những lý thuyết Tâm lý học (Quá trình tư duy – Platonov,
1977) và lý thuyết Công tác xã hội (cách tiếp cận tăng cường năng lực
trong thực hành, hệ thống quan điểm về ra quyết định chung, các lý thuyết
về nhóm...) được vận dụng để góp phần làm rõ các câu hỏi nghiên cứu.
6.3. Phương pháp thu thập thông tin
 Phương pháp phân tích tài liệu
 Phương pháp quan sát
Để thu thập thông tin cho đề tài, phương pháp quan sát tham dự đã
được triển khai trong 03 tháng từ tháng 03/2013 đến tháng 06/2013 (trung
bình 03 buổi phục hồi chức năng - ca sáng/tuần). Những đối tượng quan
sát chính được lựa chọn: bệnh viện, mô hình phục hồi chức năng, cán bộ

bệnh viện, bệnh nhân, người nhà bệnh nhân.
 Phương pháp phỏng vấn sâu
4


- Bệnh nhân: 05 người
- Người nhà bệnh nhân: 05 người
- Cán bộ tâm lý trực tiếp triển khai mô hình: 01 người
- Bác sỹ tâm thần trực tiếp điều trị cho bệnh nhân: 02 người
- Điều dưỡng trực tiếp chăm sóc cho bệnh nhân: 02 người
- Cán bộ quản lý (phó giám đốc bệnh viện): 01 người
 Phương pháp thảo luận nhóm
02 thảo luận nhóm này được triển khai vào tháng 04/2013 với sự
tham gia của 13 – 15 bệnh nhân thuộc mô hình phục hồi chức năng.
NỘI DUNG CHÍNH

5


Chương 1. Cơ sở lý luận và thực thực tiễn của nghiên cứu
1.1. Các khái niệm công cụ
- Người bệnh tâm thần
- Phục hồi chức năng, mô hình phục hồi chức năng và tái hòa nhập
gia đình và cộng đồng
- Quyết định, ra quyết định và ra quyết định chung (shared decision
making)
- Tư duy
- Nhóm và nhóm trị liệu
- Tăng cường năng lực (Empowerment)
1.2. Những lý thuyết chính ứng dụng trong nghiên cứu

- Lý thuyết về Tăng cường năng lực (empowerment)
- Lý thuyết về Ra quyết định chung (shared decision making)
- Lý thuyết Quá trình tư duy (Platonov, 1977)
1.3. Khái quát đặc điểm địa bàn nghiên cứu
Bệnh viện Tâm thần Ban ngày Mai Hương xác định mục đích hoạt
động chính là đáp ứng nhu cầu chăm sóc sức khoẻ tâm thần của cộng đồng
dân cư trên địa bàn Hà Nội, trong đó, nhiệm vụ phục hồi chức năng cho
người bệnh tâm thần để tái hòa nhập gia đình và cộng đồng được coi là
một trong những trọng tâm chính. Bên cạnh đó, bệnh viện còn nhận điều
trị các trường hợp bệnh tâm thần bán cấp tính, tư vấn trị liệu tâm lý trẻ em
và điều trị các rối loạn liên quan đến nghiện chất (nghiện rượu, nghiện ma
tuý). Về đối tượng phục vụ chính, bệnh viện phục vụ tất cả bệnh nhân tâm
thần bán cấp tính và loại hình phục vụ chính là điều trị ngoại trú cho bệnh
nhân tâm thần thuộc địa bàn Hà Nội.

6


Chương 2. Mô hình phục hồi chức năng tại Bệnh viện Tâm thần Ban
ngày Mai Hương
2.1. Khái quát đặc điểm của mô hình phục hồi chức năng
2.1.1. Cơ sở khoa học của mô hình phục hồi chức năng
Mô hình phục hồi chức năng của Bệnh viện Tâm thần Ban ngày Mai
Hương là sự tổ hợp của nhiều yếu tố vốn được hình thành và phát triển
trên cơ sở khoa học vững chắc: (i) kết hợp phục hồi chức năng và điều trị
bằng thuốc; (ii) mô hình dựa vào cộng đồng (community based model);
(iii) ứng dụng can thiệp dưới hình thức nhóm trong phục hồi chức năng.
Tổng hòa các yếu tố này đã giúp cho mô hình phục hồi chức năng của
Bệnh viện Tâm thần Ban ngày Mai Hương triển khai hoạt động mang định
hướng tăng cường năng lực rõ nét. Và chính nhờ cơ sở đạo đức và khoa

học này mà mô hình phục hồi chức năng tại bệnh viện thuận lợi để triển
khai những hoạt động thúc đẩy sự tham gia của người bệnh vào quá trình
ra quyết định.
2.1.2. Những đặc điểm về cơ cấu hành chính và đội ngũ chuyên môn
của mô hình phục hồi chức năng
Mô hình phục hồi chức năng do Khoa Lâm sàng trực tiếp quản lý,
gắn kết chặt chẽ giữa chẩn đoán, điều trị bằng thuốc và triển khai các hoạt
động phục hồi chức năng. Bên cạnh các phòng khám, các hoạt động phục
hồi chức năng cho người bệnh đều diễn ra tập trung ở Phòng Phục hồi
chức năng thuộc tầng 3 bệnh viện. Hàng tuần, mô hình hoạt động từ thứ
hai đến thứ sáu, trong giờ hành chính. Mỗi ngày, người bệnh tham gia
phục hồi chức năng theo hai ca: ca sáng từ 8 giờ 30 đến 11 giờ, ca chiều từ
2 giờ đến 4 giờ. Giờ nghỉ trưa, người bệnh có thể lựa chọn về nhà hoặc
đăng ký ăn trưa và ngủ trưa tại bệnh viện.
7


Mô hình phục hồi chức năng có những cán bộ với nghiệp vụ khác
nhau được phân công nắm giữ những chức danh, nhiệm vụ khác nhau theo
các cấp. Có thể thấy trong thành phần tham gia chính thiếu vắng vị trí của
nhân viên công tác xã hội. Thực chất, một số vai trò của nhân viên Công
tác xã hội trong mô hình này được phân chia đảm nhiệm bởi nhiều cán bộ
ở những vị trí khác nhau trong mô hình như bác sỹ tâm thần, cán bộ tâm lý
và điều dưỡng, và ở mô hình này, chủ yếu là cán bộ tâm lý. Nhiệm vụ
đúng chuyên môn của cán bộ tâm lý là trị liệu tâm lý lâm sàng cho cá
nhân, nhóm hoặc gia đình thông qua tham vấn, tư vấn,... Điều này hoàn
toàn phù hợp với chuyên ngành cán bộ tâm lý được đào tạo. Tuy nhiên, tại
mô hình này, cán bộ tâm lý cũng như bác sỹ và điều dưỡng đôi khi đảm
nhiệm các vai trò như biện hộ, giáo dục, kết nối người bệnh và gia đình,...
2.1.3. Những đặc điểm về kết cấu chương trình và các hoạt động chính

trong mô hình phục hồi chức năng
 Hoạt động dành cho bệnh nhân
Khi tham gia vào mô hình phục hồi chức năng, bệnh nhân được
hướng dẫn tham gia rất nhiều nhóm hoạt động và những hoạt động cụ thể
thường rất đa dạng, phong phú. Trong đó, có những hoạt động cố định
hàng ngày (khí công, tập thể dục, thiền,...) có những hoạt động được thay
đổi thường xuyên (các hoạt động cụ thể thuộc liệu pháp tâm lý nhóm). Nếu
xem xét một chương trình phục hồi chức năng trong một buổi điển hình,
chúng ta sẽ thấy kết cấu hoàn chỉnh và khá toàn diện của chương trình.
Nhìn chung, hoạt động trong chương trình đa dạng, phong phú. Kết
cấu hoạt động này thường mang tính cố định do đã được nghiên cứu và đúc
kết trên cơ sở khoa học và thực tiễn. Qua quan sát thực tế từ tháng 03/2013
đến tháng 06/2013, một số hoạt động hay chủ đề sinh hoạt đội khi lặp lại
8


thường xuyên dễ khiến cho người bệnh nhàm chán (ví dụ như hoạt động
nghe đĩa nhạc hàng ngày).
 Hoạt động dành cho người nhà bệnh nhân
Ngoài hoạt động chính với bệnh nhân, mô hình phục hồi chức năng
còn song song triển khai một số hoạt động với gia đình người bệnh. Bệnh
viện xây dựng mối liên hệ chặt chẽ với gia đình các bệnh nhân thông qua
Hội người nhà bệnh nhân. Những hoạt động mà bệnh viện thường triển
khai với người nhà bệnh nhân về cơ bản gồm có trao đổi thường xuyên
giữa bác sĩ – người nhà bệnh nhân và tập huấn người nhà bệnh nhân 1
tháng/lần. Nội dung tập huấn thường đề cập đế những chủ đề mà người
nhà bệnh nhân quan tâm như cách theo dõi người bệnh, biết các triệu
chứng của bệnh, ghi chép các triệu chứng, báo cáo đều đặn cho bác sỹ điều
trị; cách phát hiện các triệu chứng tái phát; cách phát hiện các triệu chứng
cấp cứu, nguy hiểm để đưa đi điều trị kịp thời; cách quản lý thuốc và cho

uống thuốc, cách quản lý và chăm sóc tại nhà. Ngoài ra còn có dịch vụ
tham vấn/tư vấn theo yêu cầu (mua vé theo giờ).
2.2. Đặc điểm của bệnh nhân tâm thần tham gia mô hình phục hồi
chức năng
2.2.1. Số lượng bệnh nhân tham gia mô hình phục hồi chức năng
Theo những đánh giá qua quan sát và thống kê của Bệnh viện Tâm
thần ban ngày Mai Hương, từ tháng 03/2013 – tháng 06/2013, đặc điểm số
lượng và tần suất tham gia hoạt động của người bệnh có thể khái quát như
sau: Trung bình, một ngày có 15-25 bệnh nhân/buổi và thường số lượng
bệnh nhân buổi sáng đông hơn buổi chiều vì nhiều bệnh nhân chỉ tham gia
nửa ngày rồi trở về gia đình, cơ quan, trường học,...), số lượng bệnh nhân
tham gia cố định hàng ngày đông hơn, nhưng cũng có một số bệnh nhân
9


chỉ tham gia cách nhật hoặc 1 tuần/lần tùy vào điều kiện và nhu cầu của
họ.
2.2.2. Cơ cấu bệnh nhân trong mô hình phục hồi chức năng
Xét về cơ cấu người bệnh, có thể nhận thấy sự đa dạng trong nhóm
bệnh nhân này. Trong số 15 – 25 bệnh nhân tham gia mô hình tại phòng
phục hồi chức năng mỗi buổi, cơ cấu giới tính, tuổi, nghề nghiệp,... của họ
có sự khác biệt và rất đa dạng. Nhìn chung, do mức độ mỗi người bệnh
khác nhau nên khả năng duy trì nghề nghiệp của họ cũng rất đa dạng.
Nghề nghiệp vốn có của họ có thể là đi học, thất nghiệp cho đến lao động
tay chân và cả trí thức và ở nhiều lĩnh vực đa dạng. Với những bệnh nhân
bị ảnh hưởng nặng, đa phần họ tạm dừng công việc cũ để ở nhà, có thể
tham gia phụ giúp việc nhà hay kinh doanh tại gia đình.
2.2.3. Tình trạng bệnh của bệnh nhân trong mô hình phục hồi chức
năng
Hiện nay, nhiều bệnh viện, trong đó có Bệnh viện Tâm thần Ban

ngày Mai Hương đang sử dụng bộ công cụ ICD-10 để phân loại các dạng
bệnh tâm thần ở người bệnh. Những dạng bệnh tâm thần trong ICD-10 khá
đa dạng và được chia theo từng phổ/nhóm, từ F00 đến F99.
Có thể thấy rằng, mỗi dạng bệnh thường được xác định theo những
nguyên nhân chính tương ứng với dạng bệnh đó, nhưng do bệnh tâm thần
là một loại bệnh phức tạp, nên nguyên nhân bệnh thường đa dạng và tổng
hòa với nhau, một số bệnh khó xác định được rõ ràng nguyên nhân.
2.2.4. Các nguồn tiếp cận mô hình phục hồi chức năng của bệnh nhân
và người nhà bệnh nhân
Người bệnh và đặc biệt là gia đình người bệnh biết đến và lựa chọn
thăm khám và điều trị ở Bệnh viện Tâm thần Ban ngày Mai Hương thông
10


qua nhiều nguồn thông tin khác nhau, nhưng hầu hết qua người quen giới
thiệu. Như vậy, có thể thấy vai trò vốn xã hội và mạng lưới cộng đồng
mang lại những lợi ích thiết thực cho người bệnh và gia đình họ, cụ thể là
trong cung cấp thông tin. Một điểm dễ nhận thấy là vai trò của người nhà
bệnh nhân trong việc phát hiện và thúc đẩy người bệnh đi thăm khám và
điều trị là rất lớn. Hầu hết các phỏng vấn sâu cũng như quan sát tham dự
trong mô hình đều cho thấy ảnh hưởng của gia đình người bệnh tới việc
tìm hiểu, tiếp cận và đảm bảo duy trì sự tham gia tích cực vào mô hình
phục hồi chức năng ở người bệnh.
2.2.5. Những nhu cầu phục hồi chức năng đặc thù của bệnh nhân trong
mô hình
Những bệnh nhân trong mô hình phục hồi chức năng tại Bệnh viện
Tâm thần Ban ngày Mai Hương có những nhu cầu phục hồi chức năng đa
dạng khác nhau. Việc trao đổi với người nhà để thiết lập mục tiêu phục hồi
chức năng cho người bệnh ở giai đoạn đầu tiên này còn rất hạn chế. Gần
như cán bộ mô hình độc lập quyết định những mục tiêu cụ thể của người

bệnh. Nếu như sự tham gia và tiếng nói của bệnh nhân và người nhà của
họ được thể hiện rõ hơn ở giai đoạn này sẽ mang lại hiệu quả tích cực đối
với bệnh nhân. Ngoài ra, việc xác định nhu cầu những kỹ năng cần phục
hồi của bệnh nhân cũng có liên hệ chặt chẽ với sự bố trí lịch tham gia mô
hình phục hồi chức năng của họ mỗi tuần.

11


Chương 3. Bệnh nhân tâm thần và quá trình ra quyết định trong mô hình
phục hồi chức năng tại Bệnh viện Tâm thần Ban ngày Mai Hương

3.1. Sự tham gia của bệnh nhân trong các giai đoạn ra quyết định tại
mô hình phục hồi chức năng
3.1.1. Giai đoạn 1 - Tiếp nhận và sàng lọc người bệnh
Tìm hiểu quy trình này tại Bệnh viện Tâm thần Ban ngày Mai
Hương, chúng ta sẽ nhận thấy rằng, bệnh nhân khi bắt đầu tham gia mô
hình, sẽ được thăm khám và đánh giá cẩn thận bằng các biểu mẫu và thang
đo tâm lý (đánh giá đầu vào) để xác định họ đang ở giai đoạn nào trong
diễn tiến bệnh. Ở giai đoạn tiếp nhận ban đầu này, người bệnh thường
được gợi ý tham gia thử phòng phục hồi chức năng, sau đó, hầu hết bệnh
nhân cảm thấy thoải mái và đồng ý tham gia tiếp dù có thể chưa hiểu rõ về
mục tiêu của sự tham gia này. Mặc dù chưa có sự truyền tải thông tin
nhưng các cán bộ y tế thể hiện sự tôn trọng và không hề ép buộc bệnh
nhân. Mỗi bệnh nhân đều được gợi ý thử để xác nhận có muốn tiếp tục
tham gia hay không.
Đặc thù ở bệnh tâm thần là bệnh nhân sẽ trải qua những giai đoạn
cấp tính (mất kiểm soát về cảm xúc, nhận thức và hành vi, suy giảm các
chức năng nghiêm trọng) và những giai đoạn ổn định bệnh (bình ổn về
cảm xúc và giành lại khả năng nhận thức và kiểm soát). Những giai đoạn

này có diễn biến phức tạp và thường đan xen, tùy thuộc mỗi bệnh nhân.
Bởi vậy, điểm đáng lưu ý là chỉ những bệnh nhân nào đã vượt qua giai
đoạn cấp tính (được chăm sóc đặc biệt tại phòng cấp cứu) và đã ổn định về
mặt cảm xúc, nhận thức, hành vi mới được chuyển lên phòng phục hồi
chức năng để tham gia các hoạt động chuyên biệt.

12


Có thể thấy rằng, tuy đã có bộ công cụ đánh giá, đo lường tiêu chuẩn,
nhưng thực chất, việc xác định một bệnh nhân có đủ điều kiện tham gia
phục hồi chức năng một cách trọn vẹn hay không, cũng như có đủ điều
kiện tham gia những trải nghiệm về quá trình ra quyết định hay không vẫn
chưa thực sự được đảm bảo mà còn mang tính kinh nghiệm chủ quan. Điều
này, ít nhiều ảnh hưởng tới hiệu quả lôi kéo sự tham gia của người bệnh
vào quá trình có ý nghĩa này, cũng như ảnh hưởng tới kết quả thực tế của
quá trình đó.
3.1.2. Giai đoạn 2 - Tham gia những hoạt động phục hồi chức năng đặc
thù chuẩn bị cho quá trình ra quyết định
 Thiết lập mục tiêu cho bệnh nhân khi bắt đầu tham gia mô
hình phục hồi chức năng
Việc cung cấp thông tin diễn ra ở các mức độ khác nhau ở những giai
đoạn khác nhau. Khi được hỏi về sự cung cấp thông tin cho bệnh nhân và
người nhà bệnh nhân ở giai đoạn đầu khi bắt đầu tham gia mô hình phục
hồi chức năng về mục đích, mục tiêu của mô hình, những mục tiêu hướng
đến với mỗi người bệnh, hầu hết bệnh nhân và người nhà bệnh nhân trả lời
là không. Ở giai đoạn đầu khi mới tham gia mô hình, những thông tin này
không được truyền tải tới bệnh nhân và người nhà của họ.
 Các hoạt động hỗ trợ phát triển tư duy cho người bệnh
Bản thân cán bộ tâm lý khi thiết kế hoạt động cũng hiểu và lồng ghép

vào thiết kế chương trình những hoạt động khuyến khích phát triển trí nhớ,
ngôn ngữ, liên tưởng,... của người bệnh, giúp họ tư duy tốt hơn. Trong các
hoạt động phục hồi chức năng triển khai hàng ngày, mỗi loại trị liệu hướng
đến thúc đẩy, tăng cường chức năng, kỹ năng nhất định. Có thể thấy rằng
việc tham gia những hoạt động kích thích sự khôi phục ngôn ngữ, liên
13


tưởng, so sánh,... này là một công đoạn thiết thực, hiệu quả, chuẩn bị sẵn
sàng cho khả năng tham gia cao hơn của người bệnh vào một quá trình
phức tạp: quá trình tư duy. Nhờ đó, người bệnh có khả năng tham gia một
cách ý nghĩa và hiệu quả vào các hoạt động mang tính trải nghiệm đối với
quá trình ra quyết định cụ thể ở giai đoạn sau.
3.1.3. Giai đoạn 3 - Tham gia các hoạt động trải nghiệm về quá trình ra
quyết định cụ thể
Xét tổng thể quá trình khảo sát, có thể thấy bệnh nhân được tham gia
vào quá trình ra quyết định qua những hoạt động thiết kế đặc thù trong mô
hình nhiều hơn so với giai đoạn nhập viện ban đầu kể trên. Căn cứ vào 5
giai đoạn tư duy của Platonov (1977), chúng ta có thể thấy được rõ hơn về
sự tham gia cũng như sự khuyến khích hỗ trợ của cán bộ y tế, đặc biệt là
cán bộ tâm lý với bệnh nhân trong quá trình này.
3.1.3.1. Bước 1 - Xác định và biểu đạt vấn đề
Bước đầu để bệnh nhân trải nghiệm quá trình ra quyết định chính là
việc cán bộ tâm lý xây dựng tình huống như thế nào để lôi kéo người bệnh
tham gia, suy nghĩ và tìm cách giải quyết. Có thể nói, tâm kịch liệu pháp là
một hoạt động hay do cán bộ tâm lý chỉ tạo ra tình huống ban đầu, việc
phát triển tình huống và giải quyết được giao cho các bệnh nhân tham gia
bài tập. Điều này giúp bệnh nhân được trao quyền, tăng cường năng lực,
cảm thấy được tôn trọng và tin tưởng. Đồng thời, đây cũng là hoạt động lôi
kéo bệnh nhân tham gia một cách tự nhiên, trực quan và gần gũi. Điều

quan trọng trong bước này là xây dựng được những tình huống có vấn đề
để bệnh nhân có thể trải nghiệm, rèn luyện và học hỏi việc đưa ra một
quyết định như thế nào.
14


3.1.3.2. Bước 2 - Huy động tri thức, kinh nghiệm
Những tri thức và kinh nghiệm cá nhân được chia sẻ trong nhóm,
chẳng hạn với một tình huống, khi được yêu cầu cùng giải quyết, một số
bệnh nhân đã trình bày trong nhóm về trải nghiệm của họ “Tôi đã từng gặp
tình huống như thế này trước đây, lúc đó, tôi...” Với những người bệnh
trong mô hình, đây là cách học hỏi về kinh nghiệm hiệu quả. Đặc biệt, đối
với nhóm trị liệu này, do lứa tuổi người bệnh khác nhau nên thường tạo
cảm giác giống một gia đình nhiều thế hệ, có sự sẻ chia, học hỏi kinh
nghiệm sống lẫn nhau một cách thoải mái, tránh cảm giác bị ép buộc, áp
đặt từ phía cán bộ giống như nhiều mô hình giao tiếp truyền kiểu gia
trưởng (father to son) ở những cơ sở chăm sóc sức khỏe tâm thần truyền
thống trước đây.
3.1.3.3. Bước 3 - Sàng lọc liên tưởng và hình thành giả thuyết
Đối với những bệnh nhân trong mô hình phục hồi chức năng, việc
sàng lọc và hình thành giả thuyết này có thể diễn ra ở cả cấp độ cá nhân và
nhóm. Khi một bệnh nhân trực tiếp sắm vai, đôi khi họ suy nghĩ, sàng lọc,
đặt ra giả thuyết và đưa ra hành động phản hổi một cách độc lập. Nhưng
trong một vài trường hợp khác, họ lắng nghe ý kiến của những người còn
lại trong nhóm khi phân tích tình huống và đưa gợi ý để quyết định sẽ hành
động tiếp như thế nào để phát triển vở kịch. Tuy nhiên, một điểm hạn chế
trong các hoạt động nhóm cũng là sự phụ thuộc, dựa dẫm của một số thành
viên vào thủ lĩnh nhóm.
3.1.3.4. Bước 4 - Kiểm tra giả thuyết
Để thuận lợi cho bệnh nhân có thể kiểm tra giả thuyết, nhất là với

những bệnh nhân còn khó khăn trong thực hiện các chức năng tư duy, đôi
khi cán bộ tâm lý đưa ra những gợi ý để người bệnh có cơ hội phân tích, so
15


sánh, đánh giá. Điều này giúp nhiều bệnh nhân hình dung dễ dàng hơn về
các phương án và đối chiếu chúng với nhau thay vì phải tự thiết lập nên
những giả thuyết hoàn toàn mới.
Trong các hoạt động hay các thảo luận nhóm, bệnh nhân sẽ cùng
nhau thảo luận nhiều lần để đưa ra một quyết định chung. Họ sẽ bàn bạc
xem loại bỏ phương án nào, lựa chọn phương án nào. Đôi khi, họ đưa ra
những phương án đã chọn và chờ đợi phản hồi từ phía cán bộ tâm lý. Bởi
thế, để người bệnh thực sự cảm thấy lựa chọn hay quan điểm của mình sau
khi kiểm tra giả thuyết được coi trọng, cán bộ tâm lý cần cân nhắc đưa ra
những phản ứng linh hoạt để định hướng cho bệnh nhân theo cách tích
cực, không làm mất lòng tin của họ. Việc phản đối trực tiếp những ý kiến,
lựa chọn của người bệnh cần tuyệt đối tránh. Cán bộ tâm lý trong mô hình
này về cơ bản đã làm được điều này.
3.1.3.5. Bước 5 - Giải quyết nhiệm vụ tư duy
Đối với bệnh nhân, đây là giai đoạn người bệnh đưa ra quyết định
cuối cùng đối với tình huống được đặt ra. Họ sẽ đưa ra phản hồi của bản
thân cho vấn đề được đặt ra trong tình huống, có thể bằng lời nói (trong
buổi thảo luận nhóm), hoặc bằng hành động (trong hoạt động tâm kịch liệu
pháp). Sau mỗi quyết định, người bệnh sẽ được cán bộ tâm lý nhận xét, đặt
câu hỏi để tìm hiểu lý do và những kinh nghiệm mà người bệnh sử dụng để
giải quyết tình huống đó.
3.2. Các bên liên quan trong quá trình ra quyết định của bệnh nhân
tâm thần trong mô hình phục hồi chức năng
3.2.1. Người bệnh tâm thần
Một dấu hiệu tích cực là bệnh nhân đã tham gia ra quyết định trong

những vấn đề thực tiễn trong cuộc sống của mình ở những mức độ khác
16


nhau. Do ảnh hưởng của các rối loạn tâm thần, việc khôi phục lại chức
năng ở mức độ trước khi bị bệnh đòi hỏi nhiều nỗ lực và thời gian. Do đó,
những tiến triển nhỏ như người bệnh tự quyết định những vấn đề nhỏ của
cá nhân như chọn trang phục, phương tiện, lịch trình đi lại,... đã là một sự
tiến bộ và thay đổi đáng ghi nhận. Điểm đáng nói là, dù cần đến sự hỗ trợ
của người nhà để đưa ra quyết định trong nhiều trường hợp, nhưng sự
tham gia của bệnh nhân vào quyết định còn thể hiện ở việc người bệnh thể
hiện tiếng nói của mình, trình bày về nhu cầu cần giúp đỡ của mình trước
khi quyết định về những thay đổi trong điều trị.
Ngoài những quyết định cụ thể, người bệnh còn được tham gia vào
quá trình ra quyết định thông qua việc đóng góp, phản hồi cho những hoạt
động hay trị liệu mà họ trực tiếp tham gia. Việc này diễn ra tương đối
thường xuyên theo cơ chế cởi mở. Thực chất đây cũng là quá trình ra
quyết định lên tiếng, thể hiện thái độ, đánh giá hay quan điểm của bản thân
người bệnh theo hướng tích cực.
3.2.2. Gia đình người bệnh tâm thần
Một đặc điểm của phục hồi chức năng tâm lý xã hội cho bệnh nhân
bị các rối loạn tâm thần là cần có sự củng cố, rèn luyện thêm những nội
dung đã tập tại gia đình. Nhờ vào đặc điểm mô hình bệnh viện ban ngày,
bệnh nhân có nhiều thời gian tại gia đình. Do đó, khoảng thời gian này rất
quan trọng và cần được tận dụng hiệu quả để đem lại kết quả tốt nhất cho
người bệnh. Những bài tập vận động, trí nhớ, ngôn ngữ, tư duy,... tại mô
hình cần được củng cố tại nhà mới tạo ra hiệu quả thực sự với bệnh nhân.
Hơn nữa, gia đình là môi trường hòa nhập đầu tiên của bệnh nhân sau khi
trở về từ bệnh viện nên không thể chú trọng tới sự thích ứng với môi
trường này.

17


Không chỉ với những hoạt động phục hồi chức năng nói chung, việc
hỗ trợ bệnh nhân tập đưa ra quyết định cũng rất cần thiết và nên được
hướng dẫn để người nhà giúp bệnh nhân tập luyện và có những trải nghiệm
thực tế trong môi trường này. Hiệu quả của quá trình thúc đẩy tư duy chỉ
được củng cố khi người nhà áp dụng điều này cho bệnh nhân.
Nhìn chung, người nhà có vai trò quan trọng trong hỗ trợ bệnh nhân
để họ có thể tham gia và thụ hưởng những tác động tốt nhất từ mô hình
phục hồi chức năng. Người bệnh có thể được trải nghiệm những hoạt động
tích cực, bao gồm hoạt động thúc đẩy quá trình ra quyết định, sẽ chuẩn bị
tốt hơn cho quá trình tái hòa nhập cộng đồng sau này.
3.2.3. Cán bộ trong mô hình phục hồi chức năng
Phản ánh khách quan của người bệnh về mô hình rất quan trọng. Hầu
hết người bệnh cũng như người nhà bệnh nhân đều cho thấy họ thích hoạt
động của mô hình, thích được tham gia và tự giác tham gia đều đặn do
những ưu việt của mô hình mà họ được trải nghiệm về sự tôn trọng, sự
chia sẻ và những bài tập, bao gồm cả những trải nghiệm ra quyết định.
Ngay cả người nhà bệnh nhân cũng nhận thấy sự chuyển biến tích
cực trong thái độ người bệnh, trước hết là thái độ đối với điều trị, và sau
đó là thái độ đối với cuộc sống của họ tại gia đình, cộng đồng. Khi người
bệnh được thỏa mãn nhu cầu cơ bản tại mô hình (nhu cầu xã hội, nhu cầu
tôn trọng và thể hiện bản thân), họ gia tăng sự tự tin vào bản thân, có thái
độ tích cực hơn với cuộc sống. Họ cũng thể hiện sự tiến bộ rõ ràng ở các
chức năng đã bị suy giảm (kỹ năng tự chăm sóc, kỹ năng giao tiếp,...). Có
thể thấy hiệu quả phục hồi chức năng có những cải biến đáng kể.
Có thể nói, vai trò của cán bộ trong mô hình phục hồi chức năng là
một trong những tác nhân chính ảnh hưởng tới hiệu quả đầu ra những
18

quyết định của người bệnh trong mô hình cũng như tại cộng đồng. Nhưng
nhìn chung, với sự hỗ trợ tích cực đúng đắn của cán bộ theo mô hình ra
quyết định – cán bộ y tế và bệnh nhân là người cùng lựa chọn và đưa ra
quyết định thì người bệnh sẽ thể hiện sự hòa nhập tốt hơn trong gia đình và
cộng đồng. Đây là điều rất quan trọng để người bệnh có thể thực sự quay
lại cuộc sống với đầy đủ quyền và phẩm giá của mình.

19


KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ
1. Kết luận
Mô hình phục hồi chức năng cũng như bệnh nhân tham gia mô hình
tại Bệnh viện Tâm thần Ban ngày Mai Hương có những đặc điểm riêng
biệt, thể hiện tính độc đáo và đặc thù so với những bệnh viện khác. Mô
hình phục hồi chức năng được triển khai tại Mai Hương là một mô hình
dựa vào cộng đồng, vừa kết hợp điều trị bằng thuốc và phục hồi chức năng
thông qua hình thức nhóm để thúc đẩy bệnh nhân phục hồi tốt nhất những
chức năng bị suy giảm mà không tách rời họ khỏi đời sống gia đình và
cộng đồng, khiến cho người bệnh tự tin và sẵn sàng hơn cho sự tái hòa
nhập cộng đồng của mình. Từ cơ sở hình thành nên mô hình phục hồi chức
năng của bệnh viện ta đã thấy tăng cường năng lực được sử dụng như một
yếu tố căn bản tham gia vào nền tảng của mô hình, trong đó bệnh nhân
được tôn trọng và được đảm bảo quyền cũng như khuyến khích tham gia
quá trình ra quyết định.
Những nội dung hoạt động cho nhóm phục hồi chức năng của bệnh
viện cũng được tiến hành khoa học, bài bản, đảm bảo bệnh nhân tâm thần
được tham gia những hoạt động phong phú, phù hợp nhu cầu đa dạng khác

nhau của họ theo một kết cấu vừa có tính cố định lại vừa linh hoạt để khôi
phục những chức năng đã mất hoặc bị suy giảm, tăng cường năng lực một
cách tối ưu cho bệnh nhân để họ quay lại hòa nhập cộng đồng.
Trong mô hình phục hồi chức năng tại Bệnh viện Tâm thần Ban ngày
Mai Hương, bệnh nhân tâm thần thể hiện sự tham gia tích cực trong quá
trình ra quyết định ở những giai đoạn khác nhau:
(1)

Giai đoạn 1 - Tiếp nhận và sàng lọc người bệnh
20


(2)

Giai đoạn 2 - Tham gia những hoạt động phục hồi chức năng

đặc thù chuẩn bị cho quá trình ra quyết định
(3)

Giai đoạn 3 - Tham gia các hoạt động trải nghiệm về quá trình

ra quyết định cụ thể. Trong giai đoạn này, sự trải nghiệm về quá trình
ra quyết định trong một hoạt động cụ thể bất kì thường diễn ra qua
các bước: Bước 1 - Xác định và biểu đạt vấn đề; Bước 2 - Huy động
tri thức, kinh nghiệm; Bước 3 - Sàng lọc liên tưởng và hình thành giả
thuyết; Bước 4 - Kiểm tra giả thuyết; Bước 5 - Giải quyết nhiệm vụ
tư duy.
Để thực sự tham gia có ý nghĩa và hiệu quả vào quá trình này, các tác
nhân liên quan là bệnh nhân, người nhà bệnh nhân và cán bộ trong mô
hình phục hồi chức năng cần thể hiện vai trò của mình một cách rõ ràng,

tích cực. Nhìn chung, công tác phục hồi chức năng, tăng cường năng lực
cho bệnh nhân tâm thần để họ hòa nhập cộng đồng của mô hình phục hồi
chức năng được các cán bộ bệnh viện, đặc biệt là các cán bộ tâm lý thực
hiện khá tốt và đem lại những kết quả khả quan, trong khôi phục chức
năng nói chung và thúc đẩy sự tham gia của người bệnh vào quá trình ra
quyết định nói riêng. Đó chính là điểm ưu việt của mô hình phục hồi chức
năng của bệnh viện ban ngày Mai Hương so với những mô hình khác hiện
nay.
2. Khuyến nghị
- Cần xây dựng thêm nhiều hoạt động phong phú hơn nữa với những
tác dụng cụ thể khác nhau để lôi kéo bệnh nhân tham gia hào hứng,
tích cực, đồng thời giúp họ được phục hồi một cách tốt nhất.
- Ở những công đoạn lập kế hoạch hoạt động, giám sát, lượng giá và
đặc biệt là triển khai các hoạt động cụ thể, cách thức thực hành với
21