Tiêu dùng văn hóa

Bài tham luận Hội thảo do Bộ văn hoá, Thể thao và Du lịch tổ chức tại ĐH Văn hoá TP. Hồ Chí Minh, ngày 21
tháng 05 năm 2013 “Mối quan hệ giữa kinh tế trong văn hóa, văn hóa trong kinh tế qua thực hiện Nghị quyết
Trung ương 5 khóa VIII”

Tiêu dùng văn hóa – một lĩnh vực cần nghiên cứu
trong vấn đề quản lý văn hoá Việt Nam hiện nay
Tiến sỹ Nguyễn Tiến Mạnh
Trường CĐMỹ Thuật Trang Trí Đồng Nai
Tóm tắt
Tiêu dùng văn hóa là một vấn đề nóng hiện nay mà Việt Nam đang phải đối
mặt, hiện trạng nhu cầu văn hóa đang có những hạn chế mang tính “nút thắt” trong
lĩnh vực tiêu dùng văn hóa của Việt Nam. Nghiên cứu nhu cầu và hành vi tiêu dùng
văn hoá là vấn đề quan trọng trong nghiên cứu kinh tế văn hoá và ứng dụng vào hoạt
động quản lý văn hoá và vấn đề phát triển. Khái niệm tiêu dùng văn hoá đã tồn tại ở
phương Tây từ cuối những năm 50, đầu những năm 60 của thế kỷ XX và tồn tại ở
Trung Quốc khoảng 30 năm. Trong bài tham luận này, người viết giới thiệu những vấn
đề cơ bản của tiêu dùng văn hoá đặt trong mối quan hệ với những vấn đề cơ bản của
kinh tế văn hoá, vấn đề phát triển; Các xu hướng chính của tiêu dùng văn hố hiện
nay trên Thế giới. Từ việc hiểu rõ những vấn đề chỉnh thể của tiêu dùng văn hoá và
hiện trạng hoạt động nghiên cứu tiêu dùng văn hoá Việt Nam, đề xuất những nhiệm vụ
tất yếu có tính xun suốt trong hoạt động nghiên cứu tiêu dùng văn hoá và quản lý
văn hoá Việt Nam theo hướng chuyên nghiệp hoá.
Các từ khoá: Nhu cầu, Tiêu dùng, Cơng nghiệp văn hố
Hoạt động kinh tế là hoạt động xã hội cơ bản nhất của con người, và nó biến
vào trong đời sống văn hóa xã hội và thể hiện, phản ánh những đặc điểm, tính chất lịch
sử, văn hoá khác nhau của mỗi quốc gia, dân tộc. Mỗi dân tộc khác nhau trên thế giới
có những phương thức sáng tạo văn hoá khác nhau. Các nền văn hóa khác nhau ảnh
hưởng đến các nhóm dân tộc khác nhau. Các hình thức kinh tế khác nhau sẽ có những
cách khác nhau để tạo ra những nền văn hóa khác nhau. Các nền văn hóa khác nhau
tạo ra các hình thức kinh tế khác nhau.
Trong hội thảo này, nội dung trọng điểm mà tôi muốn được thảo luận chỉ là một

cơng đoạn trong tồn bộ chuỗi hoạt động kinh tế: tiêu dùng. Hoạt động kinh tế nói
chung đều biểu hiện qui mô tái sản xuất xã hội với chuỗi hoạt động mang tính qui
trình, bao gồm 4 khâu: Sản xuất, phân phối, trao đổi và tiêu dùng. Trong lĩnh vực kinh
1
Tiến sỹ Nguyễn Tiến Mạnh


Bài tham luận Hội thảo do Bộ văn hoá, Thể thao và Du lịch tổ chức tại ĐH Văn hoá TP. Hồ Chí Minh, ngày 21
tháng 05 năm 2013 “Mối quan hệ giữa kinh tế trong văn hóa, văn hóa trong kinh tế qua thực hiện Nghị quyết
Trung ương 5 khóa VIII”

tế văn hố cũng vậy, qui mơ ấy là một vòng liên kết thúc đẩy sự tái sản xuất hàng hoá
văn hoá và sáng tạo văn hoá.
1. Kinh tế văn hố
1.1. Khái niệm
Kinh tế văn hóa là một hiện tượng, hình thái quan trọng trong sự phát triển xã hội
của nhân loại. Kinh tế văn hóa đang ngày càng nổi lên như một hiện tượng để trở
thành một lĩnh vực mới của khoa học và trở thành đối tượng nghiên cứu quan trọng
của văn hóa và kinh tế. Khoa học kinh tế văn hóa có nội dung chủ yếu bao gồm: hệ
thống của kinh tế và văn hóa, cung cầu và nhu cầu văn hóa, giá cả và thương phẩm văn
hóa, sản xuất văn hóa và các vấn đề trao đổi, tiêu dùng, thị trường, đầu tư, chiến lược
phát triển văn hóa và vấn đề quản lý kinh tế văn hóa … Thơng qua hoạt động nghiên
cứu những qui luật vận động cơ bản của kinh tế văn hóa sẽ cho thấy vai trò và tầm
quan trọng của kinh tế văn hóa đối với sự tiến bộ, phát triển trong xã hội hiện đại, sự
phong phú giữa mối quan hệ của hệ thống lý luận văn hóa, kinh tế và hệ thống chính
sách xã hội.
1.2. Lịch sử hình thành và các hình thái vận động của kinh tế văn hố
1.2.1. Lịch sử hình thành
Hoạt động nghiên cứu kinh tế văn hóa được bắt đầu từ những lĩnh vực của xã hội
học văn hóa, xã hội học nghệ thuật và lĩnh vực kinh tế phi sản xuất1. Năm 1847, tác

giả Mikhail người Bỉ đã đưa ra mệnh đề “xã hội học nghệ thuật”. Sau đó, nhiều nhà
triết học, kinh tế học, xã hội học, lịch sử văn hóa từ những góc độ khác nhau đã xem
xét về quan hệ giữa xã hội, văn học, nghệ thuật và kinh tế. Plekhanov (1856 – 1918),
người Nga đã viết cuốn sách “Luận về Nghệ thuật – bức thư khơng có địa chỉ" (On
the Art - did not address the letter). Tác giả là người đầu tiên đã nghiên cứu bản chất
của văn học nghệ thuật trong các cơ cấu kinh tế xã hội, tiến hành khảo sát về nguồn
gốc của kinh tế trong văn hoá, đề xuất một loạt những lý thuyết nghiên cứu về kinh tế
văn hóa. Học giả Đức Fremont đã cơng bố cuốn “kinh tế học văn hố” (The study of
cultural Economy), liên hệ về phương thức sản xuất, chế tác ra sản phẩm nghệ thuật.

1

Lĩnh vực kinh tế phi sản xuất (kinh tế sản xuất phi vật chất):

Phi sản xuất là một bộ môn của kinh tế học, nghiên cứu về quan hệ kinh tế trong lĩnh vực sản xuất phi
vật chất và qui luật kinh tế. Hệ thống khoa học bao gồm: Kinh tế dịch vụ, Y tế, Giáo dục, Thư viện …
2
Tiến sỹ Nguyễn Tiến Mạnh


Bài tham luận Hội thảo do Bộ văn hoá, Thể thao và Du lịch tổ chức tại ĐH Văn hoá TP. Hồ Chí Minh, ngày 21
tháng 05 năm 2013 “Mối quan hệ giữa kinh tế trong văn hóa, văn hóa trong kinh tế qua thực hiện Nghị quyết
Trung ương 5 khóa VIII”

Kinh tế văn hố là khái niệm chỉ một lĩnh vực kinh tế được xác định có khả
năng làm thoả mãn nhu cầu tiêu khiển của con người và ở lĩnh vực kinh tế đó có sự gia
tăng giá trị văn hoá cho kinh tế vật chất. Kinh tế văn hoá là một vấn đề rất rộng của
lĩnh vực kinh tế. Kusakabe Kimihito, học giả người Nhật Bản là tác giả của cuốn sách
" Lý thuyết công nghiệp văn hoá” (Culture industry theory) đã chỉ ra chỉ ra: “Nền kinh
tế văn hóa và thương mại trong thế kỷ 21 sẽ được chia thành hai phần,” (Economics of

the 21st century culture and commerce will be divided into two parts,) “Văn hóa sẽ trở
thành một hình ảnh mới trong tiến trình kinh tế" (culture will become a new image of
economic progress.)
Ông chia cơng nghiệp văn hố ra làm 3 loại:
Hình thức sản xuất và kinh doanh sản phẩm văn hoá xuất hiện tương đối độc
lập. Ví dụ như các sản phẩm sách, báo, tượng. phim, ảnh …
Hình thức lao động dịch vụ văn hố, ví dụ như lao động diễn xuất trong múa,
kịch, thể thao, giải trí, kế hoạch chiến lược, kinh doanh …
Hình thức cung cấp gia tăng giá trị văn hố trong sản phẩm và ngành cơng
nghiệp như: trang trí, thiết kế hình ảnh, du lịch văn hố …
1.2.2. Các hình thái vận động của kinh tế văn hố
1. Hình thái vật chất
2. Hình thái phi vật chất
3. Hình thái biểu hiện
4. Hình thái biểu tượng (symbol)
5. Hình thái máy móc sao chép
6. Hình thái thơng tin kỹ thuật số
1.2.3. Điều kiện lịch sử và cơ sở hình thành cơng nghiệp văn hố hiện đại
Đơ thị và sự hình thành văn hố đơ thị, sự tồn tại khơng gian cơng nghiệp
văn hố đã bồi dưỡng mơi trường sinh thái văn hố. Mỗi đơ thị là một mẫu
“cá tính” văn hố đơ thị, mỗi đơ thị là một mẫu sinh thái cơng nghiệp văn
hố. 7 thành phố mệnh danh trung tâm mang đậm tính sáng tạo của Thế giới:
New York (Mỹ), Berlin (Đức), Milan (Italy), London (Anh), Amsterdam (Hà
Lan), Barcelona (Tây Ban Nha), Buenos Aires (Argentina).
Năm 2004 tổ chức văn hoá giáo dục Liên hiệp quốc đưa ra 7 tiêu chí để cơng
nhận danh hiệu Thành phố sáng tạo: Văn chương, Điện ảnh, Âm nhạc, Thiết
3
Tiến sỹ Nguyễn Tiến Mạnh

Bài tham luận Hội thảo do Bộ văn hoá, Thể thao và Du lịch tổ chức tại ĐH Văn hoá TP. Hồ Chí Minh, ngày 21
tháng 05 năm 2013 “Mối quan hệ giữa kinh tế trong văn hóa, văn hóa trong kinh tế qua thực hiện Nghị quyết
Trung ương 5 khóa VIII”

kế, Nghệ thuật truyền thơng, Nghệ thuật dân gian, Nghệ thuật ẩm thực. Và tổ
chức UNESCO đã công nhận 16 thành phố. (xem phụ lục)
Cư dân độ thị được chia thành những tầng, cấp trên cơ sở qui mô nhu cầu
tiêu dùng văn hố, qui mơ nhu cầu tiêu dùng văn hố đã sản sinh ra qui mơ
“quần thể” thị trường tiêu dùng.
Cách mạng hình thái sức sản xuất xã hội
1.2.4. Các giai đoạn phát triển công nghiệp văn hố
Thời kỳ xã hội nơng nghiệp
Thời kỳ xã hội cơng nghiệp
Thời kỳ xã hội hậu công nghiệp
2. Tiêu dùng văn hóa
2.1. Khái niệm
Tiêu dùng văn hóa là một khái niệm chỉ một loại tiêu dùng mà ở đó, thơng qua
việc dùng các sản phẩm văn hoá hoặc hoặc dịch vụ văn hoá mà nhu cầu tinh thần của
con người được thoả mãn, đáp ứng. Hoạt động tiêu dùng văn hoá thể hiện trong một số
lĩnh vực chính như: du lịch, thể dục thể thao, văn hố, nghệ thuật giải trí, giáo
dục,..Trong nền kinh tế tri thức, nội hàm của khái niệm tiêu dùng văn hố cịn được
mang thêm những nét đặc trưng mới như: tính trào lưu, phổ biến, tính khoa học kỹ
thuật cơng nghệ cao, tính đại chúng hố, tính tồn cầu hố…
Tiêu dùng văn hố là một khái niệm có nội dung rất rộng. Tiêu dùng văn hố
khơng chỉ nói đến vấn đề tiêu dùng sản phẩm tinh thần, lý luận tiêu dùng và các vấn đề
khác của tiêu dùng sản phẩm văn hố mà cịn bao gồm cơng cụ phương tiện tiêu dùng
văn hố và phương thức tiêu dùng văn hố. Ví dụ trong tiêu dùng trực tiếp sản phẩm
văn hố như: tiêu dùng các chương trình truyền hình, phim ảnh, phần mềm trị chơi
điện tử, sách báo, tạp chí và cũng bao gồm các loại sản phẩm phương tiện phục vụ tiêu
dùng sản phẩm văn hoá liên quan cần có như: TV, máy ảnh, đầu đĩa, máy tính… và

hàng loạt hệ thống cơ sở thiết chế văn hoá như: thư viện, nhà triển lãm trưng bày, nhà
hát, rạp chiếu phim …
Tiêu dùng văn hóa là một khái niệm chỉ về các loại sản phẩm văn hoá tinh thần
và dịch vụ văn hóa tinh thần được người tiêu dùng đánh giá cao, được sở hữu, được
tiêu dùng, thưởng thức và được sử dụng. Tiêu dùng văn hóa dựa vào vấn đề tiêu thụ
vật chất làm chỗ dựa và tiền đề. Sự tăng trưởng về nhu cầu tiêu dùng văn hố trong xã
hội ln ln phụ thuộc vào trình độ phát triển của lực lượng sản xuất. Do vậy mà
4
Tiến sỹ Nguyễn Tiến Mạnh


Bài tham luận Hội thảo do Bộ văn hoá, Thể thao và Du lịch tổ chức tại ĐH Văn hoá TP. Hồ Chí Minh, ngày 21
tháng 05 năm 2013 “Mối quan hệ giữa kinh tế trong văn hóa, văn hóa trong kinh tế qua thực hiện Nghị quyết
Trung ương 5 khóa VIII”

mức độ tiêu dùng văn hóa có thể được trực tiếp hơn, nổi bật hơn phản ánh mức độ của
nền văn minh vật chất và văn minh tinh thần trong xã hội hiện đại.
Trong khái niệm “tiêu dùng văn hố” này khơng phải chỉ nói đến sự tiêu thụ sản
phẩm văn hố theo nghĩa thơng thường hoặc chỉ nói đến một dạng tiêu thụ nào đó
được biểu thị qua đồ vật văn hố. Và văn hố khơng chỉ là những vấn đề đặt ra trong
văn bản hay trong những đề tài nghiên cứu mà là một quá trình hình thành và sáng tạo
không ngừng. Theo lý thuyết kinh điển của các nhà xã hội học thì trình độ, năng lực
của con người trong vấn đề tiêu dùng văn hoá có mối quan hệ rất chặt chẽ với nhau và
thể hiện trong một số nét trong quan điểm này như: tiêu dùng văn hoá là biểu hiện
hành vi xã hội, luôn luôn chịu sự ảnh hưởng bởi bối cảnh xã hội và quan hệ xã hội, con
người trong thực tiễn vừa là đối tượng tiêu dùng văn hoá vừa là chủ thể sáng tạo văn
hố. Trong q trình tiêu dùng văn hoá, con người tiến hành tiêu dùng văn hoá ở dạng
cá thể cụ thể chứ không phải là cá thể đơn nhất trừu tượng. Sở dĩ có hiện tượng này là
do mỗi con người có những nền tảng, trình độ văn hoá khác nhau, kinh nghiệm tiêu
dùng và năng lực hiểu biết khác nhau. Như Max Weber2 đã từng nói: "Mọi người đều

có thể nhìn thấy tất cả mọi điều trong trái tim của mình. " Bởi vì tiêu dùng văn hóa
tuyệt nhiên khơng có nghĩa là sự kết thúc q trình sáng tạo văn hố mà thực ra mới
chỉ là sự bắt đầu. Từ góc độ này có thể hiểu, văn hóa khơng phải là sản phẩm được tạo
ra một cách hoàn hảo ngay từ lần sáng tạo đầu tiên, sau đó được con người “tiêu
dùng”. Văn hố là một dạng sáng tạo của con người trong quá trình hoạt động thực
tiễn. Và tiêu dùng cũng là một dạng hoạt động trong thực tiễn đó cho nên hoạt động
tiêu dùng văn hố của con người cũng chính là hoạt động sáng tạo văn hoá.
2.2. Lịch sử và sự phát triển của tiêu dùng văn hoá
2.2.1. Lịch sử ra đời của tiêu dùng văn hoá
Lịch sử của tiêu thụ văn hóa có thể được xem là bắt đầu vào cuối những năm
1950 và đầu những năm 1960 ở phương Tây. Trong thời gian này, châu Âu và Mỹ bắt
đầu xuất hiện hiện tượng đại chúng người lao động đủ giàu có, có năng lực tiến hành
tiêu dùng và khơng chỉ quan tâm đến “nhu cầu” mà còn là những niềm “ước vọng” TV, tủ lạnh, xe hơi, máy hút bụi, kỳ nghỉ ở nước ngoài, đã dần trở thành những mặt
hàng tiêu dùng thơng thường. Ngồi ra, người lao động đại chúng trong giai đoạn này
bắt đầu sử dụng mơ hình tiêu dùng văn hóa trong sự biểu hiện kết nối với bản sắc văn
2

Nhà Kinh tế chính trị và xã hội học Đức, ông được công nhận là một trong những người quan trọng nhất, sáng
lập nền xã hội học hiện đại và hành chính cơng.

5
Tiến sỹ Nguyễn Tiến Mạnh


Bài tham luận Hội thảo do Bộ văn hoá, Thể thao và Du lịch tổ chức tại ĐH Văn hoá TP. Hồ Chí Minh, ngày 21
tháng 05 năm 2013 “Mối quan hệ giữa kinh tế trong văn hóa, văn hóa trong kinh tế qua thực hiện Nghị quyết
Trung ương 5 khóa VIII”

hố của họ. Chính trong thời gian này, khái niệm "tiêu dùng văn hóa" bắt đầu trở thành
một vấn đề mới đặt ra cho hoạt động nghiên cứu và thảo luận về văn hóa.

2.2.2. Sự phát triển của tiêu dùng văn hố
Cơng nghiệp phát triển, tập trung vào sự phát triển thị trường. Thị trường phát
triển tập trung vào sự phát triển theo nhu cầu trên thị trường. Nhu cầu sản phẩm văn
hóa trong thời đại tiêu dùng có mức độ rất lớn là nhu cầu mang tính biểu tượng, tín
hiệu, nhu cầu sản phẩm thương hiệu. Thế kỷ 21 là thế kỷ của những thương hiệu nổi
tiếng. Hầu hết các sản phẩm được đánh dấu bằng những nét cá tính riêng biệt và giá trị
của thương hiệu, giá trị vật chất và giá trị tinh thần cùng phổ biến đã trở thành sự phổ
biến tiêu dùng, phổ biến nét sinh hoạt mới. Đó chính là hiện tượng văn hố trong tiêu
dùng.
Nhân loại có nhiều xã hội, bao gồm cả xã hội Việt Nam, lấy thái độ tiêu dùng lại
xem xét, đa số có thể phân thành 3 giai đoạn:
Giai đoạn 1: Từ các khoản tiết kiệm nghiêm ngặt để bắt đầu thời kỳ tiêu dùng.
Thời kỳ đầu, con người thiếu thốn vật chất, nhiều nền kinh tế xã hội đã sớm khuyến
khích sự chặt chẽ trong tiêu dùng như một nét phẩm chất đẹp. Coi như vì sự sinh tồn
người tiêu dùng phải tiêu dùng, nhưng không khuyến khích vì niềm vui, niềm hạnh
phúc mà tiêu dùng. Một số mơi trường xã tố xã hội vẫn cịn bị ảnh hưởng bởi một số
học thuyết tôn giáo mà đã có những biểu hiện loại trừ những yếu tố giải trí trong hoạt
tiêu dùng. Và thậm chí cịn coi tính giải trí trong tiêu dùng như một biểu hiện vi phạm
đạo đức. Ví dụ, Max Weber đã mơ tả thì đạo Tin lành trong giai đoạn này còn phản
đối cả sự ham muốn vật chất. cho đến những năm đầu của thế kỷ XX, xã hội Mỹ và
Tây Âu bắt đầu bước vào thời kỳ đại công nghiệp, với mức thu nhập mọi người có thể
sống thoải mái hơn, nhận thức về tiêu dùng cũng bắt đầu có sự thay đổi. Từ những sự
thay đổi đó mà thời kỳ tiêu dùng đại chúng đã bắt đầu.
Giai đoạn 2: Từ sự tiêu dùng đơn điệu (tiêu dùng vật chất thông thường) đến
việc tiêu dùng niềm vui. Thời kỳ đầu, đa số tiêu dùng đều chưa thóat khỏi sự đơn điệu.
Sự đơn điệu trong tiêu dùng chính là việc người tiêu dùng chỉ quan tâm đến tính hữu
dụng của một sản phẩm nào đó, dạng thức sản phẩm có tính đơn nhất, trong tiêu dùng
sản phẩm. Sau này, kinh tế phát triển lên một bước nữa, xã hội khơng cịn chỉ quan
tâm ở những sản phẩm gia dụng mà còn ngày càng kỳ vọng đạt được những sự thoả
mãn về nhu cầu tinh thần trong tiêu dùng sản phẩm. Chính vì vậy, thế giới sản phẩm

sau này có tính tình cảm, nhân tính, cảm xúc hơn.
6
Tiến sỹ Nguyễn Tiến Mạnh


Bài tham luận Hội thảo do Bộ văn hoá, Thể thao và Du lịch tổ chức tại ĐH Văn hoá TP. Hồ Chí Minh, ngày 21
tháng 05 năm 2013 “Mối quan hệ giữa kinh tế trong văn hóa, văn hóa trong kinh tế qua thực hiện Nghị quyết
Trung ương 5 khóa VIII”

Giai đoạn 3: Từ những niềm vui trong tiêu dùng đến tiêu dùng văn hóa. Nếu
chỉ nhìn vào “nhân tính”, “niềm vui” trong sản phẩm thì vẫn chưa đủ để giải thích về
sự gia tăng về góc độ văn hố trong chỉnh thể kinh tế. Vai trị quan trọng của văn hố
trong đời sống con người khơng chỉ là nhu cầu thể hiện trong cái vốn có của sản phẩm
công nghiệp, gia tăng công năng niềm vui mà quan trọng hơn nữa là việc theo đuổi sự
hoàn thiện cá nhân thơng qua hoạt động tiêu dùng. Con người có rất nhiều thứ, và con
người khơng chỉ có và vừa ý với những thứ mà mình có mà con người cịn muốn thơng
qua thế giới vật chất để thể hiện “phong cách sống” của chính mình. Và phía sau của
“phong cách sống” ấy càng bộc lộ rõ ra tính quan trọng của “giá trị”. Nói một cách
đơn giản, con người trong xã hội đương đại đang không ngừng tự do gia tăng vận
dụng, sử dụng thời gian một cách hiệu quả, nên việc tiêu dùng không chỉ là việc tiêu
dùng vật chất. Con người tham dự vào rất nhiều hoạt động. Trong quá trình tham dự
ấy, con người “tiêu dùng vật chất” và “tiêu dùng tinh thần” và đồng thời cũng đã thực
hiện “tiêu dùng vật chất”. Trong quá trình tham dự này, bản sắc văn hoá, giá trị văn
hoá là nguyên nhân chính thúc đẩy mọi người tham dự. Trong q trình này, con
người đều thường có tính thụ động, thụ động vận động. Nhưng đúng hơn có thể nói là
“tư duy văn hố”, “chọn lựa giá trị” tương đương với những mong muốn được thể hiện
cá nhân của mỗi người. Đến lúc này, chúng ta mới có thể cơng bố rằng: Thời đại cơng
nghiệp văn hố đã đến, thời đại tiêu dùng văn hoá bắt đầu.
2.3. Đặc điểm của tiêu dùng văn hố
2.3.1. Tính tinh thần trong nội dung tiêu dùng văn hố

Tiêu dùng là q trình con người dùng, thưởng thức, tiêu thụ một loại dịch vụ
hay sản phẩm vật chất nào đó nhằm thoả mãn nhu cầu, thơng thường, cá thể tiêu dùng
đều có tính hữu hình. Tiêu dùng văn hố là chỉ hoạt động tiêu dùng dịch vụ và sản
phẩm văn hoá. Sản phẩm văn hố là chỉ sản phẩm có sự gia cố thêm giá trị văn hoá
trong sản phẩm. Tiêu dùng văn hoá mặc dù là tiêu dùng tinh thần nhưng đều phải
thông qua hình thức vật chất mang ý nghĩa chứa đựng, lưu giữ, chuyển tải như Báo
chí, Internet, Truyền hình…nhưng nội dung tiêu dùng thì đều là vơ hình. Thơng qua
những phương tiện có tính vật chất này, con người đạt được mục đích về nội dung
mang tính tinh thần.
2.3.2. Tính tầng bậc trong năng lực tiêu dùng văn hố
Tính tầng bậc trong năng lực tiêu dùng là chỉ tính khơng đồng nhất trong năng
lực, trình độ của các cá thể người tiêu dùng. Năng lực tiêu dùng vật chất và năng lực
7
Tiến sỹ Nguyễn Tiến Mạnh


Bài tham luận Hội thảo do Bộ văn hoá, Thể thao và Du lịch tổ chức tại ĐH Văn hoá TP. Hồ Chí Minh, ngày 21
tháng 05 năm 2013 “Mối quan hệ giữa kinh tế trong văn hóa, văn hóa trong kinh tế qua thực hiện Nghị quyết
Trung ương 5 khóa VIII”

tiêu dùng văn hố đều thuộc về năng lực tiêu dùng nhưng hai loại năng lực này có
những điểm khác biệt với nhau.
-

Năng lực tiêu dùng vật chất: Khai thác và sử dụng công năng…

-

Năng lực tiêu dùng văn hố: Hiểu, Cảm nhận, Giải thích, phân tích…

2.3.3. Tính gia hạn trong thời gian tiêu dùng văn hoá
Trong hoạt động tiêu dùng, việc xác định hiệu xuất tiêu dùng của tiêu dùng vật
chất và tiêu dùng văn hố hồn tồn không giống nhau. Đối với tiêu dùng vật chất,
thời gian tiêu dùng ngày càng ít đi cịn hiệu xuất tiêu dùng ngày càng cao. Đối với tiêu
dùng văn hố có tính ngược lại, thời gian tiêu dùng càng dài thì hiệu xuất tiêu dùng
càng cao, gia hạn thời gian tiêu dùng thì có thể nâng cao hiệu xuất tiêu dùng văn hố.
2.3.4. Tính thẩm thấu trong tiêu dùng văn hố
Tiêu dùng vật chất thuộc về quá trình tiêu dùng “hữu hình”, tiêu dùng văn hố
thuộc về q trình tiêu dùng “vơ hình”, Vai trị của hai loại tiêu dùng này hồn tồn
khơng giống nhau. Tiêu dùng vật chất làm thoả mãn con người về nhu cầu sinh lý, tiêu
dùng văn hoá làm thoả con người về nhu cầu tinh thần, nâng cao vai trị tinh thần của
con người, có thể có những khn mẫu về niềm tin, tình cảm, linh hồn của con người
trong xã hội.
2.3.5. Tính xúc tiến văn minh xã hội của tiêu dùng văn hoá
-

Tiêu dùng văn hoá thể hiện mức độ kiến thiết của văn minh tinh thần xã hội,
là tiêu chí xem xét hiện trạng phát triển xã hội và sự tiến bộ phát triển xã hội
của nhân loại.

-

Thông qua truyền thông, giá trị sản phẩm được nâng cao; thơng qua ý nghĩa,
hình tượng thẩm mỹ tiếp thống văn hoá được nối truyền và phát huy những
giá trị trong di sản văn hố.

2.4. Vai trị của tiêu dùng văn hoá
Sản xuất, phân phối, trao đổi và tiêu thụ là một vòng liên kết thúc đẩy sự tái
sản xuất hàng hoá văn hoá.
Thực hiện nhiệm vụ cung và cầu, nhiệm vụ giá trị văn hoá xã hội

Sản phẩm văn hố trong q trình sáng tạo, tạo ra năng lực sáng tạo văn hoá
và năng lực thưởng thức nghệ thuật của người tiêu dùng văn hoá.
Tiêu dùng văn hoá thúc đẩy hoạt động tái sản xuất của con người.
2.5. Cơ cấu tiêu dùng văn hoá
2.5.1. Khái niệm
8
Tiến sỹ Nguyễn Tiến Mạnh


Bài tham luận Hội thảo do Bộ văn hoá, Thể thao và Du lịch tổ chức tại ĐH Văn hoá TP. Hồ Chí Minh, ngày 21
tháng 05 năm 2013 “Mối quan hệ giữa kinh tế trong văn hóa, văn hóa trong kinh tế qua thực hiện Nghị quyết
Trung ương 5 khóa VIII”

Cơ cấu tiêu dùng văn hố là chỉ mối quan hệ về tỷ lệ của các loại hình dịch vụ
văn hoá và sản phẩm văn hoá khác nhau mà con người sử dụng và thưởng thức trong
hoạt động tiêu dùng văn hoá.
2.5.2. Phân loại cơ cấu tiêu dùng văn hố
Căn cứ vào hình thái biểu hiện của sản phẩm văn hoá: Tiêu dùng sản phẩm
văn hoá và tiêu dùng dịch vụ văn hố.
Căn cứ vào thuộc tính kinh tế của sản phẩm văn hố: Tiêu dùng văn hố
tính sản phẩm và tiêu dùng văn hố tính phi sản phẩm.
Căn cứ tính chất tiêu dùng văn hố: Dạng tiêu dùng văn hoá giáo dục và
dạng tiêu dùng văn hoá giải trí…
2.6. Mức độ tiêu dùng văn hố
2.6.1. Những quan niệm Mức độ tiêu dùng
Từ quan điểm vĩ mô, đề cập đến mức độ tận hưởng một mức sống trung
bình của người dân của một quốc gia trong một thời gian nhất định. Số
lượng thời gian và chất lượng sản phẩm (dịch vụ) tiêu thụ, hoặc tất cả nhu
cầu vật chất và văn hóa được đáp ứng cho người tiêu dùng được tính trên
GDP đầu người.

Từ quan điểm vi mơ xem, có nghĩa là số lượng và chất lượng của người tiêu
dùng và gia đình của họ với mục tiêu cụ thể trong một thời gian nhất định,
hoặc người tiêu dùng, một gia đình trong một khoảng thời gian tiêu thụ cần
thiết để có được mức độ đáp ứng nhu cầu thoả mãn.
Mức độ tiêu dùng cũng bao gồm chất lượng dịch vụ và chất lượng sản
phẩm tiêu dùng.
Mức độ tiêu dùng của một quốc gia phụ thuộc vào trình độ phát triển của
lực lượng sản xuất, mức thu nhập, mức độ phát triển của thị trường hàng
tiêu dùng, chính sách tiêu dùng của Chính phủ.
2.6.2. Khái niệm
Mức độ tiêu dùng văn hoá là việc xem xét chất lượng và số lượng của dịch vụ
và sản phẩm văn hoá được tiêu dùng trong thực tế bình quân nhân khẩu tại một điểm
thời gian xác định.
Tổng số phí tiêu dùng văn hố.
Tổng số nhân khẩu tham gia vào tiêu dùng văn hoá.
Cơ cấu tiêu dùng văn hoá: các loại sản phẩm văn hoá và dịch vụ văn hoá.
9
Tiến sỹ Nguyễn Tiến Mạnh


Bài tham luận Hội thảo do Bộ văn hoá, Thể thao và Du lịch tổ chức tại ĐH Văn hoá TP. Hồ Chí Minh, ngày 21
tháng 05 năm 2013 “Mối quan hệ giữa kinh tế trong văn hóa, văn hóa trong kinh tế qua thực hiện Nghị quyết
Trung ương 5 khóa VIII”

2.7. Các xu hướng tiêu dùng văn hố
2.7.1. Bối cảnh
Công nghệ số phát triển
Các phương tiện truyền thông đã bị ảnh hưởng bởi sự phát triển và thay đổi
công nghệ. Vấn đề số hóa đã khiến ranh giới giữa các thị trường sản phẩm truyền
thông truyền thống ngày càng trở nên mờ nhạt. Việc ứng dụng rộng rãi các phương

tiện công nghệ kỹ thuật số đã ảnh hưởng đến phương thức sản xuất, truyền tải và tiêu
dùng văn hố:
-

Có sự hỗ trợ của số hố, nội dung truyền thơng đã thông qua hệ thống mạng
mà được chuyển tải. Hệ thống mạng là nền tảng cho hoạt động chuyển tải
nội dung truyền thông và sự gia tăng của rất nhiều loại hình phục vụ mạng,
cơ cấu truyền thơng truyền thống đã có sự gia tăng của dịch vụ mạng.

-

Với cơng nghệ kỹ thuật số mà các tài nguyên, chất liệu như: hình ảnh, âm
thanh và văn bản có thể được nén thành những định dạng tương tự và được
truyền thông qua các thiết bị truyền dẫn, nó đã thúc đẩy các loại phương tiện
truyền thông khác nhau, tách rời nhau cùng tương tác, nhận được nhau.

-

Nội dung khi được nén vào các phương tiện lưu trữ kỹ thuật số thuận tiện rất
nhiều so với cách lưu trữ truyền thống chính vì vậy mà việc bảo lưu, quản
lý, cách thức sản phẩm và biên tập, chỉnh sửa sản phẩm cũng rất dễ dàng.
Việc số hố sẽ làm giảm chi phí cho khâu sản xuất. Chi phí sản xuất thấp
hơn sẽ làm cho các chương trình sản xuất có hiệu quả hơn về mặt kinh tế.

-

Sự phát triển của số hóa và Internet sẽ giảm bớt các rào cản tiếp cận thị
trường, tạo cơ hội cho công nghệ sản xuất mới (chẳng hạn như chơi game
online) và cơ hội sáng tạo cho những doanh nghiệp vừa và nhỏ.
Đa dạng hoá văn hoá và tồn cầu hố tiêu dùng văn hố

-

Tồn cầu hóa kinh tế và tăng cường giao lưu văn hóa: Ngày 16 tháng 11
năm 1972, tại kỳ họp thứ 17 của tổ chức UNESCO đã đưa ra vấn đề bảo vệ
các giá trị văn hóa đa dạng của thế giới, thơng qua Cơng ước về Bảo vệ Di
sản văn hóa và thiên nhiên thế giới. Nội dung cơng ước có viết: "sự phá hủy
hoặc biến mất của bất kỳ nền văn hóa quốc gia nào sẽ dẫn đến sự thiếu hụt
về di sản của các dân tộc, quốc gia trên thế giới ", văn hoá truyền thống dân
tộc truyền lại cho các thế hệ tương lai, là nguồn lực cho sự phát triển hài hịa
và phong phú về văn hóa cho hiện tại và tương lai ".
10
Tiến sỹ Nguyễn Tiến Mạnh


Bài tham luận Hội thảo do Bộ văn hoá, Thể thao và Du lịch tổ chức tại ĐH Văn hoá TP. Hồ Chí Minh, ngày 21
tháng 05 năm 2013 “Mối quan hệ giữa kinh tế trong văn hóa, văn hóa trong kinh tế qua thực hiện Nghị quyết
Trung ương 5 khóa VIII”

-

Ngoại lệ văn hóa
Phải đối mặt với sự phát triển mạnh mẽ của “kinh đô” điện ảnh Hollywood
trên thị trường quốc tế, nhiều quốc gia và Liên minh châu Âu đã bày tỏ thái
độ phản ứng. Họ trợ cấp cho ngành cơng nghiệp điện ảnh trong nước.
Có quốc gia cịn thực hiện hạn chế phát sóng các chương trình truyền hình.
Trong năm 1993, chính phủ Hoa Kỳ bắt đầu hản kích trở lại và yêu cầu việc
bãi bỏ những việc được coi là vấn đề vi phạm cạnh tranh tự do.

2.7.2. Các xu hướng tiêu dùng văn hoá

Đa dạng hố văn hố và tồn cầu hố tiêu dùng văn hoá cùng tồn tại
Đại chúng hoá đến phân hoá: Phân khúc thị trường, định vị chính xác
Tính tương tác: Tác động của việc sử dụng các công nghệ kỹ thuật số và
Internet
Kết luận
Tiêu dùng sản phẩm vật chất, xã hội nhân loại đi từ sự thiếu thốn đến sự phong
phú, đa dạng trong ngày nay, tiêu dùng đang trở thành đối tượng có vị thế ngày càng
nổi bật trong đời sống xã hội, mối quan hệ giữa tiêu dùng và sản xuất cũng đã trải qua
những sự thay đổi đáng kể. Trong thời kỳ của nền kinh tế còn thiếu thốn, cung ít hơn
cầu thì sản xuất quyết định tiêu dùng. Khi xã hội giàu mạnh, vai trò xã hội của tiêu
dùng trở thành yếu tố thu hút và kiểm sốt sản xuất, hoạt động sản xuất trong các
ngành cơng nghiệp văn hóa phụ thuộc vào nhu cầu tiêu dùng văn hóa. Trong lĩnh vực
tiêu dùng văn hóa, nhu cầu tiêu dùng văn hố dựa vào sản xuất cơng nghiệp văn hóa.
Hoạt động sản xuất cơng nghiệp văn hố là nhân tố đã cấu thành nên tiêu dùng văn
hoá. Tiêu dùng văn hố giữ vai trị điều tiết, bố trí, sắp xếp tài ngun cơng nghiệp văn
hố và thúc đẩy cơ cấu cơng nghiệp văn hố theo tầng bậc của thang nhu cầu.
Tiêu dùng văn hóa bị tác động rất lớn từ môi trường xã hội. Các ngành công nghiệp
văn hóa đang tồn những tại mâu thuẫn lớn: hàng hóa và hàng hố giá trị tinh thần, lợi
ích kinh tế và lợi ích chính trị, xã hội… Quản lý văn hóa tồn tại mâu thuẫn về vai trị
của cơ chế thị trường trong tiêu dùng và công tác quản lý của chính phủ về những quy
định tiêu thụ các giá trị văn hóa xã hội; khơng gian tiêu dùng truyền thống với các nhu
cầu cá nhân với sự hỗ trợ của công nghệ truyền thông mạng. Và hàng loạt các vấn đề
về chính sách kinh tế tiêu dùng văn hóa, hệ thống pháp luật liên quan đến quyền lợi và
nghĩa vụ thực thi pháp luật của người tiêu dùng văn hoá, hệ thống kiểm soát quản lý
11
Tiến sỹ Nguyễn Tiến Mạnh


Bài tham luận Hội thảo do Bộ văn hoá, Thể thao và Du lịch tổ chức tại ĐH Văn hoá TP. Hồ Chí Minh, ngày 21
tháng 05 năm 2013 “Mối quan hệ giữa kinh tế trong văn hóa, văn hóa trong kinh tế qua thực hiện Nghị quyết

Trung ương 5 khóa VIII”

tiêu dùng, trật tự thị trường văn hóa chưa được tiêu chuẩn hóa, bảo mật thơng tin của
người tiêu dùng … và hàng loạt các vấn đề khác vẫn còn bỏ ngỏ.
Trong thực tế Việt Nam đang tồn tại thị trường văn hoá và tiêu dùng văn hoá,
nhưng tiêu dùng văn hố trong khoa học văn hố thì cịn khá mới mẻ ở Việt Nam. Một
số hiểu biết của chúng ta về tầm quan trọng của tiêu dùng văn hóa và sự phát triển
trong các ngành cơng nghiệp văn hóa, những cơ hội và triển vọng văn hóa, tâm lý chưa
trưởng thành của người tiêu dùng, các giá trị văn hóa nhìn từ tiêu dùng … cịn chưa
đựợc rõ ràng và chưa mang tính hệ thống. Khái niệm tiêu dùng văn hóa ở Việt Nam
hiện nay cịn chưa được xác lập nên ở góc độ khoa học, quản lý và phát triển văn hoá,
đa phần các vấn đề liên quan đến tiêu dùng văn hoá chưa đựơc nghiên cứu và ứng
dụng. Hy vọng trong tương lai gần, Tiêu dùng văn hoá được nghiên cứu và ứng dụng
như là một một giải pháp khoa học hữu ích cho việc ứng dụng vào các chủ trương,
chính sách, quản lý văn hố, xã hội của Việt Nam.
Nguyễn Tiến Mạnh
Học vị: Tiến sỹ
Ngành: Truyền thông học
Hướng Nghiên cứu: Quan hệ công chúng & hợp tác quốc tế
Nơi đào tạo: Trường Đại học Truyền thông Trung Quốc
Điện thoại: 0913189571
Email:

12
Tiến sỹ Nguyễn Tiến Mạnh